Рэлігійна-этычная экспертыза праекта Закона Рэспублікі Беларусь "Аб дапаможных рэпрадуктыўных тэхналогіях і гарантыях правоў грамадзян пры іх ужыванні"

Ненароджаныя дзеці па законе будуць гінуць у выніку эксперыментаў: смяротны прыгавор падпісваецца бацькамі

У артыкуле 19-м (Абмежаванні на выкарыстанне палавых клетак, эмбрыёнаў у навуковых даследаваннях) праекта Закона "Аб дапаможных рэпрадуктыўных тэхналогіях і гарантыях правоў грамадзян пры іх ужыванні" гаворыцца:

"Незапатрабаваныя ў выніку ўжывання дапаможных рэпрадуктыўных тэхналогій эмбрыёны могуць быць выкарыстаны ў навукова-даследчых мэтах толькі тады, калі тэрмін іх развіцця не перавышае 14 дзён і пры наяўнасці пісьмовай згоды пацыентаў, з палавых клетак якіх утварыўся эмбрыён".

Каментаваць падобнае рашэнне залішне. Падобна, што ў Беларусі жадаюць легалізаваць дзейнасць "нацыстаў" у белых халатах, якія будуць на законных падставах праводзіць эксперыменты.

Гісторыі ўжо вядомы "ўклад" у навуковыя даследаванні, якія ігнаруюць этычныя меркаванні. Тое, што рабілася ў канцлагерах у гады Другой сусветнай вайны ў навуковых лабараторыях, дагэтуль выклікае жах!

Не думаю, што жанчына, якая шмат гадоў жадала мець дзіця, пагодзіцца, каб яго раздзіралі на часткі для навуковых мэт!

Дарэчы, абаронцы жыцця ў ЗША дабіліся таго, каб закон не дазваляў праводзіць эксперыменты над незапатрабаванымі эмбрыёнамі.

Давайце і мы, беларусы, выступім у абарону ненароджаных дзяцей!

Юлія ЧЫРВА, тэолаг-рэлігіязнаўца, матуля ў дэкрэтным водпуску.

***

Трэба сказаць, што наша краіна ўжо даўно мае патрэбу ў заканадаўчай норме такога роду. У Беларусі метады дапаможных рэпрадуктыўных тэхналогій (далей ДРТ) ужываюцца ўжо 16 гадоў, але да гэтага дня ў нас няма закона, які б рэгуляваў гэтую сферу медыцынскай дзейнасці. І ў гэтым мы значна адстаём ад многіх краін і нават нашых бліжэйшых суседзяў. У Літве падобны закон быў прыняты ў 2000 годзе, у Эстоніі — у 1997, у Арменіі — у 2002, у Казахстане — у 2004, а ў ФРГ яшчэ 20 гадоў таму — у 1990 годзе.

Да таго ж, практыка ўжывання метадаў ДРТ у Беларусі мае шматгадовую гісторыю і працягвае актыўна развівацца.

На сёння ў Беларусі ДРТ ужываюць у чатырох спецыялізаваных медыцынскіх цэнтрах.

Пры садзейнічанні Цэнтра дапаможнай рэпрадукцыі "Эмбрыа" сёлета быў адкрыты кабінет ЭКА ў клініцы Віцебскага медуніверсітэта. Віцебскія медыкі праводзяць дыягностыку і працэдуры падрыхтоўчага этапу праграмы ЭКА.

У хуткім часе чакаецца адкрыццё цэнтра дапаможных рэпрадуктыўных тэхналогій у Гродне на базе Гродзенскага абласнога перынатальнага цэнтра.

Вострая неабходнасць прыняцця закона, які рэгулюе ўжыванне метадаў ДРТ, абумоўлена таксама шэрагам сур'ёзных прававых, медыцынскіх і этычных праблем, якія ўзнікаюць у сувязі з ужываннем ДРТ.

Першай спробай падвесці прававую базу пад такога роду дзейнасцю сталі папраўкі ў Кодэкс аб шлюбе і сям'і, прынятыя беларускімі дэпутатамі ў 2006 годзе. Тады ўпершыню ў беларускім заканадаўстве з'явіліся такія паняцці, як "сурагатная маці", "донар" генетычнага матэрыялу.  Першыя афіцыйныя дагаворы аб сурагатным мацярынстве ў Беларусі былі заключаны ў 2007 годзе.

Нягледзячы на тое, што падрыхтоўка Закона "Аб дапаможных рэпрадуктыўных тэхналогіях і гарантыях правоў грамадзян пры іх ужыванні" знаходзіцца зараз практычна на завяршальнай стадыі, тэма ўжывання ДРТ у Беларусі так і не стала прадметам сур'ёзнага і ўсебаковага грамадскага абмеркавання. У СМІ можна было сустрэць толькі агульную інфармацыю аб падрыхтоўцы законапраекта і аб некаторых яго асаблівасцях. Не была ініцыявана грамадска-этычная дыскусія па палажэннях закона, які рыхтуецца. Афіцыйных кансультацый з вядучымі хрысціянскімі канфесіямі Рэспублікі Беларусь таксама не праводзілася.

Якія ж палажэнні праекта закона і якую этычную адзнаку з пункту погляду Праваслаўнай Царквы ім можна даць?

У першым артыкуле закона звяртаюць на сябе ўвагу два моманты. Па-першае, у законапраекце адсутнічае азначэнне "генетычнага бацькі" нараўне з азначэннем "генетычнай маці". У пэўных спрэчных сітуацыях гэта можа прывесці да дыскрымінацыі мужчыны, які прадаставіў свае палавыя клеткі для стварэння эмбрыёна метадам ЭКА.

Па-другое, у азначэнні "эмбрыёна" за ім прызнаецца статус "жывога арганізма"(!). Гэтая акалічнасць мае далёка ідучыя этычныя вынікі, у супярэчанне з якой, як не цяжка пераканацца, уступаюць наступныя палажэнні дакумента.

У артыкуле 3 законапраекта сярод прынцыпаў (законнасць; павага да правоў, свабод і інтарэсаў; даступнасць; добраахвотнасць, канфедэнцыяльнасць; прафесіяналізм), на падставе якіх ужываюцца метады ДРТ, няма прынцыпу "этычнасці"! Магчыма, гэта не выпадкова? Бо ў законапраекце ёсць цэлы шэраг вельмі спрэчных з этычнага пункту погляду палажэнняў. Таму, мабыць, заканадаўцы і не сталі абмяжоўваць сябе этыкай. Але, тым не менш, пры рашэнні такіх важных пытанняў, як зараджэнне чалавечага жыцця і яго развіццё, жыццёва неабходна грунтавацца і на прынцыпе этычнасці ў тым ліку. Прытым, несумнеўна, этычнасць, як кіруючы прынцып, усё ж прысутнічае і ў вышэйназваным дакуменце. У адваротным выпадку цяжка было б патлумачыць некаторыя абмежаванні (з утылітарнага пункту погляду зусім не абавязковыя), якія накладаюцца законапраектам.

З рэлігійнага і этычнага пункту погляду, важна, што ў 7 артыкуле закона, які рыхтуецца, дакладна азначана, што "ўжыванне дапаможных рэпрадуктыўных тэхналогій дазваляецца ў дачыненні асобаў, якія маюць медыцынскія паказанні". Тым самым адсякаецца магчымасць, напрыклад, скарыстацца паслугамі сурагатнай маці жанчыне, якая проста не жадае нараджаць і якая мае матэрыяльную магчымасць пазбегнуць гэтага, заплаціўшы "маці па найме". Збольшага гэтая норма таксама не дае магчымасці скарыстацца метадамі ДРТ так званым "не гетэрасэксуальным парам".

У 8 артыкуле законапраекта можна лічыць станоўчым абмежаванне максімальнай колькасці перасаджваемых эмбрыёнаў: не больш за два для пацыенткі, якая не дасягнула 35, і не больш за тры для пацыенткі, якая дасягнула 35 гадоў. Гэтая мера ў многіх выпадках папярэджвае практыку так званай рэдукцыі, г.зн. абартавання "непатрэбных" эмбрыёнаў пры мнагаплоднай цяжарнасці. Але абмежаванне гэта прынята, хутчэй за ўсё, не па прычыне этычных перакананняў, а каб пазбегнуць нежаданых медыцынскіх ускладненняў. Сама па сабе практыка рэдукцыі прадугледжваецца ў гэтым артыкуле законапраекта і можа быць праведзена па жаданні пацыенткі. Палажэнне спрэчнае з агульнага этычнага і недапушчальнае з рэлігійнага пунктаў погляду. Эмбрыён, які застаецца пасля рэдукцыі, павінен будзе развівацца сярод свайго роду "могілак" яго "братоў" і "сясцёр". Забойства эмбрыёна на любой стадыі яго развіцця з рэлігійнага пункту погляду ёсць аборт, г. зн. забойства жывога арганізма (менавіта так азначаецца эмбрыён і ў самім законапраекце). Этычная сумніўнасць такой практыкі яшчэ больш падкрэсліваецца фактам адвольнага выбару доктарам эмбрыёнаў, якім наканавана нарадзіцца або якім наканавана яго воляй і дзеяннем быць забітымі, хоць і ў іх былі роўныя шанцы на жыццё і паўнавартаснае развіццё.

У 9 артыкуле законапраекта гаворыцца, што "звесткі аб ужыванні дапаможных рэпрадуктыўных тэхналогій, а таксама аб асобах пацыента, донара складаюць урачэбную тайну". У прадугледжаных заканадаўствам выпадках дазваляецца паведамленне гэтай інфармацыі без згоды пацыента і донара. Мяркуючы па ўсім, у заканадаўчым зводзе ўжо прапісаны выпадкі, калі ўрачэбная тайна (не толькі ў дачыненні ўжывання ДРТ) можа быць раскрыта. Большую цікавасць выклікае іншая акалічнасць. Згодна з тэкстам законапраекта, чалавек, які нарадзіўся пры ўжыванні метадаў ДРТ, не атрымлівае права ведаць аб сваім "генетычным" паходжанні і аб сваіх "генетычных бацьках".

Адна з самых спрэчных частак закона, які рыхтуецца, — 3 глава: "Донарства палавых клетак. Захоўванне і выкарыстанне донарскіх палавых клетак".

Гаворачы аб донарстве семені, мы маем дачыненне да вельмі сур'ёзных этычных, рэлігійных, медыцынскіх і юрыдычных праблем. У такім выпадку не да месца казаць пра донарства як такое. Донарства мае на ўвазе бязвыплатную ахвяру. Тут жа ідзе гаворка аб гандлі палавымі функцыямі (арт.11 законапраекта), што збліжае гэтую практыку з прастытуцыяй. Бо і там, і тут гаворка ідзе аб продажы сваіх палавых функцый. Цікавая дэталь законапраекта таксама ў тым, што "донары за прадастаўленне сваіх палавых клетак могуць атрымліваць грашовае ўзнагароджанне ад арганізацыі аховы здароўя, якая ажыццявіла забор донарскіх палавых клетак". Натуральна, арганізацыі аховы здароўя, прадастаўляючы донарскія палавыя клеткі пацыентам, будуць атрымліваць з гэтага сумніўнага роду гандлю сваю камісію. І так званымі донарамі, і медыкамі ў гэтым выпадку рухаюць выключна інтарэсы матэрыяльнай карысці. (Бо меркаванні пра іншыя матывы, якія падахвоцілі так званых ананімных донараў, непазбежна прыводзяць да вываду аб іх псіхічным нездароўі, а псіхічна хворы чалавек, паводле законапраекта, быць "донарам" не можа). Нельга зваць донарствам тое, што па азначэнні (!) такім не з'яўляецца. Гандаль ёсць гандаль, а донарства ёсць донарства. У нашым жа выпадку адбываецца абуральная падмена паняццяў, калі за азначэннем сапраўды высакароднай уласцівасці хаваюцца вельмі спрэчныя з пункта погляду этыкі дзеянні карыснага характару. Тым больш што такая падмена недапушчальная ў заканадаўчым акце. Па якіх прычынах заканадаўцы не жадаюць назваць рэчы сваімі імёнамі?

Пры агульнай этычнай ацэнцы гэтай з'явы неабходна адзначыць наступнае.

Пры выкарыстанні донарскіх палавых клетак парушаецца прынцып адзінства і непарушнасці сямейнай пары. У працэсе зачацця ўдзельнічае трэці бок. У Асновах сацыяльнай канцэпцыі Рускай Праваслаўнай Царквы даецца адназначна адмоўная адзнака гэтай практыцы: "Маніпуляцыі, звязаныя з донарствам палавых клетак, парушаюць цэласнасць асобы і выключнасць шлюбных адносін, дазваляючы ўмяшанне ў іх трэцяга боку. Акрамя таго, такая практыка заахвочвае безадказнае бацькоўства або мацярынства, загадзя вызваляючы ад усякіх абавязацельстваў у дачыненні да тых, хто з'яўляецца "плоццю ад плоці" ананімных донараў. Выкарыстанне донарскага матэрыялу парушае асновы сямейных узаемасувязяў, паколькі мае на ўвазе наяўнасць у дзіцяці, акрамя "сацыяльных", яшчэ і так званых біялагічных бацькоў"(ХІІ.4).

Небяспечнасці падвяргаецца і само дзіця, якое можа так або інакш даведацца аб гісторыі свайго нараджэння. Акрамя таго, дзіця загадзя пазбаўляецца права ведаць праўду аб сваім нараджэнні. Усякі чалавек мае права ведаць, хто яго бацькі. Нельга выключыць сямейных калізій і з боку сацыяльнага бацькі, калі той ведае, што ў жылах народжанага яго жонкай дзіцяці цячэ чужая кроў. Ён аказваецца ў двухсэнсоўным становішчы ў дачыненні дзіцяці ў параўнанні з яго маці. Усё гэта можа адбіцца на адносінах бацькі і дзіцяці, жонкі і мужа.

Акрамя ўсяго іншага, практыка донарства палавых клетак і яе шырокае ўжыванне ў рашэнні праблем бясплоддзя стварае праблему грамадскага характару. Ужыванне донарскага матэрыялу ў ДРТ і ўтойванне інфармацыі аб донарах робіць сваяцка-кроўныя сувязі нябачнымі. У бліжэйшыя дзесяцігоддзі мы рэальна можам страціць магчымасць ведаць, хто каму прыходзіцца сваяком, што не выключае, напрыклад, блізкароднасных шлюбаў з усімі іх негатыўнымі вынікамі. Заканадаўцы хутчэй робяць выгляд, чым спрабуюць папярэдзіць гэтую сітуацыю. Але ні абмежаванне выкарыстання палавых клетак аднаго донара 20 спробамі апладнення (што само па сабе нямала) (арт.13), ні стварэнне адзінага рэгістра донараў палавых клетак (арт.14) не здольныя рэальна папярэдзіць негатыўныя генетычныя вынікі.

Важна таксама, з этычнага пункту погляду, пакінуць для так званага донара магчымасць адмовіцца ад выкарыстання яго донарскага матэрыялу.

Законапраект забараняе выбар полу дзіцяці (арт. 16), што апраўдана з этычнага пункту погляду. Але спакусы яўгенікай усё ж не атрымалася пазбегнуць у поўнай меры. Так, 18 артыкулам закона, які рыхтуецца, прадугледжваецца права на выбар донара. Выбар можа быць заснаваны на інфармацыі, якая прадстаўляецца пацыентам па спецыяльным каталогу, які змяшчае апісанні донараў па наступных паказчыках: узрост, рост, вага, колер валасоў і вачэй, расавая і нацыянальная прыналежнасць, адукацыя, група крыві і рэзус фактар. Калі такія паказчыкі, як узрост, расавая прыналежнасць, група крыві і рэзус-фактар, цалкам зразумелыя пры вызначэнні донара, то паказчыкі росту, вагі, колеру валасоў і вачэй (і асабліва адукацыйны ўзровень) выклікаюць сур'ёзныя падазрэнні ў яўгеністычным падыходзе аўтараў дакумента пры распрацоўцы гэтых палажэнняў.

Сур'ёзныя этычныя апасенні ўзнікаюць у сувязі з 19 артыкулам законапраекта: "Абмежаванне на выкарыстанне палавых клетак, эмбрыёнаў у навуковых мэтах". Галоўная праблема тут не ў характары абмежаванняў, а ў легалізаванні самой магчымасці падобных даследаванняў. Доследы над эмбрыёнамі, з пункту погляду хрысціянства, ёсць знявага вартасці чалавечай асобы. І розніцы няма, ці праводзяцца такія эксперыменты да 14-дзённага ўзросту эмбрыянальнага развіцця (менавіта такі перыяд вызначаны праектам закона для магчымасці навуковых эксперыментаў, арт. 19) або ў больш позні перыяд прэнатальнага развіцця. Любы эмбрыён пры нармальных умовах валодае ўсімі якасцямі, неабходнымі для развіцця і пераўтварэння ў паўнавартаснага чалавека, няма падстаў бачыць у ім аб'ект эксперыменту або іншай працэдуры, загадзя недапушчальнай і беззаконнай у дачыненні да народжанага дзіцяці. Бо і самі аўтары праекта прызнаюць за эмбрыёнам статус "жывога арганізма".

Да таго ж, у праекце закона "навукова-даследчыя мэты" (арт.19) не абмяжоўваюцца якімі-небудзь пэўнымі задачамі — скажам, задачамі паляпшэння рэпрадуктыўных тэхналогій. А гэта значыць, што яны могуць мець самыя розныя мэты, не выключаючы мэт геннай інжынерыі або яўгенікі.

Важна, што законапраект забараняе гадаваць эмбрыёны адмыслова для навукова-даследчых мэт (арт.19).

Да недахопаў законапраекта можна аднесці і тую акалічнасць, што пры азначэнні ўмоў і парадку ўжывання ДРТ (гл. 5). не ўлічваюцца магчымыя спрэчныя сітуацыі паміж мужам і жонкай або былымі мужам і жонкай, якія ўзнікаюць у дачыненні эмбрыёнаў, якія змешчаны на захоўванне. Праект не вызначае прававых вынікаў, калі, скажам, адзін з сужэнцаў або былых сужэнцаў пажадае спыніць захоўванне эмбрыёнаў, а другі — не. Напрыклад, ці мае права жанчына, якая пакінула на захоўванне эмбрыёны падчас знаходжання ў шлюбным саюзе, скарыстацца імі пасля таго, як адбыўся развод? Падобных сітуацый у гэтым кантэксце можа быць шмат, і праект закона не дае неабходнай прававой базы для іх вырашэння.

У артыкуле 19 законапраекта ў дачыненні эмбрыёнаў, якія не былі выкарыстаны пры экстракарпаральным апладненні, не прадугледжваецца магчымасць іх дарэння іншым бясплодным парам у выпадку, калі генетычныя бацькі не жадаюць больш паўтараць спроб ЭКА. Такі варыянт усё ж больш пераважны (пры ўсёй сумніўнасці прычын, якія прывялі да такога выніку), чым знішчэнне эмбрыёнаў.

21, 22, 23 і 24 артыкулы законапраекта рэгулююць адносіны, якія ўзнікаюць пры ўжыванні методыкі сурагатнага мацярынства.

Пры этычнай ацэнцы сурагатнага мацярынства з пункту погляду этыкі мы можам сказаць, што яно цалкам падобна на практыку пакупкі і продажу дзяцей. Дзіця робіцца таварам. Акрамя таго, у выпадку з сурагатным мацярынствам бурыцца сама існасць мацярынства і бацькоўства, парушаюцца першаасновы жыцця чалавечага грамадства. Дзіця нараджаецца кандыдатам на пакутлівы крызіс ідэнтычнасці ў будучыні. Хто яго сапраўдная маці? Тая, што нарадзіла? Або тая, што дала генетычны матэрыял? І "сурмаці", і генетычныя бацькі аказваюцца пад пагрозай пакутлівых сумневаў. Шмат сведчанняў пра тое, што "маці, якая выношвае" ў большасці выпадкаў перажывае пакутлівы псіхалагічны стрэс, аддаючы народжанае ёю дзіця. У сусветнай практыцы здаралася і так, што ад дзіцяці адмаўляліся ўсе.

Спынімся на некаторых палажэннях закона, які рыхтуецца. Па-першае, сурагатная маці пазбаўляецца ўсялякіх правоў на народжанае ёю дзіця (арт.24). Па-другое, беларускі закон прызнае магчымасць аплатнай здзелкі між так званымі генетычнымі бацькамі і сурагатнай маці (арт.22), што ўвогуле пярэчыць разумнаму этычнаму погляду на праблему вартасці або, лепш сказаць, бясцэннасці чалавечага жыцця. Беларускія заканадаўцы не захацелі ўлічыць пункт погляду аўтарытэтных медыцынскіх арганізацый. Напрыклад, у заяве Сусветнай медыцынскай асацыяцыі адназначна гаворыцца: "СМА безумоўна абвяргае любы камерцыйны падыход, пры якім яйцаклеткі, сперма і/або эмбрыён з'яўляюцца прадметам куплі-продажу".

Паводле законапраекта, сурагатная маці на час цяжарнасці абмяжоўваецца ў свабодзе перамяшчэння, абавязваецца выконваць усе загады ўрача, рэгулярна рабіць справаздачу аб стане здароўя перад так званымі генетычнымі бацькамі. Відавочна, што ўмовы дагавора, які прадугледжвае праект закона, ставяць сурагатную маці ў празмерную залежнасць ад урача і генетычных бацькоў. Матэрыяльнае ўзнагароджванне, атрыманае за ўсе гэтыя пазбаўленні, толькі падкрэслівае этычную сумніўнасць такой практыкі. З ужываннем практыкі сурагатнага мацярынства ўзнікае рэальная пагроза дэгуманізацыі прэнатальнга перыяду развіцця дзіцяці.

Напрыканцы хацелася б выказаць спадзяванне на тое, што заканадаўцы да афіцыйнага зацвярджэння закона ўсё ж паспрабуюць узгадніць яго спрэчныя палажэнні з меркаваннем грамадства ў цэлым і рэлігійных арганізацый паасобку. Настолькі важныя па сваім значэнні і выніках рашэнні павінны мець больш шырокае і паглыбленае абмеркаванне. Пытанні рэпрадукцыі датычацца глыбінных асноў чалавечага быцця, і таму неасцярожныя, добра не ўзважаныя рашэнні могуць самым негатыўным чынам адбіцца на нашым жыцці і жыцці нашых нашчадкаў. Дакранаючыся да таямнічых крыніц чалавечага жыцця, небяспечна кіравацца толькі ўтылітарнымі меркаваннямі і матэрыяльнай карысцю. У канчатковым выніку важна памятаць, што жыццё — гэта падарунак Бога і яго зараджэнне — сфера Яго таямнічай творчай сілы.

Протаіерэй Георгій РОЙ, выкладчык Мінскай духоўнай акадэміі, настаяцель Свята-БарысаГлебскага храма в. Накрышкі, кандыдат багаслоўя.

Звязда