Васілю Якавенку - 75

Вітаўт Мартыненка

Пісьменніку і грамадскаму дзеячу Васілю Якавенку споўнілася 75. Шмат здзейснена. І багата планаў. Напярэдадні юбілея з ім сустрэўся папулярны музычны аглядальнік і паэт, публіцыст, прыхільнік творчасці Васіля Якавенкі - Вітаўт Мартыненка. Падаем поўную рэдакцыю гутаркі, часткова змешчанай у газеце «Новы час» (2011, 6 мая, № 18).

- Спадар Васіль, пасля вашай парадаксальнай і смелай трылоґіі «Пакутны век», пра якую дагэтуль не змаўкаюць дыскусіі ў прэсе, вас не назавеш сціплым літшэрагоўцам, а вось калі я ў 1976 годзе паступаў на факультэт журналістыкі БДУ, на стэндзе «Нашы выпускнікі» сярод сапраўдных славутасцяў (журналісты, паэты, грамадскія дзеячы) мяне здзівіў акурат ваш партрэт: «Васіль Якавенка, пісьменнік». У школе мы вас не вывучалі, модных дэтэктываў ці гумару (як, прыкладам, наш выкладчык Рыгор Семашкевіч) вы не пісалі... Дык якімі ж творамі вы ўжо тады заваявалі сабе месца сярод ганаровых выпускнікоў БДУ?

- Мяркую, пэўныя падставы былі. Я ўваходзіў у свядомасць грамадства як літаратар з сярэдзіны 60-х гадоў, калі ў часопісах «Полымя» і «Нёман», не гаворачы ўжо пра газеты, пачалі друкавацца мае мастацка-публіцыстычныя рэчы, свежыя на адлюстраванне жыцця. Ну, вось, да прыкладу, «І снег і вецер. З дзённіка геолага», сацыяльна-побытавая лірыка. Або «Зведай сваю зямлю», дзе я выступіў неардынарным, як лічылася, даследчыкам гістарычнага шляху геолагаў у пошуку беларускай нафты.

Дадам, і даволі драматычнага іхняга шляху... Мае нарысы або апавяданні, якія мелі дакументальны грунт («Вясёлка на гліне», «Палескі вышкар», «Стальная калона»), упершыню з'явіліся ў калектыўным зборніку «Пройдуць гады» (1968). Толькі ж сапраўднай заяўкай на пісьменніцкую годнасць і раскрыццё праўды жыцця стала, бадай, тое, што друкавалася ў двух нумарах часопіса «Полымя» (1971) пад назваю «Дарога цераз гаць». У аснову твора быў пакладзены зацяты канфлікт паміж маладымі людзьмі і кіраўніцтвам замшэлага калгаса. У творы сышліся дакладнасць месца, характараў, драматычнае наканаванне, псіхалагічная абумоўленасць, заганнасць сістэмы - усё тут, як у кроплі вады... Памятаю, наколькі мяне дзівіла і радавала ўвага да мяне з боку старэйшых пісьменнікаў, асабліва калі са мной паважліва і трэпетна размаўлялі, запрашаючы зайсці ў тую ці іншую рэдакцыю. Я ўспрымаў гэта як аванс да таго, чаго ад мяне чакаюць і што я павінен зрабіць. Я быў, няйначай, носьбітам нейкага гранічна шчырага і праўдзівага публіцыстычнага чыну, памкнення, годнага на мастацкае адлюстраванне рэчаіснасці. Пры ўсім тым - як бы выказацца прасцей - я, уласна, пачуваў сябе «нестарндартным» і неаднойчы напорваўся на нешта. Практычна быў здольным і неабыякавым да навакольнай куламесы, што адстаялася за дзесяцігоддзі і называлася савецкім ладам жыцця. Адно вытрымліваць уласцівы мне творчы характар было няпроста, і я штораз пераконваўся ў справядлівасці слоў аднаго мудраца: «Праўда - што цыбуліна: хто захоча яе ачысціць ад шалупіння, не раз пралье слёзы». У такім разе шматкроць узрастала роля рэдактара выдання, з якім даводзілася супрацоўнічаць. І калі Павел Кавалёў, да прыкладу, мог пачуваць задавальненне і гонар ад таго, што «асмеліўся надрукаваць» у «Полымі» без купюр «Дарогу цераз гаць», пра што казалі не без радасці і ўцехі ў рэдакцыі часопіса, то ў «Маладосці» рэдактар Алесь Асіпнка і загадчык аддзела Сцяпан Кухараў мелі іншыя падставы для гонару. У маіх тэкстах раскрывалася сітуацыя з фальсіфікацыяй адкрыцця нафты, з трэціраваннем энтузіястаў, сумеўшых (упершыню, яшчэ да «афіцыйнага» адкрыцця) скарэктыраваць шматгадовы пошук і атрымаць добры фантан беларускай нафты, які не быў зарэгістраваны толькі таму, што пад той час, калі ён шугануў, не прысутнічалі начальнікі. А на афіцыйнае (паўторнае) адкрыццё тады ўжо сапраўдных адкрывальнікаў не запрасілі. Дык вось рэдакцыя «Маладосці» адаслае мае мастацка-публіцыстычныя нарысы на рэцэнзію высокім чыноўнікам ва Упраўленне геалогіі ў Мінску, і тыя са смакам - як след! - учынілі пісаку абструкцыю. Асіпенкаўская «Маладосць» тады магла ганарыцца сваёй мудрасцю, празорлівасцю і ўменнем працаваць з аўтарамі, а я як літаратар быў дыскрэдытаваны. Выручыла Мазырская кантора глыбокага бурэння, у якой я раней служыў і дзе працавалі мае героі. Там, прачытаўшы рукапісы перасланых мной твораў, далі станоўчую ім ацэнку. Адно ў «Маладосць» я больш не пайшоў.

У 1973 годзе, працуючы ўжо ў складзе рэдакцыі часопіса «Полымя», надрукаваў новы літаратурны твор - аповесць у нарысах «Пакуль сонца ў зеніце». Ён пра сілу творчага духу і грандыёзнейшыя здзяйсненні на зямлі ў Докшыцкім раёне. Аповесць неўзабаве была перакладзена і пад назваю «Приручение земли» выдадзена ў Маскве масавым тыражом.

- Міжволі пахваліўшыся сваёй юначай недалужнасцю, што не ведаў такога пісьменніка Якавенку, мушу ўсё ж згадаць, што пазней, у часы перабудовы, сярод маладых інтэлектуалаў былі гаворкі пра вас. Памятаю, раіўся з сябрам маладосці, знакамітым у далейшым Анатолем Сысам, як распачаць збор паўнавартаснай беларускай бібліятэкі ў тагачасным вэрхале бальшавісцкага словаблуддзя. Ён працягнуў мне нейкую зграбную белую кніжыцу са словамі: «Якавенку чытай!». Ці не падкажаце вы сёньня, што гэта магла быць за кніга? Ці ведалі вы асабіста паэта Анатоля Сыса?

- Сыса, свайго земляка, я ведаў. Зрэдзь выпадала з ім сустракацца. Аднойчы з нейкай нагоды пабываў нават на ягонай халасцяцкай кватэры. Ён паддаўся алкагольнай спакусе - кажуць - сябрукі таму паспрыялі. Я клята спачуваў яму. Але ж доўгіх гутарак у нас не было, бо з нецвярозым, на жаль, я не ўмеў весці размовы, а калі Анатоль быў цвярозы, у мяне складвалася ўражанне, што ён саромеецца мяне.

Якую ж маю кніжыцу ў белай вокладцы Анатоль Сыс мог трымаць у сваіх руках? Адну з дзвюх. Ці то «Пробны камень», дзе і пра нафту і пра дарогу цераз гаць. Ці то «Пакуль сонца ў зеніце» пра вялікую рупнасць сялянскую.

- Вы недзе ў друку зазначылі, што пачыналі з вершаў. Дык якое было развіццё вашай паэтычнай эпапеі? Ці здзівіць хто-небудзь у будучым публіку заявай: «Я вучыўся на вершах Васіля Якавенкі»?

- Не давядзі Божа, каб такіх ёлупняў і надалей зямля-матухна пладзіла. Паэтычнай эпапеі ў мяне не склалася. За даўным даўна паэтыкай, умоўна кажучы, займаўся дзеля пацехі. І, мусіць, самае цікавае вылілася з душы ў пятым класе. Верш быў жартоўны, рытмічны, з добрай рыфмоўкаю ў радках. Скакаць хацелася, калі чытаў. Сябрукі ажно за жываты ад рогату хапаліся слухаючы.

У піянерскіх газетах, апроч кароценькіх зацемак, друкаваў загадкі ў вершаванай форме. А як «падаўся ў людзі», чым для мяне была вучобы на геолага ў Беларускім індустрыяльным тэхнікуме ў Мінску, - хадзіў на пасяджэнні літаб'яднання пры газеце «Сталинская молодежь» («Знамя юности»). Дарэчы, я быў дужа начынены савецким патрыятызмам, не раўнуючы, як Паўлік Марозаў. Нешта падказвала мне, студэнту тэхнікума, нават стварыць гурток для паглыбленага вывучэння гісторыі партыі, бо таго, што чуў і чытаў, мне як бы падавалася мала, дакладней яно не задавальняла. Кіравала мной, магчыма, жаданне глянуць у корань. Няхай... У выніку такога душэўнага гарту, аднак, і вылезла з мяне на паперу паэма, прысвечаная... каму б ты думаў?

- Радзіме?

- Не-е... А вось тым... Тым, на каго нас прывучалі маліцца.

Ленин и Сталин - два горных орла,

Любовь к человеку их вместе свела...

Літкансультант газеты Аляксандр Лазнявы, прачытаўшы паэму, мусіў яе падтрымаць, адзначыў звон у радках, аўтарскія здольнасці, але параіў браць для практыкаванняў прасцейшыя тэмы. А якія?.. Што юнака яшчэ больш хвалявала?

Лекі ж ад графаманства мне дала геалагічная прафесія, палявыя ўмовы працы і знаходжанне ў гушчы народа. Летам 1954 года, знаходзячыся на практыцы ў гідрагеалагічнай экспелыцыі на Брэстчыне, здаецца, тады быў Целеханскі раён, напісаў вялікі і сацыяльна востры, як мне цяпер здаецца, нарыс «Аброва». Ён спадабаўся газеце, і цяпер думаю: ці не з'яўляецца опус «Аброва» проста «заліковым» на мой мастацка-публіцыстычны гарт?

- Ён друкаваўся?..

- На жаль, не. Рэдакцыя пажадала ўдакладніць нейкія дробязі ў той вёсцы, і я ўзяўся напісаць туды ліст. З адказам прамарудзілі, час быў упушчаны. Толькі ж дзякуючы гэтаму нарысу я адчуў сябе здольным нейк ахопліваць, аналізаваць і раскрываць у пэўнай меры жыццё з ягонай шматграннасцю і супярэчнасцямі. Зразумеў, што гэта маё. Вершы пісаць больш не карцела.

- На творчым шляху ёсць вехі, калі пісьменнік адчувае, што яго заўважылі? Для вас гэта, пэўна, было на мяжы 60 - 70-х мінулага стагоддзя. Я сам у гадоў 30 быў невымерна рады, калі ў аглядзе маладой прозы часопіса «Полымя» згадалі нейкае маё апавяданне. А вось вы неяк зафіксавалі ў свядомасці надзвычай важную публікацыю пра вас?

- Выключна важным і чынным быў водгук на выхад рамана «Надлом». Усяго невялікая нататка, а вартая адмысловай рэцэнзіі. Пераказваю... Раман-эпапея, падобных якому ў беларускай літаратуры даўно не было, напісаны надзвычай грунтоўна... Вобразы дзейных асоб атрымаліся псіхалагічна дакладнымі, праўдзівымі. Раман мае рысы прыгодніцкага і гістарычнага адначасова. Чытаецца ён цікава. Твор глыбокі і, можна сказаць, нават эпахальны... Штотыднёвік «ЛіМ». Святлана Явар.

- Часам нам, беларусам, прыпісваюць залішнюю сціпласць альбо, наадварот, перабольшваюць нашу палітызацыю: варта загаварыць па-беларуску, і цябе ўжо ў БНФ запісваюць. Папулярны беларускамоўны пісьменнік ўвогуле разглядаецца як лідэр цэлага руху. А ў вашых раманах і нарысах ці шмат палітыкі?

- Апошнім часам у нашай краіне шыюць палітыку да ўсяго. І, калі ты сам не ідзеш у палітыку, дык яна да цябе ў акно залезе! Народ запалоханы, і гэта зніжае ягоны творчы патэнцыял, маральна прыгнечвае. Шараговыя грамадзяне затойваюцца. Мараль хістаецца. Дэмаграфія мінусуе. А ў літаратуры гэтыя працэсы як і кім адлюстроўваюцца? Асобная тэма... І вось, калі ты не абыходзіш матывы народа і нацыі, вайны і міру, мінулага і сучаснасці, тады з усяго гэтага і тчэцца палітычнае палатно, як аснова твора. Так здарылася і ў гэтым выпадку. «Надлом» даследчыкі называюць гістарычным творам, што і зразумела, а яшчэ нацыянальным і палітычным раманам. Палітыкі там дастаткова.

- Пару словаў пра ваш найважнейшы твор «Пакутны век». Цяпер, у массе выдатных беларускіх кніг мяне зноў прарвала на чытанне: новыя выданні Ларысы Ґеніюш, Алеся Салаўя, Кастуся Акулы, сучаснікаў - Славаміра Адамовіча, Міхася Скоблы, Леаніда Дайнекі, Кастуся Травеня, Здзіслава Сіцькі, пераклады Сянкевіча, Вонэгута, Дыкенса... У многіх творах, асабліва беларускіх, аўтары займаюць выразную пазіцыю: ваяўнічая лірыка Адамовіча, антыбальшавізм Акулы, гістарычны нацыяналізм Сіцькі. У вашым шматаблічным «Пакутным веку», дзе віруюць моцныя жарсці польскай, нямецкай і савецкай акупацыі, вы неяк захоўваеце незаангажаванасць, аб'ектыўнасць, цвяроза паглядаеце на жыццё збоку. Ды я б сам забіў таго бальшавісцкага выкармыша Плюнгера, але мне як чытачу пад вашым уплывам шкада ягоных бацькоў, з якіх здзекваюцца польскія акупанты. Як удалося захаваць тую вашу безстароннасць?

- Сам здзіўляюся. Я ж навічок у эпічным жанры. В. Іпатава называе мяне літаратарам- цяжкавагавіком. У працэсе працы над творам мне ўвесь час здавалася, што я атрымліваю віртуальную падтрымку, што нешта мною так ці інакш кіруе. Часам здагадваўся: то ж інтуітыўна я ўлоўліваю законы новага для сябе жанру і, па меры руху наперад, падпарадкоўваюся ім, бы стрэлцы компаса. І важна было не згубіць перспектыву. У працэсе працы спакваля ўзрастала адказнасць перад жанрам і перад гістарычнымі асобамі. Мне ўяўлялася, што я выйшаў на небывалы для сябе панарамны абсяг і, калі так, у маіх руках цяпер дзясяткі і сотні гістарычных асоб з розных бакоў палітычных бар'ераў. Усе яны мае персанажы, усе, так бы мовіць, дзеці майго мастацкага твора і павінны карыстацца аднолькавай ласкай у аб'ектыўнай падачы. І таму, бачыце, я даю ім волю і даю магчымасць заставацца самімі сабой. Нягожа аўтару выказваць да іх у кантэксце твора свае адносіны. Дый чытачу цікавы не столькі аўтар са сваімі меркаваннямі, колькі час і героі часу. Мне, пэўна ж, удалося прыўзняцца над сваімі героямі і паказваць падзеі, учынкі, характары ўжо з агульначалавечых, з гуманных, варта зазначыць, пазіцый, прадставіць свет праз вочы саміх герояў. Інакш твор страчваў бы ўласцівасці эпасу. Цікавае ўражанне склалася ў аднаго з чытачоў, што героі твора выглядаюць нават больш дасціпнымі за аўтара. І гэта лічу за ўдачу. А што да эпікі... Калісьці я вельмі захапляўся раманам М. Горкага «Жизнь Клима Самгина». Эпапея па мудрасці і выразнасці слова была для мяне за Біблію. Не выключана, што яна зрабіла на мяне істотны ўплыў.

- «Пакутны век», «Нячывелле», «Чорная ружа»... Мае сябры, якія ўсё яшчэ чытаюць кнігі, пабойваюцца такіх змрочных назваў, а я адкрыў у гэтых кнігах нават крыніцу жыццёвага аптымізму. Вунь нават у «Пакутным веку», за які самыя юныя героі паспяваюць састарыцца, мяне вельмі ўразіла напрыканцы аптымістычная гутарка 100-гадовага маладзёна і 80-гадовай дзяўчынкі пасля інфаркту. Гэта як красамоўны сімвал неўміручасці! А мо варта ўжо ў загалоўку будучых кніг несці аптымізм?

- Падобных назваў, Вітаўт, не трэба баяцца. «Чорная ружа», напрыклад, - казка пра светлае і шчаслівае каханне. А трылогію «Пакутны век» адзін з крытыкаў, дарэчы, ахарактарызаваў як «драму і трагедыю, але аптымістычную драму і аптымістычную трагедыю», што не разыходзіцца, як бачыш, і з тваім уражаннем.

- Чуў пра вашу будучую кнігу: Маркс, Энґельс, Ленін, Беларусь... Што гэта будзе?

- Гістарычныя асобы, якіх ты, браце, назваў, згадваюцца ў кнізе, але толькі яны больш не робяць пагоды, і ўжо люд пра іх начытаўся, ад іх напакутаваўся і хацеў бы забыць. Варта, аднак, зразумець іх прынцыповыя пралікі. Цяпер свет страціў веру хоць у якія вартыя ўвагі ідэі і ідэалы. Духоўная дэградацыя ўсё больш упэўнена правіць баль у Еўропе і на Беларусі. Адзінае, што здольна адвесці наш народ ад прорвы (куды ён можа неўзабаве скаціцца разам з усім светам, альбо асобна, раней ад іншых), гэта вяртанне яму сапраўднай нацыянальнай ідэі, якую скралі ды падмянілі, даруйце на слове, міліцэйскай дубінкай. А яшчэ нашаму люду пільна патрэбна самаідэнтыфікацыя, праведзеная на спалучэнні гісторыі з сучаснасцю. Беларусы павінны пачуваць сябе беларусамі або, як раней, літвінамі. А пакуль яны баяцца самім сабе ў гэтым прызнацца. Зусім нядаўна я ўдзельнічаў у невялікай грамадскай імпрэзе ў Чырвоным касцёле. На фоне дэмаграфічных працэсаў у краіне абмяркоўваліся "абарона жыцця каля яго вытокаў", а больш прадметна "духоўна-маральныя асновы шлюбу" і, нарэшце, "шкода, якую наносяць грамадству аборты"... Калі я абмовіўся пра той паратунак для чалавечай маралі, грамадства і цывілізацыі ў цэлым, які, на маю думку, закладзены не толькі ў веры, але і ў сапраўдных патрыятычных пачуццях грамадзян да сваёй зямлі і нацыі, адна сімпатычная асоба, маці шасцярых дзяцей, мне запярэчыла, маўляў, нацыяналізм і патрыятызм вядуць да войнаў, таму трэба быць талерантнымі... Я быў літаральна збіты з тропу святой прастатой і наіўнасцю. Падумалася: вось у гэтакае балота нігілізму ды самаахвяравання нас і засмокча як у прорву, калі ўжо не засмактала. У тым асяродку толькі адзін ксёндз У.Завальнюк выступаў па-беларуску, астатнія ведалі мову, толькі не ў модзе было выступаць на ёй.

Я, братка, не хачу палохаць ні цябе ні чытачоў, толькі ж сёння мне бачыцца здань Шанхая над Свіслаччу. Ці гэта галюцынацыя?.. Сімвал, вядома, у якім нараджаецца і з якога вылупліваецца чарговая небяспечная з'ява. Магчыма у новай кнізе мне ўдасца засяродзіць на ёй увагу чытачоў.

- Для мяне разгарнулася агульначалавечая вартасць вашых кніг, я нават у сваёй апошняй кнізе «Rock on-line» наўпрост заявіў аднаму апаненту: «Пачытайце "Пакутны век" Якавенкі, тады зразумееце, што такое Беларусь для мяне, для вас, для агульначалавечай цывілізацыі»... У гэтым аспекце хацелася б даведацца аб перакладах вашых твораў на іншыя мовы. Мо тады б і прэмія Нобеля не абыйшла Беларусь?

- Апошнім часам вылучэнні на Нобеля сярод беларускіх літаратараў сталі як бы гульнёй - хто каго апярэдзіць у спрыце!.. Не ведаю асоб, якія стаяць недзе там у чарзе, толькі я не настолькі рамантык, каб з такой парадаксальнай, паводле твайго ж вызначэння, кнігай, як «Пакутны век», марыць пра высокае міжнароднае прызнанне. Іншая справа - пераклады. Яны патрэбныя. Адно ў мяне тутака за апошнія гады ажно тры няўдачы. З розных бакоў.

- Лічу за вялікую недарэчнасць тое, што ваша трылогія да гэтага часу не перакладзеная на іншыя мовы свету!

Былі спробы... Неяк «Пакутным векам» зацікавіліся ў Польшчы. Там і грошы дзеля такой справы знайшліся і добры перакладчык - усё, здавалася, ідзе ў руку. Я перадаў праз нашага літаратуразнаўцу G, які акурат ехаў у Варшаву, кнігі. І па прастаце сваёй зрабіў пралік. Гэты мой прыяцель G шмат працаваў у розных польскіх архівах і фондах дый пачуваў сябе, напэўна, больш палякам, чым беларусам. Прачытаўшы мой твор раней, захоўваў наконт яго сваё глыбокае маўчанне. Я, праўда, здагадваўся, што яго там бянтэжыць: прыціск беларусаў за польскім часам, а потым раскрыццё дзеянняў Арміі Краёвай падчас вайны... Аднак узяць з сабой кнігі не адмовіўся. Толькі ж там, калі перадаваў «Пакутны век» польскаму дабрадзею-фундатару выдаў твору воўчы білет. Таму той, яшчэ не прачытаўшы кнігу, абарваў са мной сувязь.

Што да польскага перакладчыка, то ён таксама пазнаёміўся з трылогіяй і гатовы быў узяцца за справу, робячы па тэксту некаторыя карэктывы. Аднак гэты шчыры чалавек не ведае па сёння, чаму наша рахуба з перакладам не склалася. Я ж недарэка, як бачыш, сам сабе нашкодзіў. Той G аказаўся падкалодным гадам. Зрабіў так, каб лішні раз засведчыць сваю шляхетную адданасць Кароне.

- Я вельмі здзіўлены, бо ў рамане няма непрыхільных адносін да палякаў, як і да суседніх народаў у цэлым.

- Лічу, што такой жа думкі быў і польскі перакладчык. Ды што зробіш... А ў Маскве справа забуксавала з-за таго, што доўга, амаль год, я шукаў перакладчыка. Нарэшце, знайшоў, але пачаўся крызіс. З фундацыяй - непярэліўкі. І ў Кіеве быў намер, толькі, мусіць, напалохаў памер, аб'ём кнігі. Так безвынікова і прайшло пяць гадоў.

- Рок-н-рол, пэўна, не знаходзіцца ў сферы вашых прыярытэтаў, але рок-гурт «P.L.A.N.» неяк трапіў у поле вашага зроку падчас літаратурных сустрэчаў па рэспубліцы. Дзякуючы яму і вы трапілі ў кантэкст кнігі «Rock on-line». Мо запознена, але пытаюся: ці не збянтэжылі вас тыя мае цытаты з вашых твораў?

- Не, наадварот, мне спадабаўся зборнік, у аснове якога ляжаць твае спрэчкі з дэнацыяналізаванымі апанентамі. Не толькі ў музыцы... Спрэчкі ты вядзеш дасціпна, эрудыравана, з нацыянальных пазіцый, абараняючы беларускае ў беларусах і адстойваючы годнасць народа і нацыі. Прыемна, што і я пэўным чынам падставіў сваё плячо табе ў падтрымку. Адно зазначу, кніга названа не лепшым чынам. Лічу прынцыпова, што маладаступныя масаваму чытачу словы, ды яшчэ і на чужой мове, не варта выносіць у загаловак кнігі. Прабач...

- Не, я толькі дзякую за слушную заўвагу. Але маю яшчэ адно пытанне: 75 - сур'ёзны век, вялікі Караткевіч ледзь дажыў і дзьве трэці, а для многіх вы ўсё яшчэ, на жаль, новае імя ў нашай не надта беларускай Беларусі. Назавіце вашыя галоўныя мары, памкненні?

- Дажыць да прасветлай гадзіны, каб сваё было сваім і цанілася як нацыянальны скарб, як падарунак лёсу. Я ў свой час зрабіў адмысловы ўнёсак у абарону прыроды Палесся ад гвалтавання і знішчэння яго меліяратарамі, пра што расказана ў кнізе «Крушэнне на ростані». Цяпер гэтага мала. Цяпер наогул цяжка разабрацца, хто ў нас гаспадарыць на зямлі і ў прыродзе. Як што адным установам выдзяляюць з ЕС сродкі на далейшае забалочванне пераасушаных і перадзёртых беларускіх абшараў. Другім - у той жа час як ні ў чым не бывала - на далейшае асушэнне балот, і ўжо чыннікі, якія наносілі шкоду спускам вады, асушэннем, зноў ажываюць. Трэція спяшаюцца запусціць у дзеянне дзясяткі торфазаводаў, каб выцягнуць з нетраў для спальвання апошнія запасы найкаштоўнага рэчыва, чым яшчэ больш апустошаць зямлю. Адна рука не ведае, што робіць другая. Акурат як у Белавежскай пушчы... Былі і ёсць спажыўцы. Няма гаспадара! Я тут паўтару пытанне, якое ставіў у сваім дакладзе на той прадстаўнічай канферэнцыі па Прыпяці 22 гады таму: «Ці ёсць у нас канцэпцыя гаспадарання?»

Мае калегі эколагі тым часам падказваюць: прыспеў час памяняць філасофскія арыенціры ў ахове прыроды і сцвярджаць не «Зямля - наш агульны дом», а проста і непасрэдна «Зямля - наша маці!» Сёння, як ніколі, важна выпрацаваць у краіне канцэпцыю гаспадарання не часовых людзей, а народа і нацыі. І яшчэ як мага больш бараніць зямлю, бараніць прыроду, выхоўваць экалагічную свядомасць у чалавеку. Мы павінны зрабіць усё, пакуль зямля не сканала і перад сконам не знішчыла нас, недарэк і дурняў з амбіцыямі непамернымі. Адно вось пытанне: ці хочам мы гэтага?.. Свая зямля, свая гісторыя, культура, мова, нацыя - пакуль жывы народ - рэчы непадзельныя! Як непадзельны арганізм чалавека, які складаецца з органаў. І жыць бы нам ды жыць, як наканавана Космасам і Духам, што паселены ў творцах, стваральніках, сейбітах!