2. Русь і Рось

Дык адкуль яно ўсё ж пайшло і ёсць, як гаворыцца ў старажытным летапісе інака кіева-пячэрскага Нестара?

Пра паходжанне самой не зусім звычайнай этнаназвы даследчыкі новага часу неяк увогуле стараліся не гаварыць, як быццам так і заведзена: вось былі напачатку, пасля усіх крывічоў-радзімічаў-палянаў-чудзі-весі, праўда, русы і русіны, а потым, ужо ў часы Масковіі, нейкім чынам пераўтварыліся (яны ж?) у рускіх, і ўсё тут.

Пра назву Русь як дзяржаўнае ўтварэнне спрачаліся. Спачатку ў Маскве ніхто асабліва не пярэчыў, што пайшло ад нарманаў. Не будзем успамінаць многіх, спашлемся на самых аўтарытэтных.

Н.М. Карамзін: натоўпы скандынаўскіх віцязяў, накіроўваючыся шукаць ваеннае шчасце, маглі называць сябе варагамі - у сэнсе саюзнікамі, таварышамі. Але ж: "Мы жадаем ведаць, які народ, у асаблівасці што называў сябе руссю, даў айчыне нашай і першых гасудараў і само імя?"

Знакаміты расійскі гісторык прыходзіць да высновы: хутчэй за ўсё "варагі-русы" летапісца-Нестара знаходзіліся першапачаткова на тэрыторыі каралеўства швецкага. ("История государства Российского», М. 1989, кн.1, с.109). Карамзін жа прыводзіць грунтоўныя доказы-факты: 1) у старажытным каралеўстве Свейскім (Швецкім) існавала прыморская воласць Роутская - Роутс-лагэн. 2). Фіны, маючы здавён большыя зносіны з Роутс-лагэнам, чым з іншымі землямі Швецыі, і цяпер называюць усіх яе жыхароў роутсамі. 3) Рускія славяне, дзе княжылі варагі, называліся ў Еўропе нарманамі ("паўночнікамі"), што пацверджана сведчаннем Ліўтпранда, крамонскага епіскапа, які ў Х стагоддзі быў два разы паслом у Канстанцінопалі. "Русаў, кажа ён, называем і нарманамі".

С. М. Салаўёў (заўважым, не меншы вялікадзяржаўнік, чым Карамзін, а ў дадатак - з роду, у якім налічвалася некалькі пакаленняў праваслаўнага духавенства, пра надзвычайную дзяржаўную ролю якога ведае кожны даследчык): "Параўнаўшы розныя меркаванні вучоных, можна вывесці дакладную выснову, што пад імем варагаў разумеліся дружыны, састаўленыя з людзей... пакінуўшых сваю айчыну і вымушаных шукаць шчасця на морах ці ў краінах чужых; гэтая назва, відавочна, узнікла на Захадзе, у плямён германскіх; на Усходзе ў плямён славянскіх, фінскіх, грэкаў і арабаў гэткай агульнай назвай для падобных дружын было русь (рос)...Дадамо сюды, што назва "русь" была больш пашыраная на поўдні, чымся на поўначы, і што, вельмі верагодна, "русь" на берагах Чорнага мора была вядомай раней паловы ІХ стагоддзя, раней прыбыцця Рурыка з братамі". С.М. Салаўёў. Сочинения в восемнадцати книгах. М.1988. Кн. 1,с.119).

Ці абавязкова князь заваёўваў сабе стол, застрашыўшы нейкі народ толькі зброяй? Такія выпадкі здараліся, але панаванне было хісткім, рызыкоўным і нядоўгім. Самымі надзейнымі аказваліся дагаворныя пачаткі, лічыць С.М. Салаўёў. Калі ўсчыналася варажнеча паміж родамі за нейкае дабро - лес, поле, рыбную рэчку ці возера - як пазбегнуць самазнішчэння? "Рады, - піша гісторык, што сутыкнуліся на адным месцы і па той самай прычыне імкнучыся да жыцця грамадзянскага, да вызначэння адносін паміж сабой, мусілі шукаць сілу, якая ўнесла б мір, парадак, павінны былі шукаць урад, які быў бы пазбаўлены родавых адносін, пасярэдніка ў спрэчках нейтральнага, адным словам, трацейскага суддзю, а такім мог быць толькі князь з чужога рода". (Там жа, с. 121).

Дадамо. Князь прыходзіў не адзін, а са збройнай сілай прафесіяналаў, з мужамі-баярамі, значная частка якіх была ягоным суродзічамі.

В.О. Ключэўскі (зноў жа - сын праваслаўнага святара і вялікадзяржаўнік): "Гісторыя Расіі ёсць гісторыя краіны, якая каланізавалася. Вобласць каланізацыі ў ёй пашыралася разам з дзяржаўнай яе тэрыторыяй... Мясцовыя асаблівасці і адносіны пры кожным новым размяшчэнні народа прыдавалі народнаму жыццю асаблівы накірунак, асаблівы склад і характар". (В.О.Ключэўскі. Курс русской истории. Переиздание с 1903 г.,М.1987,ч.І,с.20).

У Ключэўскага не ўзнікае сумнення адносна скандынаўскага паходжання слова "русь". Не аспрэчваючы аніяк аўтара старажытнай Аповесці пра Рускую зямлю, адно толькі адзначаючы, што тут растлумачана формульна, каб і студэнтам (навучэнцам) было лёгка зразумець складаны і працяглы працэс уваходжання нарманскіх прыхадняў у жыццё славянскіх плямёнаў, Ключэўскі пагаджаецца з летапісцам - "першапачатковае значэнне яго было племянное": так называлася тое племя варажскае, з якога выйшлі першыя князі летапіснай Русі. "Потым, - зазначае гісторык, - гэтае слова атрымала саслоўнае значэнне: руссю ў Х ст., паводле Канстанціна Багранароднага і арабскіх пісьменнікаў, называўся вышэйшы клас грамадства, пераважна княская дружына, якая была ў большасці з тых жа варагаў. Пазней Русь, альбо Руская зямля, - выраз упершыню з'явіўся ў дамове Ігара 945 года - атрымала геаграфічнае значэнне: так называлася пераважна Кіеўская зямля (вобласць), дзе гусцей асаджваліся прышлыя варагі ("поляне, яже ныне зовомая русь", як сказана ў "Пачатковым летапісе").

У адрозненне ад сваіх знакамітых папярэднікаў, гісторыку Ключэўскаму давялося не толькі як Карамзіну спрачацца з апанентамі, якія лічылі, што дзеля захавання прэстыжу Расійскай імперыі не варта, каб шырокая публіка ведала пра дзікія ўчынкі шэрагу ўладароў, накшталт Івана Чацвёртага Жахлівага. Новым патрыётам ужо захацелася, каб і прышэсця нарманскіх вяцязяў на тутэйшую палітычную сцэну не было: маўляў, не да твару вялікаму і магутнаму народу набываць дзяржаўнасць з дапамогай прышлых авантурыстаў. Ключэўскаму даводзілася важкімі фактамі даказваць: і ў старажытнай Заходняй Еўропе з канца 630-х гадоў да канца стагоддзя "не праходзіла амаль ні аднаго года без нарманскага нашэсця". Варагі "спальвалі Кёльн, Трыр, Бардо, сам Парыж, дабіраліся ў Бургундыю і Авернь, іншым разам на многа гадоў асядалі і гаспадарылі ў краіне". А здаралася, мясцовыя плямёны наймалі аднаго варажскага князя з яго дружынай, каб абараніцца ад іншых.

У савецкі час, асабліва калі новае вялікадзяржаўнае ўтварэнне набрала магутнасць, імкненні "адхрысціцца" ад варажскага пачатку старажытна-рускай дзяржаўнасці набылі новую сілу. Праўда, напачатку, у 20-ыя гады, прафесар Пакроўскі, нягледзячы на свой марксісцка-класавы светапогляд, усё-ткі пагаджаўся са знакамітымі "буржуазнымі" папярэднікамі адносна варажства. Ён заўважыў, што паданне пра запрашэнне скандынаўскіх князёў "навейшыя гісторыкі часта аспрэчвалі з меркаванняў патрыятычных, г.зн. нацыяналістычных: ім здавалася крыўдным для народнага самалюбства рускіх славянаў, што іхнімі першымі гасударамі былі іншаземцы. На самай справе гэта не менш і не больш крыўдна, чымся тое, што Расіяй з паловы 18 ст. кіравалі, пад імем Раманавых, нашчадкі германскіх, галшцінскіх герцагаў (сапраўдныя Раманавы вымерлі ў 1761 г. у асобе дачкі Пятра І - Лізаветы, у якой не было дзяцей". (М.Н. Пакроўскі. Русская история в самом кратком очерке. М.1932, с.34).

Усяго праз нейкае, аднак, пяцігоддзе кнігу Пакроўскага ягоныя ж калегі-марксісты ўжо маладзейшай зграі-генерацыі аб'явяць шкоднай, і яна апынецца ў "спецсховішчах" ці будзе спалена. Падобная практыка замоўчвання альбо "паляпшэння" гістарычных фактаў працягваецца. У гэтым сэнсе ўразіў той жа, скажам, "Изборник. Повести Древней Руси". А таму ўразіў, што выдадзены быў (у 1986 г.) пры непасрэдным удзеле самога акадэміка Д.С. Ліхачова (ён жа напісаў Уступнае слова). У Першапачатковай аповесці (летапісе Нестара) ўкладальнікі кнігі адважыліся, напрыклад, выкінуць асновапалягаючы эпізод: паведамленне пра запрашэнне ўсходнімі славянскімі плямёнамі князёў-русаў. І вось спачатку пералічваюцца розныя плямёны, якія знаходзіліся на... Славянскай зямлі (што яшчэ за "геаграфічныя навіны"?), а следам - пра смерць Рурыка. Адкуль узяўся? Тутэйшы? То якога племені-роду? Праўда, далей, згадваючы дзеянні Алега, укладальнікі ўсё ж пакінулі (не даглядзелі?) фразу, што, маўляў, былі ў ягонай дружыне "варагі, і славяне, і іншыя, якія"назваліся руссю". А чаму гэтак "назваліся", з кантэкста аніяк не здагадаешся.

Адкінуўшы як нешта неістотнае нават факт бясспрэчна варажскага паходжання імёнаў не толькі саміх першых рускіх князёў, але і іх бліжняга атачэння, "навейшыя гісторыкі", як іх пазначыў Пакроўскі, пачынаюць апантаны нейкі пошук мясцовага паходжання назвы "русь" альбо яе, як меркавалася, адэквата - "рось". А хто шукае - знаходзіць. Адным ці не з самых таленавітых і дасведчаных распрацоўшчыкаў версіі руска-роскага кораня ў Прыдняпроўскім рэгіёне стаў расійскі акадэмік Б.А. Рыбакоў.

Перш чым гаварыць пра сутнасць версіі Рыбакова больш падрабязна, адзначым два істотныя моманты: 1) Згодна летапісу Нестара, паклікалі сабе на княжанне варагаў-русь славяне навагародскія (магчыма, дакладней - ладажскія), крывічы ізборскія, а таксама весь і чудзь белаазёрскія. Не бралі ўдзелу ў гэтай справе населеныя крывічамі Полацк і залежны ад яго Смаленск. Не таму, што аказаліся большымі патрыётамі, а па прычыне празаічнай - тут ужо была свая "русь" і свой князь варажскага паходжання, але іншага роду чымся Рурык. Тым не менш выбар быў зроблены і ён акажацца лёсавырашальным для беларускіх земляў увогуле. Пройдзе час, і дачка таго полацкага князя, няскораная Рагнеда, стане адной са святых заступніц народа Беларусі перад Богам і сімвалам яго незалежнасці. Сын жа Рагнедзін як узняў яшчэ дзіцячымі рукамі меч на бацьку-рабаўніка і гвалтаўніка, так потым і павялося з калена ў калена - ажно да бязлітаснага вынішчэння роду полацкіх князёў. Але рашучай няскоранасці Полацка імперскаму Кіеву, пакуль час Вялікага княства Літоўскага, Рускага ды Жамойцкага не прымірыў абедзьве старажытнарускія сталіцы - у новых варунках і з князямі зусім іншага роду - Гедымінава. Праўда, на той час у нядаўна магутным Кіеве засталося ўсяго каля дзвюх соцень насельніцтва, а ягоныя ваколіцы пасля нашэсця ордаў хана Батыя былі ўвогуле пустымі.

2) Між тым - і гэта надзвычай істотна для разумення глыбіннай сутнасці справы, - князі варажскія, як потым і літоўскія, нават надзвычай узмацніўшыся, не змаглі стаць на землях Беларусі самаўладнымі. Яны заключалі пагадненні з выбарнымі прадстаўнікамі яе вольнага люду - баярствам, што ім дазвалялася рабіць і на якіх умовах. Пазней, у 16 стагоддзі, была распрацавана ўжо і Канстытуцыя - Статут. Вялікім князям, асабліва калі яны па сумяшчальніцтву сталі яшчэ і польскімі каралямі, гэтыя канстытуцыйныя абмежаванні не вельмі падабаліся, тым не менш сістэма худа-бедна дзейнічала, ажно пакуль Рэч Паспалітую не здолелі разадраць на часткі суседнія дзяржавы, у тым ліку Расійская