УВОДЗІНЫ

Правядзем на мапе Беларусі ўмоўную лінію: Вільня — Барысаў — Ворша — Смаленск — атрымаецца паўкола. Гэта й ёсьць паўднёвая пэрыфэрыя нашага рэгіёну. А далей можна пасоўвацца на Поўнач, колькі дазваляе этнічная мяжа... Ядром абранае тэрыторыі (крыху ссунутым на Захад) будзе Дзісеншчына (цэнтар — Мёры) зь яе дзіўнымі, ні да чаго не падобнымі гаворкамі, зь яе загадкавымі, трагічнымі героямі: Савічам-Заблоцкім, Ластоўскім, Драздовічам, Юхнаўцом... Аднак тое, што я называю ядром, насамрэч «вузел», ці, лепей сказаць, стык розных культур, які пульсуе тут ад пары нэаліту. Відаць, толькі на Дзісеншчыне — і нідзе больш — ляжыць ключ-адгадка да таямніцы беларускага этнасу.

Зрэшты, Вільня і Смаленск таксама не абсягі, а хутчэй заходні ды ўсходні вэктары рэгіёну, які, трэба думаць, супадае з даўнейшым арэалам расьсяленьня крывічоў. Вэктары расходзяцца й на поўдзень, сягаючы старога Ігумена, чапляючы Валожын, Магілеў... Нехта спытаецца: а дзе ж крэс!? І я адкажу: крэсу як такога няма. Добра зьбіраць дыялекты па вёсках. Што знайшоў — усё тваё. Куды цяжэй (маральна цяжэй!) — па кнігах. Бо няведама, адкуль пісьменьнік узяў тое ці іншае слова. Урэшце, вельмі мала адзінак, якія замыкаюцца на адной гаворцы. Словы пераходзяць з гаворкі ў гаворку, з дыялекта ў дыялект, парушаюць граніцы мовы, моўнае групы, сям’і... І няма жаднае рады, каб спыніць іх разьбяганьне. Адныя маюць шырэйшы арэал, другія — вузейшы. Адныя лучаць тэрыторыю з Захадам, другія — з Усходам, а трэція — з Поўднем і г. д. Практычна слоўнік Ластоўскага — гэта адзіная тэрыторыя, вельмі ўмоўная і эфэмэрная, адкуль мы сягаем у аўтарскія тэксты. А таму падставовы прынцып нашага збору — паралелізм прыкладаў з розных аўтараў, які спрыяе прасторава-часавай стратыфікацыі моўных зьяў.

ЗАЦЕМЫ

Структура: Слоўнік мае альфабэтна-гнездавую будову. Усе адзінкі слаўніцы ляжаць у альфабэтным парадку: або распачынаюць гняздо слоўніка, або адсылаюць да пачатнае адзінкі гнязда. Кожнае гняздо складаецца з аднаго або некалькіх артыкулаў. Кожны артыкул становіць чатыры ярусы: 1) беларуская лексэма, радзей — фразэма; 2) яе пераклад на расейскую мову; 3) яе зьясьненьне па-беларуску; 4) тэкставыя ілюстрацыі. Кожны ярус складаецца з аднаго або некалькіх сэгмэнтаў. У канцы кожнага сэгмэнту пазначаецца яго жарало. У тых сэгмэнтах (іх бальшыня), дзе жаралом служыў Лсл., у дужках пазначаецца старонка. Кожны ярус і кожны сэгмэнт ярусу пашпартызуецца асобна. Тыя ярусы і сэгмэнты, дзе ні старонка, ні жарало не пазначаюцца, належаць укладаньніку. У кожным асобным гнязьдзе тарнуецца індывідуальная лёгіка разгортваньня артыкулаў. Збольшага яна мае словаўтваральна-этымалягічны парадак, які дапаўняецца альфабэтным (на малых адцінках) і сэмантычным (на вялікіх). (Увага: Бальшыня дэфініцыяў належыць Ластоўскаму, таму яны не заўжды супадаюць з нормамі сучаснае літаратурнае мовы. Новыя пераклады і дэфініцыі тарнуюцца толькі ў выпадках іх нястачы ў Лсл. ці ў разе яўных абмылаў. Усе тэксты, апроч бібліяграфіі, перадаюцца паводле нормаў сучаснага клясычнага правапісу.)

Рэмаркі: адз. — адзінотны спакменьнік; выкл. — выклічнік; выш. — вышэйшая ступень прыраўнаньня; дз. — дзеяньне; ж. — спакменьнік жаночага роду; зак. — дзеяслоў закончанага трываньня; зб. — зборны спакменьнік; зв. — зваротны дзееспакменьнік; конт. — форма з «контурам»; люб. — любосная форма; м. — спакменьнік мужчынскага роду; менш. — памяншальная форма; мн. — спакменьнік у форме множнага ліку; мног. — дзеяньне з многімі аб’ектамі; н. — спакменьнік ніякага роду; незак. — дзеяслоў незакончанага трываньня; прым. — прыметнік, дзеепрыметнік; прысл. — прыслоўе; фраз. — фразэма; знак *(на пачатку слова) паказвае на імаверныя наватворы Ластоўскага ці рэканструкцыі ўкладаньніка; знак **(на пачатку слова) характарызуе наватвор як антысыстэмны, а таму непажаданы, а жарало з гэтым самым знакам падаецца ўкладаньнікам як скрайне сумнеўнае.

Аўтары: Абуховіч* — Альгерд Абуховіч; Аляхновіч-Чэркас — К. Аляхновіч-Чэркас; Арол* — М. Арол; Аўрэцовіч — Нікан Аўрэцовіч; Багушэвіч* — Францішак Багушэвіч; Барадулін — Рыгор Барадулін; Баранавых* — Сымон Баранавых; Баршчэўскі — Ян Баршчэўскі; Беларус — Пётра Беларус; Броўка — Пятрусь Броўка; Будны* — Сымон Будны; Бураўкін — Генадзь Бураўкін; Бярозка* — Анатоль Бярозка; В. П. — В. П.; Ват-ка — Ват-ка; Вераніцын — Канстанцін Вераніцын; Вуль — Праньціш Вуль; Вярыга-Дарэўскі — Арцём Вярыга-Дарэўскі; Галубок* — Уладзіслаў Галубок; Гартны* — Цішка Гартны; Гарэцкі* — Максім Гарэцкі; Гвозд — Л.Гвозд; Гінтаўт — Франц Гінтаўт; Гмырак — Лявон Гмырак; Грамыка* — Міхайла Грамыка; Гурыновіч — Адам Гурыновіч; Д. К-ко — Д. К-ко; Дабрынец* — І. Дабрынец; Драздовіч — Язэп Драздовіч; Дубоўка — Уладзімер Дубоўка; Дыла* — Язэп Дыла; Журба — Янка Журба; Жэра — Кароль Жэра; Зарэцкі* — Міхась Зарэцкі; Званар* — Званар; Іванова — Ніна Іванова; Каганец* — Карусь Каганец; Калюга* — Лукаш Калюга; Караткевіч — Уладзімір Караткевіч; Каратынскі* — Вінцэсь Каратынскі; Кірылаў — Герман Кірылаў; Косіч* — Марыя Косіч; Лабатрос* — Янка Лабатрос; Ластоўскі — Вацлаў Ластоўскі; Лёсік* — Язэп Лёсік; Лішні — Лішні; Лось — Еўдакія Лось; Лужанін* — Максім Лужанін; Марашэўскі — Каятан Марашэўскі; Марцінкевіч — Геранім Марцінкевіч; Масарэнка* — Алесь Масарэнка; Мігановіч — Ігнат Мігановіч; Міхайловіч* — Уладзімер Міхайловіч; Моркаўка* — Аркадзь Моркаўка; Н. Ф. — Н. Ф.; Наддзьвінскі — Эдвард Г.; Панізьнік — Сяргей Панізьнік; Патуляка — Э. Патуляка; Паўловіч* — Альберт Паўловіч; Пранук — Дзяцька Пранук; Пратасевіч* — Вільгельм Пратасевіч; Просты — Пётра Просты; Родзевіч — Леапольд Родзевіч; Рудніцкі — Дамінік Рудніцкі; Рыпінскі — Аляксандар Рыпінскі; Рэніер — Мамэрт Рэніер; Савіч-Заблоцкі — Войслаў Савіч-Заблоцкі; Сваяк — Казімер Сваяк; Скарына — Францішак Скарына; Сіпакоў — Янка Сіпакоў; Стары Ўлас* — Стары Ўлас; Тапчэўскі — Фелікс Тапчэўскі; Філіповіч* — Апанас Філіповіч; Хадыка* — Уладзімер Хадыка; Цяцерскі — Міхал Цяцерскі; Юхнавец — Янка Юхнавец; Шынклер* — Хвядос Шынклер; Ядвігін* — Ядвігін Ш. (Знакам *(на канцы слова) у сьпісе пазначаюцца аўтары, родныя мясьціны якіх выходзяць па-за абсягі абранага арэалу.)

Тэксты: Альбом — «Альбом» А. Вярыгі-Дарэўскага; Грамата 1229 г. — «Дамова смаленскага князя Мсьціслава Давыдавіча з Рыгаю і Гоцкім берагам»; ГутДБ — Гутарка «Дзякуй Богу і гаспадару...»; ГутДС — «Гутарка Данілы з’ Сьцяпанам»; ГутКД — «Гутарка ў карчме, сьпісаная Кандрасем з-пад Докшыц»; Датл. — «Дыялекталагічны атлас Беларускай мовы»; ІнтмэдСВ — Інтэрмэдыя «Селянін і Вучань»; ІнтмэдЦС — Інтэрмэдыя «Іван і царкоўны стораж»; ІнтмэдЧА — Інтэрмэдыя «Чорт Асмалейка»; Крсл. — «Зь лексыкі вёскі Ясёва Мёрскага раёну» М. Крыўко»; Лексатл. — «Лексычны атлас Беларускіх народных гаворак»; ЛістАб. — «Ліст да Абуховіча»; Лсл. — «Расійска-крыўскі (Беларускі) слоўнік» В. Ластоўскага; НД — «Наша Доля», 1906; НН — «Наша Ніва», 1906—1911; ПрМял. — «Прамова Мялешкі»; Сксл. — «Слоўнік мовы Скарыны»; Сс. — «Синонима словенороская»; Ссл. — «Беларуска-расійскі (Вялікалітоўска-расійскі) слоўнік» Я. Станкевіча; Судзебнік 1468 г. — «Судзебнік вялікага князя Казмера Ягайлавіча 1468 г.»; Шсл. — «Краёвы слоўнік Чэрвеньшчыны (Ігуменшчыны)» М. Шатэрніка; Этсл. — «Этымалагічны слоўнік Беларускай мовы».

Скароты: А. — Аўрэцовіч; А.-Ч. — Аляхновіч-Чэркас; Б. — Беларус; Бр. — Броўка; Брд. — Барадулін; Брш. — Баршчэўскі; В.-Д. — Вярыга-Дарэўскі; В. — Вераніцын; Ват. — Ват-ка; Вль — Вуль; Г. — Гмырак; Гар. — Гарэцкі; Гв. — Гвозд; Гдс. — ГутДС; Гкд. — ГутКД; Гур. — Гурыновіч; Д.К. — Д. К-ко; Д. — Драздовіч; Дуб. — Дубоўка; Ж. — Журба; І. — Іванова; К. — Кірылаў; Кг. — Каганец; Лш. — Лішні; М. — Марашэўскі; Міг. — Мігановіч; Мрк. — Моркаўка; Мрц. — Марцінкевіч; П. — Просты; П.Э. — Патуляка; Пнз. — Панізьнік; Пр. — Пранук; Р. — Рудніцкі; Рдз. — Родзевіч; Рнр. — Рэніер; Рп. — Рыпінскі; С. — Сваяк; С.-З. — Савіч-Заблоцкі; Сіп. — Сіпакоў; Т. — Тапчэўскі; Ц. — Цяцерскі; Э.Г. — Эдвард Г.; Ю. — Юхнавец; Я. — Язьмен; Я.Т. — Якуб Т....кі; п. — павет; губ. — губэрня. (Увага: у слоўніку — дзеля лёгкасьці ўспрыманьня — падаюцца поўныя прозьвішчы аўтараў, а ў камэнтарох — дзеля кампактнасьці — скарочаныя.)

Жаролы: Арол М. Лірнік. Мінск. 1991; Барадулін Р. Вечалле. Мінск. 1980; Барадулін Р. Ксты. Менск. 2005; Барадулін Р. Неруш. Мінск. 1966; Баранавых С. Новая дарога. Мінск. 1989; Беларус П. Якім Бяздольны. Вільня. 1914; Беларуская дакастрычніцкая драматургія. Мінск. 1978; Беларуская дакастрычніцкая проза. Мінск. 1965; Беларуская літаратура ХІХ стагоддзя: Хрэстаматыя. Мінск. 1988; Броўка П. Збор твораў. У 9-ці т. Т. 6. Мінск. 1990; Бураўкін Г. Выбраныя творы. У 2-х т. Т. 1—2. Мінск. 1986; Гарэцкі М. Збор твораў. У 4-х т. Т. 1. Мінск. 1984; Гістарычны слоўнік беларускай мовы. Т. 1—19. Мінск., 1982—2000; Грамыка М. Родная пушча. Мінск. 1987; Дзень паэзіі’90, ’92. Мінск. 1990—1993; Драздовіч Я. Дзённік // Маладосць. 1991. № 5—10; Драздовіч Я. Трызны мінуўшчыны // ARCHE. 2004. № 3; Дубоўка У. Выбраныя творы. У 2-х т. Т. 1—2. Мінск. 1965; Дыла Я. Творы. Мінск. 1981; Журба Я. Творы. Мінск. 1993; Каганец К. Творы. Мінск. 1979; Калюга Л. Творы. Мінск. 1992; Караткевіч У. Быў. Ёсць. Буду. Мінск. 1986; Каханы горад. Менск. 2006; Кірылаў Г. Пах жыта. Мінск. 1989; Ластоўскі В. Выбраныя творы. Мінск. 1997; Ластоўскі В. Падручны расійска-крыўскі (Беларускі) слоўнік. Коўна 1924; Лёсік Я. Творы. Мінск.1994; Лось Е. Выбраныя творы. У 2-х т. Т. 1—2. Мінск. 1979; Лужанін М. Збор твораў. У 4-х т. Т. 4. — Мн., 1981; Мальдзіс А. З літаратуразнаўчых вандраванняў. Мінск. 1987; Масарэнка А. На бабровых тонях. Мінск. 1971; Наша Ніва, 1906—1911. Вып. 1—4. Мінск. 1992 — 2003; Паўловіч А. Выбранае. Мінск. 1975; Пачынальнікі. Мінск. 2003; Сваяк К. Дзея маёй мысьлі, сэрца і волі. Мінск. 1992; Сіпакоў Я. Выбраныя творы. У 2-х т. Т. 1. Мінск. 1995; Слоўнік мовы Скарыны. Т. 1—2. Мінск. 1977—1984; Социально-политическая борьба народных масс Белоруссии. Кон. XIV в. — 1648 г. Т. 1. Минск. 1988; Станкевіч Я. Беларуска-расійскі (Вялікалітоўска-расійскі) слоўнік. Нью-Ёрк. [1990]. Старабеларускія лексіконы. Мінск. 1992; Сьвіцязь. 1995. № 1 (4). Стары Улас. Год Беларуса. Мінск. 1990; Хрестоматия по истории русского языка. Москва, 1990; Хрэстаматыя па старажытнай беларускай літаратуры. Мінск. 1959; Шлях моладзі 1937. № 1; Шляхам гадоў: Гісторыка-літаратурны зборнік. Мінск. 1990; Шынклер Х. Выбраныя творы. Мінск. 1960; Этымалагічны слоўнік беларускай мовы. Т. 1—9. Мінск. 1978 — 2004; Янчук Н. Несколько слов о новейшей белорусской литературе // Известия общества славянской культуры. 1912. Т. 1. Кн. 1.

Літаратура: Асветнікі зямлі беларускай: Энцыклапедычны даведнік. Мінск. 2001; Беларускія пісьменнікі: Біябібліяграфічны слоўнік. У 6 т. Т. 1—6. Мінск. 1992 — 1995; Белорусское Поозерье: Язык и духовная культура. Минск. 2001; Дыялектала­гічны атлас беларускай мовы. Мінск. 1963; Кісялёў Г. Ад Чачота да Багушэвіча: Праблемы крыніцазнаўства і атрыбуцыі беларускай літаратуры ХІХ ст. Мінск. 1993; Крыўко М. З лексікі вёскі Ясёва Мёрскага раёна // Жывое народнае слова: Дыялектал. зб. Мінск. 1992; Крыўко М. Экспрэсіўныя назвы асобы ў гаворцы в. Манякова Міёрскага раёна // З народнага слоўніка: [Дыялектал. зб.]. Мінск. 1975; Лексічны атлас беларускіх народных гаворак. У 5-ці т. Т. 1—5. Мінск. 1993 — 1996; Рапановіч Я. Слоўнік назваў населеных пунктаў Віцебскай вобласьці. — Мн., 1977; Рубакинъ Н. А. Среди книгъ: Опытъ обзора русскихъ книжныхъ богатствъ въ связи съ историей научно-философскихъ и литературно-общественныхъ идей. Т. ІІІ. Ч. 1. Москва 1915; Сцяцко П. Беларускае народнае словаўтварэнне. Афіксальныя назоўнікі. Мінск. 1977.

СЛОЎНІК

АБЛАДА гл.: ЛАД.

АБЛАДА гл.: УЛАДА.

АБЛАДАЦЬ гл.: УЛАДА.

АБЛАДЗІЦЬ гл.: ЛАД.

АБЛАДЖВАЦЬ гл.: ЛАД.

АБЛАСАВАНЫ гл.: ЛАСЫ.

АБЛАСАВАЦЦА гл.: ЛАСЫ.

АБЛАСАВАЦЬ гл.: ЛАСЫ.

АБЛАСУЦІЦЬ гл.: ЛАСЫ.

АБЛУПІЦЬ гл.: ЛУПІЦЬ.

АБЛУТАЦЬ гл.: БЛУТАЦЬ.

АБЛУТАЦЦА гл.: БЛУТАЦЬ.

АБЛУЦІНЫ гл.: БЛУТАЦЬ.

АБОЙМІСТЫ гл.: ЯЦЬ.

АБОЙМЫ гл.: ЯЦЬ.

АБРОЖА гл.: БРЫТАЦЬ

АБРОК гл.: БРЫТАЦЬ

АБРОЦЬ гл.: БРЫТАЦЬ

АБРЫТАЦЬ гл.: БРЫТАЦЬ

АБТОЧКА гл.: ТАЧЫЦЬ.

АГБАВЫ гл.: ГІБАЦЬ.

АГІБ гл.: ГІБАЦЬ.

АДБЛУТАЦЬ гл.: БЛУТАЦЬ.

АДБЛУТЫВАЦЬ гл.: БЛУТАЦЬ.

АДГАДЗІЦЦА гл.: ГАДЗІЦЬ.

АД’ЯЦЬ гл.: ЯЦЬ.

АЛУНЕЦЬ гл.: ЛУНЕЦЬ.

АТОКА гл.: ТАЧЫЦЬ.

АТОЧКА гл.: ТАЧЫЦЬ.

АШАКА́ ж. мякина (339); дробныя, мяккія часьці коласа, мякіна (339). Адабраўшы насёна, гаспадары дзяліць астаткі адмовіліся, ня бралі ад сваёй долі, бо не было ўжо чаго дзяліць. Ашака, але дзякуй ім і за гэта. Драздовіч. АШАКІ́ (147, 434) мн. дерть (147), отруби (434); луска, астаткі ад абдзіраньня круп ячных, аўсяных, грычаных (147). Адтрасаць у начоўках ашакі, луску (413).

АШПЭЦІЦЬ гл.: ШПЭЦІЦЬ.

БАГАВІ́ЦА (35) ж. болезнь; хвароба як міфічная існасьць, абагульненае жаночае боства зь ніжэйшага пантэону. — Але, во цябе багавіца, якая ліхата разьюшылася на дварэ, — згарнуўшыся, прагукала старая, але яшчэ чапорная кабета Язэпіха. Аляхновіч-Чэркас. (Прр.: трасавіца, агнявіца, ламавіца і г. д. (Лсл., 307), а таксама: касавіца, пільніца, бліскавіца, гліздавіца.)

БАЛА́КАЦЬ (814) незак. болтать (37, 814); баўбатаць (37). Селянін: Мне дроў трэба рубаць, не з табою балакаць. Марашэўскі. [Мужчыны] сядзелі на бярвеньні і балакалі а том, а сём. Аліпенчык. ПАБАЛА́КАЦЬ зак. поболтать; пабалбатаць. Іншым разам пабалакаем. НН, ’09, 21 траў. Ён не паслухаў і застаўся з сушскімі сялянамі пабалакаць. Каганец. ЗАБАЛА́КАЦЦА зак. заболтаться; забалбатацца. Селянін: Ах! Я забалакаўся, а можа, ужо біла гадзіна. Марашэўскі. БАЛА́КАНЬНЕ н. болтовня; балбатня, балбатаньне. Праз увесь час — то танцы, то балаканьне, ды так цікавае. НН, ’10, 15 ліп.

БА́РМА (61, 752) ж. шуба (61, 752); кажух пакрыты сукном (752). Барма з суконным верхам (61). Выйшаў Лявон Бахір, адзеты ў доўгую, быццам кавалерыйскую бурку, барму — крыты сукном кажух. Кірылаў. Аднойчы [Лабуць] прыехаў у раён у барме-бурносе, падпяразаным старым путам, і трапіў на вочы ці не самому Пастушкову. Кірылаў.

БАРУЗЬДЗІ́ЦЬ (**БЛЯВУРЗНЦЬ) (37) незак. бормотать (38); гаварыць невыразна, скора і сабе пад нос, мармытаць (38). Вось ідуць удвох, абняўшысь, // З сабой нешта барузьдзяць, // Ды ўжо так жа насьцябаўшысь, // Толькі й можна разабраць. Вераніцын. Хто піпку курыць, хто сьмяецца, // А іншы песьні барузьдзіць. Вераніцын. ЗАБУРУЗЬДЗІ́ЦЬ, *ЗАБАРУЗЬДЗІ́ЦЬ зак. забормотать; замармытаць. Цыгану ўжо, мусіць, дало ў галаву — забурузьдзіў п’яна. Кірылаў.

БА́РЫЦЬ (339, 321, 569) незак. мешкать (339); медлить (321); марудзіць, бавіць, спавольваць (321). Гэй, не барыце, хутка дарыце (339, 520). БА́РЫЦЦА (339) незак. мешкать (339); марудзіць (339). НЯБА́РНЫ (370) прым. безотлагательный (21); нябаўны (370). НЯБА́РНА прысл. безотлагательно; нябаўна. Благаслаўлён сын, які за Маці чэсьць гатоў да бітвы стаць нябарна. Ластоўскі. ЗАБАРЫ́ЦЦА (339) зак. замешкаться; забавіцца. Паехаў у дарожку — забарыўся, прыехаў з дарожкі — не жаніўся (339). НЕЗАБА́РАМ прысл. вскоре (93); уборзе (93). У Мінску незабарам будуць выбары новага дэпутата. НН, ’08, 9 траў. НЕЗАБА́РНЫ (368) прым. незамедлительный (368); незабаўны (368). НЕЗАБА́РНА (368) прысл. незамедлительно; нябавам (368). ПАБА́­РЫЦЬ (504) зак. помедлить (504); спаволіць (504). ПРАБА́РЫЦЬ (569) зак. промешкать (569) промедлить (569); прамарудзіць (569).

БЛУ́ТА́ЦЬ (578) незак. путать (578); путлаць (578), блытаць. АБЛУТА́ЦЬ (416) зак. опутать (416); акруціць. Аблуталі хлапца ды зьбілі з дарогі (416). Аблутала чужа старана, // Абмачылі дробны сьлёзанькі (199). **Бых. п.. АБЛУ́ТАЦЦА зак. опутаться; абкруціцца. Нашто аблутаўся ўвесь ніткамі (416). Ні травіцай я аблуталася, // Ні расіцай абмачылася (198). **Бых. п.. АБЛУ́ЦІНЫ (416) мн. помолвка (505); запоіны (416), заручыны (505), [гавораць] аб змове дзяўчыны. Інкалі называюць запоіны «аблуцінамі», што знача аблуталі хлопца зь дзеўчынаю (416). Шаркаўшчына. АДБЛУ́ТАЦЬ зак. отвязать; адвязаць. Хацелі адблутаць кабылку, але ў пасьпеху ды ўпацёмку ніяк толку не дабіліся. Аляхновіч-Чэркас. АДБЛУ́ТЫВАЦЬ (432) незак. отвязывать (426); адвязваць (426). ЗАБЛУ́ТАЦЬ зак. запутать; заблытаць. ЗАБЛУ́ТЫВАЦЬ (198) незак. запутывать (198); заблытваць. ПЕРАБЛУ́ТАЦЬ (465) зак. перепутать (465); пераблытаць. ЗБЛУТА́ЦЬ (682) зак. спутать (682); скудлаць (682). ЗБЛУ́ТА́ЦЦА (633) зак. связаться; зьвязацца. РАЗБЛУ́ТЫВАЦЬ (603) незак. распутывать (603); разблытваць. УБЛУ́ТА́ЦЬ (90) зак. впутать; укескаць (90), ублытаць. УБЛУ́Т­ВАЦЬ (90) незак. впутывать (90); уматваць (90), ублытваць. УБЛУ́ТА́ЦЦА зак. 1. впутаться; ублытацца. Селянін: Ах, як я нешчасьлівы! Ублутаўся ў заклад, чы яго ліха на мяне нагадзіла! Марашэўскі. 2. опутаться; абблытацца. Ці травіцай ублуталася, // Ці расіцай умачылася? (198). **Бых. п.

БОНДА (442) ж. пай (442); аплата працы прадуктамі зямлі (443), дзель у складчыне, у сябарстве, у таварыстве (442), кождага сем’яніна адзежа, часам рамесьленны інструмэнт (444), атарыца, асабістая ўласнасьць (Беларус). А калі чыі парабкі ўкрадуць што ў каго... калі первае ўкрадзець, іна яго ня вешаці, а заплаціці бондаю яго; а ня будзець бонды, іна гаспадар яго за няго заплаціць, а парабка сказьніці і прабіці (442). Судзебнік 1468 г. Вымянялі мы дужэйшых коней, ізноў зямелькі на запашку захапілі ды кусочак заарэндавалі, паўпуда семя на бонду мне бацька пасеяў, — і ўзнова ўсюды нам пайшла удача!.. Беларус. БОНДАЧКА (444) ж. 1. хлебец; піражок, які традыцыйна пячэцца на долю пастуха, выходзячага ў поле (444). 2. паёк (444). Атрымала бондачку (444). Барыс. п., Ворша.

БРЫТА́ЦЬ незак. взнуздывать; кілзаць. АБРЫТА́ЦЬ (398) зак. обуздать (398); акілзаць (391, 398). ЗАБРЫТА́ЦЬ (195) зак. взнуздать (66); акелзаць (66). АБРОЦЬ (367, 720) ж. недоуздок (367); уздэчка бяз цугляў (367, 720). Хто [стаіць] з аброцьцю цераз плячо, у каго ў руках палка. Кірылаў. АБРОЖА (361) ж. ошейник (361); нашыйнік для сабак (361). Дзьве сабачыя долі: або валачыць ланцуг і аброжу, або лоўка прад панам хадзіць на задніх лапках. Бярозка. АБРОК (278) м. фураж; коньскі корм (278). Дай каню, дай каню сена-аброку, // Маладому Ляксейку піва-мёду (278). Шэйн. Конь кажа: — Пакуль я быў малады, моцны, мог людзям служыць, датуль мяне мылі, часалі і аброк давалі; а як я пастарэў, зьнядужаў, то і выгналі вон. НН, ’09, 8 кастр. (Федароўскі).

БРА́ЦІТКА (40) люб. ад «брат». Брацютка Антон! Зьмілуйся: // Дай ты нам яшчэ Барбару. Вярыга-Дарэўскі. Ейным апякунам і дагледачом быў старэйшы на год брацітка ейны — Янка. Лішні (НН, ’09, 28 трав.).

ВАДАТОЎПІШЧА гл.: ТОЎПІЦЬ.

ВАЛ (50, 80) м. волна (80); вадзяны грэбень, падняты ветрам (80). Вал на вадзе. Сс. ВАЛВА́ (50, 80) ж., зб. ад «вал» волна (80), прибой; вал[ы] (50, 80), вада, паднятая ад ветру (50). Быстрая рэчанька валвой б’ець, // Матухна Настульку зь вянца жджэць (80). **Лідзк. п., Ашм. п. Як вар, укруг скалы, што высіцца сярод ракі, кіпіць-рычыць валва і пеніцца, як вепр дзікі. Ластоўскі. (Прр.: мышва (110) ад «мыш». Я мышву лаўлю, а душ не гублю. Л. Гл. ніжэй: маладзьва.)

ВЕК: ДА ВЕКУ гл.: ДА ВЕКУ.

ВЕ́РАМ’Е (469) н. период (469); час ад аднаго здарэньня да другога (469), кругабег. У веташнае (калі месяц на ветаху) верам’е ня можна сьвежаваць статку, бо мяса будзе ўбываць варучыся і хутка чарвець (469). Задарожжа. ВЯРЭМІЦА (469) ж. менструация (323); жаночае месячнае ачышчэньне. Жонка хворая на вярэміцу не павінна хлеба мясіць, гэта грэх (469). Навагр. п.

ВЕЦЬ (692) ж. ветвь (114); другая расаха (692, 114) ад галіны. [Беларусы] нясуць з сабою ціхую працу, добрае сэрца, спакойны вум і аліўную вець. Савіч-Заблоцкі.

ВЕ́ЧА н. галдёж; гаманлівы сход (125), гамана. — Ціха! Ціха-це, таварышы! Што за веча! Шэнда! Вязіцкі! Лутохін! — ён па чарзе суняў самых заядлых крыкуноў. Кірылаў. ВЕЧАВА́ЦЦА незак. совещаться; радзіцца, умаўляцца аб што пад зарукай, прысягай (640). Калі ўсе усім // Карысталіся // Ды ў правох сваіх // Вечаваліся // Вечам правілі // Справаваліся // Пад прымус ярма не здаваліся. Драздовіч. ЗЬВЕЧАВА́ЦЦА (640, 820) зак. сговориться; змовіцца (820), гаворыцца аб жаніху і маладой (820). Друя. ЗЬВЕЧАВА́НЬНЕ (820) н. сговор (820); змова.

ВОТРЫНА (434) ж. отруби (434); астаткі ад прасеянай мукі (434). Ці сена пласт, ці саломкі вязачка, ці вотрыны або мякіны мех перападзець на нашу зямельку. Беларус.

ВЫГБА гл.: ГІБАЦЬ.

ВЫГІБ гл.: ГІБАЦЬ.

ВЫДЗЕРКІ гл.: ДРАЦЬ.

ВЫДЗІРАНЬНЕ гл.: ДРАЦЬ.

ВЫДЗІРКІ гл.: ДРАЦЬ.

ВЫЛАКТАЦЬ гл.: ЛЫКАЦЬ.

ВЫЛУКНУЦЬ гл.: ЛУКАЦЬ.

ВЫЛУПІЦЬ гл.: ЛУПІЦЬ.

ВЫПАЧАНЬНЕ гл.: ПАК.

ВЫПАЧАНЫ гл.: ПАК.

ВЫПАЧАЦЬ гл.: ПАК.

ВЫПЛЕНІЦЬ гл.: ПЛЁН.

ВЫПЛЯНЯЦЬ гл.: ПЛЁН.

ВЫТАК гл.: ТАЧЫЦЬ.

ВЫТАЧЫЦЬ гл.: ТАЧЫЦЬ.

ВЫТОКА гл.: ТАЧЫЦЬ.

ВЫТОЧВАЦЦА гл.: ТАЧЫЦЬ.

ВЯРЭМІЦА гл.: ВЕРАМ’Е.

ГАДЗІ́ЦЬ (328) незак. 1. мирить (328); яднаць (328). 2. угождать; наравіць. Ідзіце, дзеткі служыці, // Чымся мачысі гадзіці (717). Раманаў. 3. подряжать (491); умаўляцца (717, 727). ЗГАДЗІ́ЦЬ зак. подрядить; наняць. Згадзіў фурманкі (491). Згадзіў парабка на год (491). НАГАДЗІ́ЦЬ зак. навлечь; наклікаць. Селянін: Бедны я, бедны чалавек! Вот і жыда чорт на маю галаву нагадзіў. Марашэўскі. ГАДЗІ́ЦЦА (328) незак. мириться; яднацца. Нічым судзіцца, лепш гадзіцца (505). АДГАДЗІ́ЦЦА зак. отблагодарить; адудзячыць. Калі жывы буду, спамагуся, // Табе адгаджуся (86). Крачкоўскі. Кады-колечы адгаджуся (265). Віл. губ., Віц. губ. Чым жа сынкі ёй за ўсё адгадзіліся? Арол. ЗГОДА (328) ж. мир (328), согласие; нястача сваркі, звады, варожасьці (328). А можа ж ён апамятаецца, схіліцца па згодзе на нашу лагоду. Аляхновіч-Чэркас. УГОДА (153, 644, 672) ж. сделка (644), соглашение (672); узаемная ўмова (153). Зрабілі паміж сабой угоду (644, 672). Ня гневайся, ойчаньку, бо такая стала міжы намі ўгода: квіта за квіта, а дарма нічога. Жэра. НЯ(Ў)­ЗГОДНЫ (377) прым. строптивый (689), несговорчивый; упорысты (689), нязгодлівы (377). Доўга таптаваны люд мы над Дзьвіною, // Твае Польшчы дзецкі, ўжды няўзгодны люд. Савіч-Заблоцкі. НЕ ГАДЗІ́ЛА фраз. не следовало; ня варта было. Некаторыя зь ніх... мовілі мне неўчцівыя слава, каторых бы ся ім, яка хлопам мовіці, не гадзіла казаць. Акты, 1548 г..

ГАЛАВА: СТОЦЬ ГАЛАВОЙ гл.: СТОЦЬ.

ГАЛДА́ (822) ж. 1. тарабарщина; цьмянае, блытанае гаварэньне, мова. Язык наш крывіцкі — не цыганская... галда якая, а мова ўсіх саабшча і кожнага розна ў зямлі крывічэй. Савіч-Заблоцкі. 2. толпа (822); зборышча, таўхатня многіх людзей сабраных разам (706).

ГАМАЗЬНЯ гл.: ГМЫЗ.

ГАМУЗ гл.: ГМЫЗ.

ГАРАЧКА: ТАЧЫЦЬ ГАРАЧКУ гл.: ТАЧЫЦЬ.

ГІБА́ЦЬ (124), ГБАЦЬ незак. гнуть (124); хіляць у розныя бакі. Гбалі мы дугу вязовую, сагнём і лазовую (62). Добра гбаць гібкае (124). ПАГБА́ЦЬ зак. погнуть; пазгінаць. Пагбаў бляху, везучы. (124). І не дапільнуеш, як нехта ператрэ паднём, нехта атосу пагбае, нехта загваздку згубіць. Кірылаў. ГНУЦЬ (124) незак. гнуть (124); хіліць ў адзін бок. Гнулі мы дугі вязовыя, сагнём і лазовую (124). *ГІ́БІНА ж. изгиб; выгін. ГІ́БІНКА менш. ад «гібіна». Блісьне на плячы гібінка сярпа. Гарэцкі. АГІ́Б м. изгиб; выгін звонку. Толькі зьнізу па чырвоных і выкрывястых пнёх пад гэтымі каронамі, якія былі зьвернуты сваімі ў адзін бок крывулькамі агбом на даліну, у бок земнасьвету, а сугбом у бок гары. Драздовіч. АГБАВЫ́ прым. окружной; кругавы звонку. Агбавы, вонкавы край гэтага надузьбярэжжа... стаўляець зь сябе ланцуг... чорнамасавага ўзгор’я. Драздовіч. ВЫ́ГІБ (224) м. изгиб; кругавы паварот (224). СУГІ́Б м., СУГБА́ ж. изгиб; выгін знутра. Распакладаецца гэты бераг між 57 і 59-м мэрыдыянам — сярпом, гарбом-агбом на ўсход, а сугбою на захад руху месяцавага сонца. Драздовіч. СУГБАВЫ́ прым. окружной; кругавы знутра. Сугбавая ж, нутрыцыркавая, старана гэтага берагу прадстаўляла зь сябе... раўнасугбістую, амфітэатрам касагорыстую сьцяну. Драздовіч. СУГБАВІ́НА ж. адз. ад «сугбавы». [Крэмль стаяў] на левым берагу ракі Мнюціцы, на тым месцы, дзе цяпер двор знаходзіцца, у сугбавіне ракі. Драздовіч.

*ВЫ́ГБА (9) ж. арка (9); перакінутая праз адлегласьць дуга, столь, скляпеньне сьцяной (9). Рымская выгба круглая зьверху (9). *СУГБА́, СУГА́ (337) ж. мыс (337); суша, высунутая гарой, языком у мора (337), мыс (394). Бераг на згібе ракі творыць прытную сугу (394). ГБА́ЛА (116) н. гало (116); прылада да гбаньня дуг, абадоў (116). (Прр.: стуга (15, 302), сьцяга — гл. вышэй. Прр. таксама: гбала > *гала; сугба > суга.)

ГІ́УЦЬ гл.: ГІБАЦЬ.

ГМЫЗ (818) м., зб. насекомые (818); кляса жывёлаў (358), інсэкт (34), пругак (45), жамяра (358). Пагост, Дзіс. п. І рачэ Бог: да расплодзяць воды гмызы душ жывых. Скарына. ГМЫЗУРА́ (818) ж., зб. ад «гмыз». Пагост, Дзіс. п. ГМЫЗУ́РКА (818) ж. насекомое (818); жамярыца (358). Пагост, Дзіс. п. ГМЫЗЕ́ЦЬ незак. кишеть; кішэць. Будзець гмызеці рака жабамі. Скарына. *ГОМЗАЦЬ незак. ползать (500); поўзаць (500). НАЎГОМЫЖКІ (500) прысл. ползком (500); паўзьмя (500). Полацак. ГА́МУЗ м. толпа (706); гурма (706). Увесь вясёлы гамуз падышоў да млына. Кірылаў. ГАМАЗЬНЯ́ ж. болтовня; балбатня. Цярэм: Ты, Міхась, сядай, ня слухай маю гамазьню. Юхнавец.

ГРАБАВІ́ЛА (134) н. рукоятка граблей; грабаўе (134), грабільна. За саннай дарогай старайцеся зрабіць запас на ўвесь год: дышляў, аглобляў, сох, рагачоў, грабавілаў, запасных зубоў да іх, вілак, падавачак, насілак і іншай гаспадарскай дробязі. НН, ’10, 28 студз.

ГРАБНІ́ЦА (729) ж. усыпальница (729); агульны склеп для нябожчыкаў, фамільны склеп (729). Сьвятая грусьць... паклон жа ёй! // Грабніцы беднай не у сьмех: // У сьмерці грознай хто рабу // Ня дасьць пачоту — цяжак грэх! Савіч-Заблоцкі.

ГРЫ́ЖЫНА (44, 792) ж. брюква (44, 792); бручка (44, 792). Навары бульбы з грыжынай (44). Дзіс. п. Сёлета не ўрадзіла вырыва: капусту чэрві паелі, буракі не ўдаліся, грыжына і морква падмокла (51). У нас добра ўрадзіла гародніна, затое цана на яе малая: так пуд бульбы — 15 кап., пуд буракоў, морквы і бруквы (грыжыны) па 10 кап. Хоміна, Бых. п. Маг. губ. (НН, ’10, 21 кастр.) ГРЫЖАНІ́НА (44) блюдо из брюквы; страва [з бручкі], падобная да жыдоўскага цымасу (44).

ГУ́ДЗІЦЬ (439, 510, 511, 535) незак. порочить (511); ганіць (511, 535) Ня нам лю­дзей гудзіць, хай іх сам Бог судзіць (511). Ніхто свайго тавару ня гудзіць (511). Няхай яна нашай хатанькі ня гудзіць (511). Вітаб. пав. (Шэйн). Ідзі з Богам здароў! // Не гудзі літвіноў, // А скажы там сваім, // Што ты міл нам Арцім. Каратынскі. Табе ж яна, нябось, кожную ноч сьнілася, а ты яе цяпер гудзіш. Масарэнка. ЗГУ́ДЗІЦЬ зак. опорочить (414); зганіць (414*). Згудзілі маю работу (439). Даўшы ўсім вольнасьць, — кожан тое згудзе. ГутДС. ПАГУ́ДЗІЦЬ зак. опорочить (414); паганіць. Ці я яму конікі паспудзіў; // Ці я яму Настульку пагудзіў?! (511). Арш. п. (Шэйн). РАСПАГУ́ДЗІЦЬ (601) зак. раскритиковать (601); раскрытыкаваць. ГУ́СЛЫ мн. пересуды; плёткі (635, 681). Першае знайменьне, Бога // Ты ня мей сабе другога, // Ня вер у гуслы, у шэпты, у чары, // А йдзі да Божай ахвяры. Янч. СПАГУ́ДА (511) ж. 1. порок (510); недастатак духовы, усё, што праціўна праўдзе і дабру, склоннасьць да злога, да благога жыцьця (510). Сьмелыя вочы ў мужчын — краса, а ў жанок спагуда (665). Агульная спагуда нашых вяскоўцаў — гэта п’янства (511). 2. порицание (510); згана (510). Пасівела душа, пасівела // Ад балючай сяброўскай спагуды. Сіпакоў. СПАГУ́ДНЫ (511) прым. порочный (511); заганны. Не вадзі знаёмства са спагуднымі людзьмі (511).

ПА́ГУДКА (301, 532) ж. легенда (301), предание (532); перасказ аб даўным здарэньні (301). Дзе-нідзе ішла пагудка, што высылалі і маці Купалы. Гінтаўт. ПАГУДА́СТЫ (161) прым. шумный; гаманлівы. Хто ў бару пагудастым, прыйдзі ка мне нанач! (161). Казка («Аб Ліповачку»).

ГУКА́ЦЬ (125) незак. говорить (124); гаварыць (124), дудукаць (125), вясьці размову прыніжаным голасам, прыязную, спакойную, безаб’ектную, а так аб усім (125). Ой я толькі, матулічка, у галоўках стаяла, сардэчна гукала (125). Дзіс. п. Да прыляцела там муха // Да камаровага вуха, // Гукаючы яму: — Мілы камару, // Жаль мне цябе непамалу. Рудніцкі. Можа [людзі] аб подачах гукаюць? Вераніцын. І хацеў бы [я]... па укон гукаць: // Вам усё ад’ялі — нас не адаймуць! Савіч-Заблоцкі. Іншыя пісаць і гукаць па-беларуску ўжо ялі. Савіч-Заблоцкі. Старыкі гукалі мне: // Было устар усё як трэба. Тапчэўскі. Хвядос усё чыста бачыць, але не гукае; чакае ён. Просты. Сімоніха: Э, гукайце вы сваё, кумачка. Просты. Гануля... пачала гукаць ад душы. Аляхновіч-Чэркас. Як я прыйшоў, гукалі аб грашовых справах. Беларус. [Людзі], углядаючыся на мяне, нешта голасна гукалі. Аўрэцовіч. ДАВА́Ц­ЦА ГУКА́ЦЬ фраз. вступать в разговоры; давацца гаварыць. Дзяцька быў сярдзіты і ня дужа гукаць даваўся. Беларус. ГУ́КНУЦЬ зак. сказаць; сказаць. Яна гукніць: «Дурні, сьвіньні.» Марцінкевіч. Усе як адзін чалавек гукнулі б, што... не павінна быць вінаполькі. Беларус. ЗАГУКА́ЦЬ зак. заговорить; загаварыць. Вот тут загуляю! // Гуга, гуга! — загукаю і запаклікаю. Баршчэўскі. Старая Язэпіха, прымасьцюрыўшыся зь берагу печы, каля коміна, ізноў загукала да нявесткі. Аляхновіч-Чэркас. ПАГУКА́ЦЬ зак. поговорить; пагаварыць. Сойдуцца старыкі пагукаюць (13). Раманаў. Еўка: А Вы, кумачка, пагукайце зь пісарам. Просты. Я ж да цябе наўмысьля прыйшоў пагукаць. Аляхновіч-Чэркас. Шлёма: [Паніч] сягоньня абяцаўся зайсьці пагукаць аб адным інтарэсе. Родзевіч. Іду ў Летнікі да Янкі Пачопкі. ...Пагукаць, пачытаць, падзяліцца. Драздовіч. ПРАГУКА́ЦЬ зак. промолвить; прамовіць. Ну, Браточак! Прагукаў ты па-нашаму. Альбом (Наддзьвінскі). Выбягае Мар’янка і глухім, здушаным голасам прагукала: — Памёрла! Аляхновіч-Чэркас. ПРАГУКНУ́ЦЬ зак. произнести; аказацца, рэкнуць. Хведар: Дабрадзею... да прагукні ты хоць слоўка. Цяцерскі. ГУКА́ЦЦА незак. говориться; гаварыцца. Польская эміграцыя на нас, як гукаецца, «psy wieszaіa». Савіч-Заблоцкі. ЗГУ­КА́ЦЦА зак. сговориться; згаварыцца Згукайся ты зь ім. Ты ў дзьверы, а ён у вакно, — ты ў вакно, а ён у другое. Беларус. ПРАГУКА́ЦЦА зак. проговориться; прагаварыццца. Мар’янка каб калі слаўцом прагукалася каму-небудзь з крыўдай на Хвёдара. Аляхновіч-Чэркас. РАЗГУКА́ЦЦА зак. найти общий язык; разгаварыцца. І я паглядаў на яго, але разгукацца не маглі. Беларус. ГУКА́НСТВА н. пересуды; плёткі. Ніхто нас ня знае, а калі знае, то з фальшывых польскіх і казённых маскоўскіх пабавутак і гуканства. Савіч-Заблоцкі. *ПРАДГУКА́НЬНЕ н. предисловие (533); прадмова (533). Родзевіч.

ГУСЛЫ гл.: ГУДЗІЦЬ.

ДА ВЕ́КУ фраз. 1. вечно; цэлы час, да наканаванай пары. Еж на паўсытна, пі на паўп’яна, пражывеш да веку (88). «На Беларусі Бог жыве,» — // І няхай да веку жыве. Караткевіч. 2. навеки; на цэлы час, да наканаванай пары. Пра сей мір тру­дзіліся добрыя людзі: Ральф із Кашэля божы дваранін, Тумаш-смалянін, аж-бы мір быў — і да века. Грамата 1229. Растацца? Жыць асобна? Што вы! // Давеку іх саюз такі... Сіпакоў. (Прр.: адвеку; або: дадушы, дапраўды. Прр. таксама: Мужык слухаў яго // Ад веку да веку, // І дажыўся таго, // Што папаў ў апеку. Гурыновіч. Прр. укр.: Мойсей: «Чи ж довіку не вирваться вже // Люду мому з неволі?» І. Франко.)

ДАВАЦЦА ГУКАЦЬ гл.: ГУКАЦЬ.

ДАСАЧЫЦЬ гл.: САЧЫЦЬ.

ДОЛЯ (156, 692, 720, 734) ж. судьба (692), удел (720); шчасьце (720). Воля-няволя, такая наша доля.(156). Добра таму жыць, чыя доля ня сьпіць (156). НЯДОЛЯ (212) ж. злополучие (212); няшчасьце (212). ДОЛЯЦЦА (38) незак. бороться (38); дужацца, змагацца (38). ДОЛЯНЬНЕСЯ (38) н., зв. борьба (38); дужаньнеся, змаганьне (38). ЗДОЛЕЦЬ (818) зак. превозмочь; перамагчы. Як яму сваё гора здоліць (818). ЗДОЛЬЛЕ (818) н. мочь (818, 335); цялесная і духовая сіла, змога (335). Нету ўжо здольля цярпець болей (818). УЗДОЛЕЦЬ зак. смочь (664); здолець (664), даць рады. Хведар: Эгэ, эгэ, дабра­дзею, стэнка, да і рухнуцца ня ўздолеець. Цяцерскі. Крыжы гэты крывавымі сьлязамі плачуць, таму што ў іх пакутуюць душкі нашых прашчураў, якія волі нашай абараніці ня ўздолелі. Ластоўскі. Кляноўскі ўсьміхнуўся: — Чула? Шышка ўжо леташняе даў. Уздолеў во! Кірылаў. НЯЎ(З)ДОЛЬЛЕ (367, 371) н. недуг (367); немач (367). НЯ(ЎЗ)ДОЛЬНЫ (18*, 25*, 371) 1. немощный (371); нядужлівы (371). 2. бездарный (18), бесталанный (25); без таленту, з абмежаванымі здольнасьцямі (25). Нядольная доля прыйшла, // Казала з хаты ісьці. Савіч-Заблоцкі. НЯЎЗДОЛЬНІК (367) м. несчастный; нешчасьлівы (377).

ДРА́ГАЦЬ незак. стучать; стукацець. Толькі самгнуў вочы, аж нехта, чую, драгае ў дзьверы (663). ЗАДРА́ГАЦЬ зак. застучать; застукацець. Калягу разбудзіў брат Вінцук, моцна, чуваць было, незадаволена задрагаўшы ў дзьверы. Кірылаў.

ДРАЦЬ (161, 608), ДЗЕ́РЦІ (608, 703) незак. вспахивать (95), выдзіраць навіну ці шчырэц з-пад лесу (161), араць (95, 602). УЗЬДЗЕ́РЦІ зак. вспахать (95*); узараць (95*). Суседзі бедныя, — квапіўшыся на заработкі, худой кабылкай і дапатопнай снасьцю, — так-сяк узьдзяруць амэрыканскі шнур (як тут іх называюць) і выпалашча яго саўсім! Аношкі, Даўг. вол. Віл. п. Вілен. губ. (Мікалай Аношка, НН, ’09, 11, черв.). ВЫДЗІРА́НЬНЕ н., дз. ад «выдзіраць». Лугавая барана «Лякка» да выдзіраньня моху. Лішні (НН, ’09, 7, траў.). ВЫДЗІ́РКІ (161, 602), ВЫ́ДЗЕРКІ (381) распашек (602), новь (381); дзірван (161), навіна, шчырэц (381), нова ўзараная зямля (381).

ДРУЗГАТА́ЦЬ (161*) незак. разбивать (583); разьбіваць [ушчэнт] (583). ЗДРУЗГАТА́ЦЬ (222) зак. разбить; разьбіць [ушчэнт] (589). РАЗДРУЗГАТА́ЦЬ (589) зак. раздробить (589); растаўчы (589), раскрышыць (589). ДРУЗГА́ (421*) ж. осколок (421); [дробны] аскепак (421). ДРУ́ЗАЧКА ж. менш. ад «друзга». Глыж звычайна крышыўся на асколкі, друзачкі. Кірылаў. Шкляныя друзачкі блішчэлі на падаконьніку і пад ім. Кірылаў. НА ДРУ́ЗГІ (161*) фраз. вдребезги (57); ушчэнт. Шкло гэтае гутнік рыцарскім вузлом завязаў. Пан мае бакі на друзгі патаўчэ, калі адвяжу. ІнтмэдСВ. (Прр.: дрыґзгі (161), дразгб (421), *дрысбк (161).)

ДРЫ́ПАЦЬ (646) незак. семенить (646); дробна і хутка ступаць (646). Вам трэба, браточкі, дрыпаці пяшком. Пратасевіч. Боўтаючыся ў гурмах сьнегу, хуценька-хуценька дрыпае — хутчэй плыве — Размысловіч. Шынклер. ЗАДРЫ́ПАЦЬ (201) зак. засеменить (201); забегаць са страху, зьдзіўленьня, дробна перабіраючы нагамі (201). ДРЫП-ДРЫП выкл. ад «дрыпаць». Дрыб-дрыб, дрыб-дрыб чэшуць ножкі, // У прыскочку і трушком; // Смаліць д’яўел па дарожкі, // Без папаскі, хоць пяшком. Вераніцын. А паненкі дрыб-дрыб толькі, мусіць, шаг іх троху мал. Тапчэўскі.

ДУРОНЫ (526) прым. взбалмошный; свавольны (526). Скаціны, хоць мала, але дуроная; зьнямогся, лётаючы за ёй. Ядвігін. ДУРОНІК (526) м. шалун; свавольнік (526). З маленства дуронік, а пад старасьць злодзей (663). Вецер косы ночы расплёў, дуроньнік. Дубоўка. ДУРОНСТВА н. шалости; сваволя. У задуме глядзіць Хомка на галузаваньне і дуронства малых. Гарэцкі.

ДЫ́БАЦЬ, ДЫ́БЦІ незак. ковылять (265); хадзіць уперавалку (265). Распамерным крокам дыбае (592). [Лях], убраўшыся, на высокіх падковах да дзевак дыбле і ходзіць зь вялікага куфля трубіць. ПрМял. Ззаду цыбата дыбала жарабя. Кірылаў. ПРЫДЫ́БАЦЬ (549) зак. приковылять (549); прыкульгаць (549). Толькі нейкая купчыха // Туды прыдыбала, // Ды, ці чуеш, як на ліха // Таргавацца стала. Стары Ўлас. НАДЫ́БАЦЬ зак. застать; захапіць (202), засьпець. Вось адзін раз [Шаўчэнку за маляваньнем] надыбаў артыст-маляр Сашэнка. Гмырак. ДЫ́БЛІ (739) мн. ходули (739); кавёлы (739). НА ДЫ́БАЧКАХ фраз. на цыпочках; на пальчыках. Хрол прыкрыў дзьверы і неяк бясшумна, як усё роўна на дыбачках, адышоўся. Кірылаў.

ДЫ́ЛЯ (214) ж. 1. распиленное бревно; палавіна бервяна, ці адпілаваны ад бэлькі тоўсты гарбыль (214), двухвяршковая дошка (Баранавых). Андрэй: Зь іх [ліпаў] і начовак нехта нарабіў, і дыляў навыразаў. Баранавых. 2. нога (381); нага (381). ДЫЛЯВА́НЬНЕ (214) н. отёска; зчэсваньне гарбыля бэлькі з аднаго боку (214) — пры апрацоўцы бервяна на брус (214). ДЫЛЁЎКА (214) ж. толстая доска; тоўстая дошка.

ЕЗДАВЫ гл.: ЯЗДА.

ЖУ́МРЫЦЬ (175) незак. жевать (175); скоранька жваць, перамалаваць зубамі (175). Я жыць пачну ў тваёй спадобе, // Ты — жумрыць пачуцьцё маё. Хадыка. ЗЖУ́МРЫЦЬ (648) зак. сожрать (673); зжорці (648, 673).

ЗАБАЛАКАЦЦА гл.: БАЛАКАЦЬ.

ЗАБАРУЗЬДЗІЦЬ гл.: БАРУЗЬ­ДЗІЦЬ.

ЗАБАРЫЦЦА гл.: БАРЫЦЬ.

ЗАБЛУТАЦЬ гл.: БЛУТАЦЬ.

ЗАБЛУТЫВАЦЬ гл.: БЛУТАЦЬ.

ЗАБРЫТАЦЬ гл.: БРЫТАЦЬ.

ЗАБУРУЗЬДЗІЦЬ гл.: БАРУЗЬ­ДЗІЦЬ.

ЗАВОД (67) порода (67, 510); род, калена, адмена пакаленьня жывёлы з асобнымі адзнакамі (67, 510). У яго конь добрага заводу (510). Сабакі гончага заводу (510). Кароў гадуюць усялякага заводу — як на пашы; іншага заводу для малака; іншага — зноў на мяса. НН, ’10, 2 вер. Вот бы тую цялушку ад яе на завод. Кірылаў. — Ня дзіва ты панскага заводу, — пакпіла бабуля. Кірылаў.

ЗАГУКАЦЬ гл.: ГУКАЦЬ.

ЗАДРАГАЦЬ гл.: ДРАГАЦЬ.

ЗАДРЫПАЦЬ гл.: ДРЫПАЦЬ.

ЗАЛАСТКІ гл.: ЛЁСНЫ.

ЗАЛАЧЭЦЬ (41, 355), ЗАЛАЧА́ЦЬ незак. брезжить (41); днець (41, 355), сьвітаць (41) — [гаворыцца] аб сьвятле, [калі] пачатак раніцы (41). Не прачнуўся бор. Залачае. Барадулін. Сьпіць зямля. Небасхіл залачае. Бураўкін.

ЗАЛЁСТКІ гл.: ЛЁСНЫ.

ЗАМЖЫЦЬ гл.: ІМЖЫЦЬ.

ЗАМШЫЦЬ гл.: ІМЖЫЦЬ.

ЗАНАДАБІЦЦА гл.: НАДАБЕ.

ЗАПАВЯДА́ЦЬ (75, 197, 533, 536) незак. возвещать (75), предрекать (536), предуказывать (536); напярод (537) спавяшчаць (75), апавяшчаць (385). Людзі запавядалі, што настануць гады руіны (197). ЗА́ПАВЕДЗЬ (75, 197, 533) возвещение (75), предзнаменование (533); спавестка (75), у наро­дзе мае значэньне заўчаснага веданьня, апавяшчэньня аб чым-колечы, але не загаду (197). Запаведзь была ўсім ісьці ў воласьць (197). Не, такой запаведзі не было (197). Зрабі запаведзь на рынку, каб прыхадзілі купляць яблыкі (197). Еўка: Ага! Зараз такі ідзіце на «клебанію» ды давайце на запаведзі. І я зь Юлькай прыду неўзабаве. Просты. ЗАПАВЕ́ДНІК (29, 533) м. глашатай (29); чалавек, апавяшчаючы крыкам на вуліцах і пляцох пастановы ўраду (29). ЗАПАВЕ́Т (186) м. завещание (186); пасьмяротны наказ (186), тастамэнт (186). Кляноўскі: Яшчэ Маркс з Энгельсам далі запавет, здаецца, ці не ў «Маніфэсьце». Кірылаў. ЗАПАВЕ́ЧЫЦЬ (165, 186) зак. завещать; адказаць (165). Сенна, Маг. губ. (Прр.: лавечыць (308) і пад.)

ЗАПАШКА гл.: ПАХАЦЬ.

ЗАПАШНІК гл.: ПАХАЦЬ.

ЗАПРЫШЧЭЦЬ гл.: ПРЫСОК.

ЗАСАКА гл.: САЧЫЦЬ.

ЗАСАПОРЫЦЦА гл.: САПУХА.

ЗАСАЧВАЦЬ гл.: САЧЫЦЬ.

ЗАТОКА гл.: ТАЧЫЦЬ.

ЗАТОЎПЛЕНЫ гл.: ТОЎПІЦЬ.

ЗАТОЧЫНА гл.: ТАЧЫЦЬ.

ЗАЎЛАДА гл.: УЛАДА.

ЗАЎЛАДАЦЬ гл.: УЛАДА.

ЗАШЧЫРЫЦЬ гл.: ШЧЫРЫ.

ЗАШЧЫРЭЦЬ гл.: ШЧЫРЫ.

ЗБЛУТАЦЬ гл.: БЛУТАЦЬ.

ЗБЛУТАЦЦА гл.: БЛУТАЦЬ.

ЗГОДА гл.: ГАДЗІЦЬ.

ЗГУДЗІЦЬ гл.: ГУДЗІЦЬ.

ЗГУКАЦЦА гл.: ГУКАЦЬ.

ЗДОЛЕЦЬ гл.: ДОЛЯ.

ЗДОЛЬЛЕ гл.: ДОЛЯ.

ЗДРУЗГАТАЦЬ гл.: ДРУЗГАТАЦЬ.

ЗЖУМРЫЦЬ гл.: ЖУМРЫЦЬ.

ЗЛАСАВАЦЬ гл.: ЛАСЫ.

ЗЛАХМАТАЦЬ гл.: ЛАХМАТ.

ЗЛУНЕЦЬ гл.: ЛУНЕЦЬ.

ЗЛУПІЦЬ гл.: ЛУПІЦЬ.

ЗЛУПЛЯЦЬ гл.: ЛУПІЦЬ.

ЗНАДАБЕНЬ гл.: НАДАБЕ.

ЗНАДБЕНЬ гл.: НАДАБЕ.

ЗНОВУ гл.: УЗНОЎ.

ЗРОБІЦЬ гл.: РОБІЦЬ.

ЗРОБІЦЬ ЛАД гл.: ЛАД.

ЗЬВЕЧАВАНЬНЕ гл.: ВЕЧА.

ЗЬВЕЧАВАЦЦА гл.: ВЕЧА.

ЗЬНЯЧЫ́ВІЛІ (**ЗЬНЕ́Ч­ВІЛЬ­НА) (72), ЗЬНЯЧЭЎКУ, ЗЬНЯЦЕ́ЙКА прысл. внезапно (72); раптам (73). Знаю панску натуру, // Як захочуць паскакаць: // Чы зьнячывілі, чы здуру, // Пачнуць сабе віншаваць. Мігановіч. То ён зьняцейка пацалуець, // То шмотку з галавы зьдзярэць. Вераніцын. Сёньня мой пробашч пры абедзе зьнячэўку пытаў: «Хто гэта даў да чытаньня беларускую кніжыцу?» Сваяк. Памяць сівая ў пагнутай касцы // Часта ў сны ім зьнячэўку ўрываецца. Бураўкін. [Малы] быццам зьнячэўку наляцеў на некага зь перадольцаў. Кірылаў. ЗЬНЯЧЭВІЦЦА зак. опешить; сумецца. Радасна зьнячэвіўшыся, [Маруся] зірнула з такой ласкавай, мілай засаромленасьцю, што ў Янака пыхнула ў грудзях. Кірылаў. ЗЬНЯЧЭЎЛЕНЫ прым. опешивший; зьбянтэжаны. — О, сам пан старшыня! — Быццам сапраўды зьнячэўлены, зьдзівіўся Мілек. Кірылаў. (Прр.: **нечвільны (372), **човіць (17); ці інш.: зьнябачку (Сс.). Гл. ніжэй: ушчукнуць.)

ІМЖЫ́ЦЬ (334, 335) незак. моросить (334); крапаць (334). Дождж імжыць, крапае (334). ЗАМЖЫ́ЦЬ (ЗАМШЫ́ЦЬ) зак. замглить; засьціць. [Доля], Сярдзіта і грозна яна, // Кручынай замшыла нам дні. Савіч-Заблоцкі. ІМЖА́ ж. изморось; сырое, мала празрыстае паветра. Добры дзень, сівая хатка, // бор у покрыве імжы. Лось. (Прр. паўдн.: імжэль ‘імжа; дробны дождж’. Сыпне сьнегам, потым пусьціць крыху, стапнее сьнег — брызгота, сьлізгота, імжэль. Шынклер. імжак ‘дробны дождж’. Гэта ж цэлую ноч быў надакучлівы золкі дождж-імжак. Баранавых. Прр. таксама: імшэль ‘дробны дождж’ (Этсл.).)

ПАМЖА́ЦЬ (527) незак. пощуривать (527); прыплюшчваць. Ён, сьмеючыся, памжае вочы (527). ПРЫМГНУ́ЦЬ (161, 558) зак. 1. придремать; прыдрамаць. 2. прищурить (558); прыплюснуць, моршчучыся (558). Біруля: Старому машыністу, як зайцу таму, можна сказаць, — прымгнуў вока, вось і выспаўся. Шынклер. ПРЫМЖЫ́ЦЬ (558) зак. прищурить (558); прыплюснуць моршчучыся, прыкрыць павекамі, пакінуўшы шчэлачку, прымгнуць (558). ПРЫМЖЛІ́ВЫ (558) прым. прищурий (558); плюсьнявы (558). САМЖЫ́ЦЬ (161, 182) зак. 1. зажмурить, сомкнуть; сплюснуць (182), заплюшчыць. Толькі самжыў павекі, ажно памжа нейкая стала ўваччу (504). 2. приснить; прысьніць (182). Зьдзітава. САМЖА́ЦЬ (663) незак. смежать (663); плюшчыць. САМГНУ́ЦЬ (188, 663) зак. смежить, зажмурить; сазьмірнуць (188), заплюшчыць. Толькі самгнуў вочы, аж нехта, чую, драгае ў дзьверы (663). Ані вачэй не самгнуў гэтае начы (663). Маці: Ды ня сьмей будзіць яго, покі не прачнецца — толькі ж вочы самгнуў. Масарэнка. СПАМЖЫ́ЦЬ зак. сощурить, смежить; прыплюшчыць. Паглядзеў на мяне, спамжыўшы вочы (527). СПАМГНУ́ЦЬ зак. мигнуть; міргнуць. Спамгнуў вачыма (527). ІМЖЫ́ЦЦА (182) незак. 1. грезится; выдаецца, мітурыцца (182); 2. клонит ко сну; хіліць на сон, зьліпаюцца вочы. Удосьвет сьпіцца, у поўдзень мжыцца, // А ўвечар дрымата. Паўловіч. ПРЫМЖЫ́ЦЦА (504) зак. пригрезиться; прымсьціцца (504). Прымжыцца другі раз такое, што век не забудзеш (504).

ПА́МЖА (504) ж. наваждение (341); паўдрэмка, паўсон, паўява, а такжа [тое], што ў паўсьне ці перад засынаньнем прыдаецца ўваччу (504). Перад засынаньнем заўсёды ўваччу памжа ўзносіцца: як дождж бліскучы, кружкамі сыплецца, плыве (504). Злажыўся: кляпсь!.. Памжа! Ня паліць! // Крамсель удругава! Ня жгець... Вераніцын. Што за памжа тут такая? // Вачам веры не даю. // Завялось нешта чудное, // Рот разінуў і стаю. Вераніцын. МЖОНКА (161), МЖЫ́ЦА (161), СОМЖА (161) ж. 1. дремота (161); дрэмка (161); 2. видение; тое, што прымітурылася ў дрэмцы (182). МЖАВОЛІЦЬ незак. фантазировать; мроіць, крозіць, уяўляць. Ляжыць ды пустое мжаволіць (504). Полацак. (Прр.: сваволіць, свавольны, бажавольны. Прр. таксама грэцк.: μύω ‘заплюшчваю вочы’ > μυστικός ‘таямнічы, містычны’.)

КАВЯЛА́ (281) ж. костыль (281); кастыль. Хадзіць, падпіраючыся кавёламі (281). Двое, сьляпы і калека на кавёлах, сьпявалі. Кірылаў. КАВЁЛЫ (739) мн. ходули (739); дыблі, шчоўдлі (739).

КАЛАТА́ЦЬ (690) незак. стучать (690); стукаць (690), стукацець. КАЛАТА́ЦЦА (690) незак. стучать (690); стукацца (690). А хто ж там у варотах калатаецца? // Павачка да цешчухны дазваляецца (690). Арш. п. (Шэйн). КАЛАТОЎКА (452) ж. пест (470); кіёк, плосмы на канцы, да зьбіваньня масла (452). Хведар: Ані спаць, ані работу рабіць, ані есьць, ані сядзіць, ані ляжыць ніколі, — усё толькі, як калатоўка, круціцца то туды, то сюды, то туды, то сюды. Цяцерскі.

КАМОК гл.: КОМ.

КАМСІЦЬ гл.: КОМ.

КАМШЫЦЦА гл.: КОМ.

КАМШЫЦЬ гл.: КОМ.

КАСАВІ́ЛА (408) н. окосево (408); дрэўца, ручка касы (408). Касу прымацоўваюць да касавіла банькай (270).

КІВА́ЦЬ (256) 1. кивать (256); ківаць (256). 2. жестикулировать; гэстамі размаўляць. Вот толькі [ён], як мядзьведзь, мурчыць, да ўсё рукамі, як шалёны ківаець, а языка дак і не павернець. Цяцерскі. КІ́Ў (178, 256) мн. жест (178); гэст. Выманіваючы грошы ў падарожных, ён варажыў ім знакамі і ківамі. Усе вельмі рагаталі, калі ён паказываў ківамі аб брыдкіх рэчах. Хоміна, Маг. губ. (НН,11, 3 ліст.). Веру несупынна // У адзінага Бога Ісуса Хрыста... // У кожны кіў ягонага кста. Барадулін. НА КІ́ВЫ фраз. жестами; гэстамі. Нямому толькі на ківы што скажаш (256). Зь нямым трэба на ківы гаварыць (178). КІМІ́ГІ (256) мн. пантомим; пантамім. Ён абы толькі на вуліцу ды на йгрышча, дзе кмімгі ды скокі (256). Годзі ўжо гэтых спадцішка кімігаў (256). (Прр.: сіламоц ‘гвалтам’ (355).)

КЛЫ́ЧЫЦЬ (264, 339) незак. мять (339), взбивать (64); комсіць (339), кумясіць (264), гатліць (339), біць, праць (29). Яго падучка клычыць (264). [Паніч] прыехаў раз з палкай, вывалак Кацярыну за косу ў сьпіжарню, клычыць яе дый крычыць: «Сьпявай мне мая красуня, варшаўскія песьні.» Журба. Жартуюць [парасяткі], клычуць саломку. Гарэцкі. ПАКЛЫ́ЧАНЫ прым. взбитый; пакомшаны. Пахла, дурманіла галаву паклычаная жытнёвая зеляніна. Кірылаў. СКЛЫ́ЧЫЦЬ (653) зак. смять (666); скамшыць (666). УСКЛЫ́ЧЫЦЬ (64) зак. взбить (64); успушыць, уздыбіць (64). *СКЛОКА (252, 296, 664, 706) ж. 1. кутерьма (296); завіруха (296). 2. смерчь (664, 706); навальнічны віхор, сувой і вір у паветры (664), [які] бурыць усё на сваім шляху (706).

КНЯЯ́ (144), КНЕ́Я ж. дебрь (144); густа заросшая лесам даліна (144). Гаі, пушчы, кнеі, лугі, // Па балотах дай альшыны — // Усё край наш украшаюць. Каганец. Выйшлі мы з Дубіны ды ў Кнею Нову. Пратасевіч. Рычыць валва і пеніцца, як вепр дзікі, калі яго ў княі аступіць смыч. Ластоўскі.

КОМ (272) м. 1. ком (272); камяк (272). Ком хлеба (272). 2. клуб; клуб. КАМОК м. 1. комок; камяк. Цярэм распрануў зарасьнелую вопратку і, скручаную абыяк, камком, кінуў пад лаву каля сьцяны. Юхнавец. 2. клубок; клубок. Паравыя машыны каля шахтаў чухаюць — выдыхаючы камкі белага, як хмаркі, дыму й пары. Аўрэцовіч. КАМШЫ́ЦЬ (104), КАМСІ́ЦЬ (272), КОМСІЦЬ (339) незак. мять (339); зьбіваць у камякі. Камшыць паперу (104). СКАМШЫ́ЦЬ (666) зак. смять (666); зьбіць у камякі. КАМШЫ́ЦЦА незак. сминаться; зьбівацца ў камякі. Пагода туманная, з учарашняга дня пацяплела, сьнег камшыцца. Драздовіч. СКОМШАНЫ прым. смятый; пазьбіваны ў камякі. Выпрастаць крывую голку, скарабачаны стол, скомшаную паперу (106). (Прр.: комкала ‘той, які многа і неакуратна есьць’. Крыўко.)

КРАДЗЕ́ЖА (83) ж. воровство; зла­дзейства. Грыня запасочылі ў крадзежы (414). Каб бараніцца ад руіны, банкруцтва... — тутака надумалі зрабіць таварыствы страхаваньня скаціны ад заразы і ад крадзежы. Барысаў Менск. губ. (НН, ’08 28 жніў.). Усе гаспадары, дазнаўшыся аб крадзежы, сабраліся і пайшлі лавіць злодзея. Княгіна Віл. п. Вілен. губ. (Іванова, НН, ’10, 5 жніў.).

КРЫХОТНЫ, КРЫ́ХАТНЫ (289) прым. малейший; найменшы, жадны, аніякі. «Я ўвесь свой век цяжкай працай зарабляю на хлеб, жаліўся Іваноў на судзе, — жыў справядліва, нікому крыхотнай не зрабіўшы крыўды. Дзьвінск (НН, ’09, 3 вер.). Добрыя людзі, бачачы, што мы па сьлізкай кладцы ідзём, напаміналі нам, то мы гэтаму не давалі крыхотнага значэньня, не застанаўляліся. Аляхновіч-Чэркас.

ЛАД (688) м. строй (688); парадак (688). ЛА́ДЗІЦЬ незак. делать; рабіць. Я ладзіў шлях жыцьцёвы свой // Сваімі ўласнымі рукамі. Бураўкін. Ён... узяў ад яго капшук, стаў ладзіць цыгарку. Кірылаў. АБЛА́ДЗІЦЬ зак. устроить; справіць. Хлопец бачыць, што яму Бог негаданае, нечаканае шчасьце шлець, і... можна ладны інтэрас абладзіць. Аляхновіч-Чэркас. АБЛА́ДЖВАЦЬ зак. 1. устраивать; спраўляць. 2. приноравливать; прыста­соўваць. Ларывон з бацькам абладжвалі бэльку, каб падняць яе на казлы і рэзаць. Кірылаў. УЛА́ДЗІЦЬ зак. устроить; уладкаваць. [Перапечка] сына ўладзіў у «Стшэлец». ЗРОБІЦЬ ЛАД фраз. помолвить; заручыць. Пісар: Абы тыка Базыліха лад зробіла, дык чалавек на старасьць яшчэ ажэніцца. Просты. АБЛА́ДА ж. обустройство; абсталяваньне. [Улада] памагла зь лесам на зруб, на абладу хаты. Кірылаў. (Прр.: аблада ад ‘улада’.)

ЛАКТАЦЬ гл.: ЛЫКАЦЬ.

ЛА́СЫ (298) прым. лакомый (298); панадны. Ня ўшчуклі... Ласыя да жартаў // Хлопцы і дзяўчаты. Н. Ф. ЛА́СА прысл. с наслаждением; ахвотна. Добра прыгатоўленае такое сена мае пах мядовы, і жывёла яго есьць ласа. Лішні(НН, ’09, 25 чэрв.). ЛА́САВАЦЬ (298) незак. кушать (297); есьці (297), з ахвотаю. АБЛА́САВАЦЬ (389) зак. распробовать; рассмакаваць. АБЛА́САВАЦЦА зак. войти во вкус; пазнаць смак. Морам ліецца ў нас гарэліца, і нашы сяляне так абласаваліся ёй, што іншыя дзеля яе і пад прысягу сьведчыць несправядліва ідуць. Стары Ўлас. Цыпрук: Ага, абласаваўся! Пазнаў смак! На! Родзевіч. АБЛА́САВАНЫ прым. раззадоренный; распалены. А на дварэ гэтак сама гудзела і шумела мяцеліца, як галодны зранены зьвер, абласаваны сьвежай крывёй. Аляхновіч-Чэркас. ЗЛА́САВАЦЬ (658) зак. съесть; зьесьць крадком (658). Зараз пойдзе гамонка, што сьмятану зласаваў, то подмазку зьеў, то ступіў ня так, то глянуў ня так, ня ўгодзіш на вас. Галубок. ЛАСУ́Н (298) м. любитель; аматар. Чалавек гэты прапаў праз гарэлку. Ужо, здаецца, добрая навука ласуном да гарэлкі! Гартны (НН, 09, 28 траў.). Сэрца ласуна да красы забілася дужэй у маладых грудзях яго. Гарэцкі. ЛАСУ́ХА ж. да «ласун». Марусі была пацеха зь цялят, як з малых дзяцей. Асабліва з... ласухі-цялушкі. Кірылаў. АБЛАСУ́ЦІЦЬ (390) зак. объегорить; абдурыць.

ЛАХМА́Т (62, 239, 713) м. 1. лоскут (310), тряпка (713); адрывак, адрэзак тканіны, скуры (310), скумат (310, 713). Навесь якую дзярміну ці лахмат на суклёт, вось табе і будзе патароча, пужаць вераб’ёў з канаплёў (250). Боркавічы. 2. истрёпок (239); шматок. Я тую ваззову бяз бавы адтлашчыць прыказаў у польскай лахмаце-газэце «Kuryer Paryzki». Савіч-Заблоцкі. ЗЛАХМАТА́ЦЬ (239) зак. истрепать (239); зьдзерці, [гаворыццца] аб кнігах, вопратцы (239). ЛАХМЫ́ТНІК (310, 713) м. тряпичник (713), лоскутник (310); [той] хто таргуе скумацьцём (713), анучнік (615, 713). ЛАХМАЦЬЦЁ (433, 615, 622) н., зб. отрепье (433); рызьзё.

ЛЕДАЯ́К (303) прысл. худо; абыяк (303), блага. Селянін: Вот і жывот баліць і ўсяму ледаяк, і гаварыць ня хочацца. Марашэўскі. ЛЯДА́ШЧЫ, ЛЯДА́ЧЫ прым. дрянной; благі (478). Лядачы чалавек, калі п’яніца (23). Селянін: Ага! Мусіцьбыць, і д’яблы дваякага роду: адныя, мусіцьбыць, добрага, а другія — лядашчага. Марашэўскі. Васіль: Як лапаць ты, брыда праклятая, дзеўка лядачая. Гмырак. ЛЯДА́ЧАСЬЦЬ (23) ж. беспутность (23); нікчэмнасьць (381).

ЛЁСНЫ (303) прым. лестный (303); пахлебны (303). Лёснае слова, што туман у вочы (303). Еўка: Перад шлюбам дык такая скромная, лёсная, а пасьля... го, го, го! Просты. ЛЁСЬНІК (303) м. льстец (303); пахлебнік (303). ЛЁСТКІ (303), ЗАЛЁСТКІ (271) мн. лесть (303), комплименты (271) пахлебства (303). Майстар на залёсткі (271). Я паклаў іх табе на калені — // Бяры, рассыпай, варушы // І раскладвай — // Адчай і прызнаньні, // Папрокі і лёсткі. Бураўкін. ЛЁСТАЧКІ (303) мн., менш. ад «лёсткі». Лёстачкамі душу вымае (303). ЗА́ЛАСТКІ (190) мн. заискивание; забегі (190). Я заластак не люблю, проста ў вочы кажу (190). УЛЁСЬЛІВЫ, ЛЁСЬЛІВЫ прым. угодливый (717); [той,] які ўмее дагадзіць (717). Кароценькі вершык... лёсьлівага зьместу (314). Гля­джу на аднаго калегу — ён усім мілы, улёсьлівы. Сваяк.

ЛУКА́ЦЬ (325) незак. метать (325); кідаць з розмаху, шыбаць (325). ВЫ́ЛУКНУЦЬ (104) зак. метнуть; выкінуць (104). Вылукнуў камень з прасткі (104). (Прр. ніжэй: лунець.)

ЛУНЕ́ЦЬ (311) незак. 1. белеть; бялець (311). 2. дуреть; чмурэць, станавіцца пасіў­ным. ЗЛУНЕ́ЦЬ зак. поседеть (519); пасі­вець (519). У ягонай злунелай постаці й выглядзе цяпер нельга было пазнаць ранейшага... захаваньня. Юхнавец. АЛУНЕ́ЦЬ зак. одуреть; ачмурэць. Гануля: Выскачыўшы ў сені, я саўсім алунела: чую толькі, што больлю зашчыміла сэрца. Аляхновіч-Чэркас. ПАЛУНЕ́ЦЬ зак. одуреть; пачмурэць. Язэпіха: Мы і самі саўсім палунелі. Кідаемся, хапаемся то за тое, то за сёе, а нічога не выходзіць. Аляхновіч-Чэркас. ЛУНА́ (311) ж. зарево; сьвяны белы посьвет (311). ЛУНЬ (311) ж. сияние; беламалочнае сьвятло (311). ЛУНЯ́ВЫ прым. беловатый; белаваты. Лунявы чэрап ласьніўся. Скрайкі валасоў каля лысіны былі нагладка збрытыя. Юхнавец.

ЛУПІ́ЦЬ (134, 643) незак. грабить (133); забіраць сілай, гвалтам (133), рабаваць (134). Французы нас пахвалялі... // і на мігі нас прасілі, // Каб мы зь імі двор лупілі. Баршчэўскі. [Пісар] Не жалеўшы нас, бедных, лупіў. ГутКД. АБЛУПІ́ЦЬ (403) зак. ограбить (403); абрабаваць (403). Аблупілі па дарозе (403). ВЫ́ЛУПІЦЬ зак. урвать; уварваць. А тое ўсё ад поту... убогіх людзей мусіць гаспадар або сілаю, або хітрасьцю вылупіць. Будны. ЗЛУПІ́ЦЬ зак. содрать; зьдзерці. Старшына, замест нас бараніць, // Выгадней знаходзіць брата злупіць. ГутКД. ЗЛУПЛЯ́ЦЬ незак. сдирать (643); зьдзіраць, лупіць (643). [Уніт] з славы добрай і маетнасьці і за ўсяго пачцівага злупляў, таргаў і шарпаў. Філіповіч. ПАЛУПІ́ЦЬ зак., мног. разграбить; разрабаваць (587). — Ой, я віджу, быў тут госьць, чорнае кручышча, // Пабіў, паеў, палупіў, проста мужычышча. Рудніцкі. ЛУПЙЖА (134) ж. грабительство; рабункі (134). ЛУПЕ́Ж­НІК (134) м. грабитель; грабежнік (134). Ураднікі забываюць паспаліта пазваньне... і бываюць акрутнікі, мучыцелі, ліхаімцы або лупежнікі. Будны.

ЛЫКА́ЦЬ (122) незак. глотать (122); глытаць. ЛЫКНУ́ЦЬ зак. глотнуть; глынуць. Лыкні крыху вады (123). Перш-наперш добра лыкнулі. Аўрэцовіч. ПАЛЫКА́ЦЬ незак. проглатывать (563); праглынаць (563). Чы ты птуха з тога духа, сава нешчасная, // Палыкала, пажырала ў ночы праклятая. Рудніцкі. Няхай дасьць Бог толькі вольнасьці прыждаці, // Будуць паны самі сьлёзкі палыкаці. ГутДС. Запрогшы бедную скацінку, // Ідучы, палыкаем сьлінку. ГутДБ. Каровы, напрыклад, часта давяцца касьцямі, авечкі, палыкаючы воўну, хварэюць і падыхаюць, коні, грызучы дрэва, псуюць сабе зубы. Ельна, Дзіс. п., Вілен. губ. (Буда, НН, ’09, 24, вер.) ПАЛКНУ́ЦЬ зак. проглотить (563); праглынуць (563). Палкні толька гэтай моцнае пігулкі. ІнтмэдЧА. Да ўжо ж рыбкі плынуць; хутка выплываюць, // Майго сынка жучка палкнуці думаюць, // Ах, бяруць, ох, ірвуць, ох, кусаюць, палыкаюць. Рудніцкі. ЛЫК (123) м. глоток (123); глыток (123). ЛЫКНІ́ЦА (123) ж. глотка (123); глытніца (123). ЛАКТА́ЦЬ (474) незак. пить (474); жлактаць (474). Ён ужо не лыкае, а локча гарэлку (123). ВЫ́ЛАКТАЦЬ зак. выпить; выпіць. Альдона: Падчыстую вылакталі [гарэлку]. І на карані не асталося. Кірылаў. НАЛАКТА́ЦЦА зак. напиться; моцна напіцца. Налакталіся недзе, як сабакі на разьніцы. Кірылаў.

ЛЯБЕ́ДЗЬКА (301) люб. ад «лебедзь». Будзь здароў! Крапісь лябедзька, // У сваёй ціхай думе. Вярыга-Дарэўскі.

ЛЯДАЧАСЬЦЬ гл.: ЛЕДАЯК.

ЛЯДАЧЫ гл.: ЛЕДАЯК.

ЛЯДАШЧЫ гл.: ЛЕДАЯК.

МАГІ́ЛЬНІК (259, 330) м. 1. кладбище (259); магілкі, гробішча (259). Во й магільнік. Тут заўсёды, // Як старыя мне казалі, // Шчэ’ за паншчыну і раней // Ўсё нябожчыкаў хавалі. Д. К-ко. Вось памру, мае дзеткі, і я цяпер, апрануць цела маё ў апратку сьмяротную, паложаць у сьвежую яму на магільніку, а сама я ў рай пайду. Журба. Вот магільнік, гдзе ляжаць косьці нашых дзядоў і бацькоў. Просты. Ужо ён на магільніку! Іванова. Вырубалі ўсе магільнікі, а ў Жартай баяцца ехаць, бо вёска вялікая і магільнік свой надта шануе. Жортай, Бар. п. (НН, ’11, 21 крас.). Непадалёку гэтае гары ёсьць два старасьвецкія магільнікі. Драздовіч. Хто аслаб — памірае. Іх забіраюць і вязуць на магільнік. Масарэнка. Міма магільніка, ня чуючы ні холаду, ні страху, [Маруся] пайшла дамоў. Кірылаў. 2. могила (330); магіла, яма на паховіны, месца, дзе пахаваны нябошчык (330).

МА́ЙКА (254) ж. каюта (254); пакойчык-хатка на ганкох і на стругох (254). Падзьвіньне.

МАЛАДЗІ́К (757) м. 1. юноша (757); маладзён, маладзец (757). Маладзік з маладзіцаю пайшлі (757). Маладзікі цяпер старых пачалі вучыць ужо (757). А хацеў бы я, гудар-маладзік, // Для Багдана, Польшчы сёгня пагудзець. Савіч-Заблоцкі. 2. юнец (757), парень (448); дзяцюк (448, 609, 757), хлапец ад падростка да юнацтва (609), не жанаты (448). Дапоўніўшы чацьвертую клясу эгзамінам у Петраградзе ў 1907 годзе, я як восемнадцацілетні маладзік быў ужо ў сэмінарыі духоўнай у Вільні. Сваяк. МОЛАДЗЬ (758) ж., зб. юношество (758), молодёжь; маладня (757). МАЛАДЗЬВА́ ж., зб. молодняк; маладняцтва (758). Вучачы маладзьву, мячом сьветласьці тай праўды расьсякаючы мраку... ты, Міхайле пане, стратэг вельмі неўтамлёны тай вялікі. Савіч-Заблоцкі. (Прр.: старва (381).)

МАЛАТАВІ́ЛА (332) н. молотовище; ручка молата (332).

МА́ЛЕ́Ц (315) м. малый (315); хлапец (315). Мальцы-такі спасачылі, дзе курыца нясецца (396). Стары жыд міргнуў на мальца. Тапчэўскі. Уходзяць дзяўчаты і мальцы з граблямі. Просты. Сёмка і кажа: «Ну цяпер бярыце бочку з сокам і каціце падалей на папарнае поле і як можна больш зьбярыце мальцоў». Гвозд. Малады малец (сын паўвалочніка) зрабіў суседзям коньмі нейкую шкоду. Драздовіч, Пястуны, Дзіс. п. (НН, ’10, 16 вер.). Дзеці: Малец, мы табе яблыкаў прынесьлі. Масарэнка. Рыкун: Дам гарэлкі, падпоіш гэтых мальцаў. Кірылаў. МА́ЛЬЧЫК м., менш. ад «малец». Мальчык перавязаў мне па зьмененаму лісьцю рану шнурочкам. Драздовіч.

МЖАВОЛІЦЬ гл.: ІМЖЫЦЬ.

МЖОНКА гл.: ІМЖЫЦЬ.

МЖЫЦА гл.: ІМЖЫЦЬ.

МОЛАДЗЬ гл.: МАЛАДЗІК.

МЫТУ́ХА (507, 569) ж. понос (507); частая і цеклая спарожа (507). Шэрсьць са страху стала дубам, // У дугу мяне зьвяло, // Пакрывіла морду, губы, // І мытухай праняло. Вераніцын.

НА ДРУЗГІ гл.: ДРУЗГАТАЦЬ.

НА КІВЫ гл.: КІВАЦЬ.

НАГАДЗІЦЬ гл.: ГАДЗІЦЬ.

НА́ДАБЕ прысл. надо (345); трэба (345). Аж лацінскі госьць б’ецца міжы сабою ў рускай зямлі, люба мечам а люба дзеравам, — князю то ня надабе міжы сабою судзіці. Грамата 1229. А над злодзеем міласьці ня надабе. Судзебнік 1468. ЗАНА́ДАБІЦЦА незак. понадобиться (506); спатрэбіцца. Прытмам занадабілася (815). ЗНА́ДАБЕНЬ, ЗНАДБЕ́НЬ (533) м. предмет (533); хатняя прылада. У хаце пень — і то знадбень (533). За кожны знадабень зачэпіцеся вы. Сіпакоў. НА́ЎДА (18, 326), НА́БДА (326) ж. 1. мзда (18, 326); плата, нагарода, зыск, прыбытак (326). Не дасі набды ад блудніцы (326, 327). Супр. рукапіс. 2. нужда (383); патрэба (383). Аніхто аніяк // Ня ўчуў наўду маю. Сіпакоў. (Прр. ст.-белар.: сьвятаблівы — *сьвятаўлівы (г. зн. — преподобный); шчадраблівы — *шчадраўлівы.)

НАДЫБАЦЬ гл.: ДЫБАЦЬ.

НА́КВЕЦЬ (47, 360) ж. бутон[ы] (47); кветны пучок (47). Касматая наквець на вярбе (525). Ой, радзіма-маці, // Ты дазволь табе, што маю, усё, што маю, даці; // Наквець песень, адкаваных на гарне музыкі. Моркаўка. Русь мая, белая // Ад вясновай наквеці // І касьцей няпрошанай набрыдзі... // Вольнай воляй сваёй даражыла. Барадулін.

НАЛАКТАЦЦА гл.: ЛЫКАЦЬ.

НА́ПА́СЬЦЬ (129, 266, 307, 353, 820) ж. 1. нашествие (361); навала (361). Напасьць чужынцаў. НД, ’06, 2 вер. Кожны шукае такіх прылад, каб яны яго баранілі ад напасьці ворагаў. НН, ’09, 28 траў. 2. преследование (820), козни (266), гонения (Арол), напраслина (307); зломэтныя подступы (266), нападкі (351). Беспавінная напасьць (19). Бясстыдная і раптоўная напасьць (359). Выяўляй зло і цемнату, цярпі напасьці. Арол. 3. горе (129), лишение (307); няшчасьце, злыбяда (129). Усякая нягода, усякая напасьць сыплецца (363). Мала гэтага няшчасьця — // Як праняў мяне тут страх, // Млосна стала мне з напасьці, // Я на землю — чабурах. Вераніцын. НАПАСТАВА́ЦЬ (820) незак. преследовать, возводить напраслину; чыніць бязьвінны перасьлед. Селянін: Недажданьне тваё, каб ты ведаў! Вот і цяпер ня ведаеш нічога, толькі напастуеш на мяне. А я ані паўчалавечка ня бачыў і паўслоўка не казаў. Марашэўскі. НАПА́СЬНІК (351) м. нападчик (351), преследователь; той, хто нападае (351). Цярэм: Ах, памяць гадоў — старэча, прабач напасьніку! Юхнавец.

НАПАХАЦЬ гл.: ПАХАЦЬ.

НАПУЖАЦЬ гл.: ПУЖАЦЬ.

НАРОБІЦЬ гл.: РОБІЦЬ.

НАРЭДЧАС гл.: ЧАСАВАЦЬ.

НАСАКАМ гл.: САЧЫЦЬ.

НА́СКІ (362), НА́СЬКІ займ. наш, нашенский; наш (362). Адаська, родны Адаська! // Як мы цешымся зь цябе! // Душа Твая зусім наська, // А горнеш усіх к сабе. Вярыга-Дарэўскі. Падземныя мэлёдыі не падобны да проста-вясёлага ці проста-плачлівага наскага граньня. Гарэцкі. Зеленавацела буйнае лапушыстае лісьце зь берагавымі выкрайкамі, таксама прыпамінаючы па сваёй форме ліст наськага адуванчыка. Драздовіч. Яны, канешне, нявопытныя былі, ня наскія. Масарэнка. НА́ШЫНА (362) ж. своё; сваё (639), свой дом, свая сям’я, бацькаўшчына, свойчына (640), сваявізна (Савіч-Заблоцкі). Кожды сваю нашыну пілнуе (362). НА́ШЫНЕЦ (362) м. наш (362), свой, земляк (640); свой чалавек, чалавек з бацькаўшчыны (640), свайчак (640). Ня так вінават кароль, як тыя радныя баламуты... А за іх баламуцтвамі нашынец выжывіцца ня можаць. ПрМял.

НАТАЎП гл.: ТОЎПІЦЬ.

НАТАЧЫЦЦА гл.: ТАЧЫЦЬ.

НАТАЧЫЦЬ гл.: ТАЧЫЦЬ.

НАТОЎП гл.: ТОЎПІЦЬ.

НАЎГОМЫЖКІ гл.: ГМЫЗ.

НАЎДА гл.: НАДАБЕ.

НА́ЦІВА (39; 685) н., НАЦІ́НЬНЕ (39; 685) н., НАЦЬВА́ (685) ж., НАЦЬ (685) ж., НАЦЬЁ н., зб. стебли (685); сьціблы ў расьцін, у якіх няма стаўбуроў і батаўё ня тоўстае, не бацьвянае (685); зелень дробных траў, асабліва гародных: бруквы, морквы, пятрушкі, цыбулі (39). Націва рэпы (685). Націва агурэчніка, таксама як гарбузоў і іншых паўзучых называюць гічы (403). Каровам, заўсёды добра кормленым, давалі ў корм наць бульвы. Лішні (НН, ’09, 3 вер.). Бульва дае ўраджаі нацьём і карэньнем. Лішні (НН, ’09, 11 чэрв.). (Прр.: Яны вялі і сохлі націнай. Купала.)

НАЧАПУРЫЦЦА гл.: ЧАПУРЫЦЬ.

НАШЫНА гл.: НАСКІ.

НАШЫНЕЦ гл.: НАСКІ.

НЕ ГАДЗІЛА гл.: ГАДЗІЦЬ.

НЕЗАБАРАМ гл.: БАРЫЦЬ.

НЕЗАБАРНА гл.: БАРЫЦЬ.

НЕЗАБАРНЫ гл.: БАРЫЦЬ.

НЕСТАРЭННЫ гл.: СТАРЭННЫ.

НІСЯНЕ́ЦІЦА (65, 116, 161, 172, 370, 693, 748) ж. 1. чепуха (744), галиматья (116), дребедень (161); чаўпня (693, 744, 748), чаўпятня (693); чаўпяжня (116), чаўпарня (161), чаўпра (693). «Вярзьці»... — гаварыць нісянеціцу (263). 2. чушь (748), вздор (65), нелепость (370), бессмыслие (24); лухта (748); нязграбіца (370); бяссэнсіца (24, 693); Мой сьведка спаталыжыўся і пачаў вярзьці нісянеціцу (419). Празарокі. Воўк: Пакінуць [нораў]? Во’ здурэла баба! Якую чапуху вярзе і нісянеціцу нясе! Косіч. **НІСЯ­НЕ́ТЛІВЫ (369) прым. нейтральный (369); нэўтральны.

НЯДОЛЯ гл.: ДОЛЯ.

НЯМА: УШЧУНКУ НЯМА гл.: УШЧУКНУЦЬ.

НЯПУШ гл.: ПУШЧЭЙШЫ.

НЯПУШЧ гл.: ПУШЧЭЙШЫ.

НЯТРО (73) н., НЕ́ТРА ж. глубь; нутро, сярэдзіна, самая глыбіня нутра (73). І хацеў бы я сэрца зь нёдр узяць. Савіч-Заблоцкі. Пачынае засынаць Гарбачык і вось — падае ў нейкую нетру. Шынклер. Гайда ў лясы, у веснавыя нетры! Бураўкін. НЕ́ТРАВА (73) н. середина; асяродак, цэнтар унутранага (73).

НЯЎЗГОДНЫ гл.: ГАДЗІЦЬ.

НЯЎЗДОЛЬНІК гл.: ДОЛЯ.

НЯЎЗДОЛЬЛЕ гл.: ДОЛЯ.

НЯЎЗДОЛЬНЫ гл.: ДОЛЯ.

НЯЎШЧУКНЫ гл.: УШЧУКНУЦЬ.

ПАБАЛАКАЦЬ гл.: БАЛАКАЦЬ.

ПАБАРЫЦЬ гл.: БАРЫЦЬ.

ПА́ВЕ́СМА (622) ж. рученка (622); [мычка] лёну, пянькі (622). Узялі мы яе, паднялі, аж яна як павесма, толькі сьлінкі цякуць з губы. Аляхновіч-Чэркас.

ПАВІТА́ЦЬ (495) зак. поздравить (495); павіншаваць. ПАВІТА́НЬНЕ (495) н. поздравление (495); віншаваньне. Ой, то будзе граньне, // Як на павітаньне // І як на вясельле, // Нядоўга тыкеле. Багушэвіч. ПАВІТА́Ч (495) м. поздравитель (495); віншаваньнік. ПАВІ́Т м. приветствие (495); прывітаньне. Ці, можа ты на нас сярдзіта // І гоніш нас адсюда вон? // Ня годны мы твайго павіта, // Наш люд няволі падчынён? Савіч-Заблоцкі.

ПАГБАЦЬ гл.: ГІБАЦЬ.

ПАГУДАСТЫ гл.: ГУДЗІЦЬ.

ПАГУДЗІЦЬ гл.: ГУДЗІЦЬ.

ПАГУДКА гл.: ГУДЗІЦЬ.

ПАГУКАЦЬ гл.: ГУКАЦЬ.

ПАГУ́РАК (739) м. холм (739); узгорак, груд (739). Да гэтых пор яшчэ ёсьць пагурак над Дзьвіной, што быў накапаны над цмокам. Гвозд. Каля Дрыгуч у сасоньніку, на высокім пагурку калісь-то стаялі пакоі, а пасьля гэтыя пакоі разам з па­ненкай скрозь зямлі праваліліся. Беларус.

ПАЗЫВА́ЦЬ (548) незак. призывать (548); заклікаць (548). Ад вяліка лотра крука вельмі крыўду маем, // Дзеці нашыя пагубіў, о! так пазываем. Рудніцкі.

ПАК прысл. опять; зноў. Урадзілі пак мір, как было люба Русі і ўсяму лацінскаму языку. Грамата 1229 г. ПА́ЧАЙ (Шсл.) прысл. лучше; лепш. ВЫПАЧА́ЦЬ (221) незак. извращать (221); перакручваць (221). ВЫ́ПАЧАНЫ (221) прым. извращённый; перакручаны. ВЫПА́ЧАНЬНЕ (221) н. извращение (221); перакручаньне. (Прр. рас.: пакость.)

ПАЛТАЦЬ гл.: ПОЛЦЬ.

ПАЛУНЕЦЬ гл.: ЛУНЕЦЬ.

ПАЛУПІЦЬ гл.: ЛУПІЦЬ.

ПАЛКНУЦЬ гл.: ЛЫКАЦЬ.

ПАЛЫКАЦЬ гл.: ЛЫКАЦЬ.

ПАМЖА гл.: ІМЖЫЦЬ.

ПАМЖАЦЬ гл.: ІМЖЫЦЬ.

ПАНАРА́Д (702) м. телега (702); калёсы. Закаці панарад у павець (190). А па гразкай грэблі невялічкая каняжына чуць цягне панарад зь мяшкамі збожжа. Каганец. П[ан] Лячыцкі з Вэрак бедаваў, што ў яго нехта зьняў колы з панараду. Беларус. На панарадах, як адкормленыя япрукі, ляжалі пузатыя мяхі са збожжам. Броўка. ПАНАРА́ДНІК (138, 220, 309, 702) м. грузовой (138), ломовой извозчик (220, 702), ломовик (309); вазец цяжкіх рэчаў (309).

ПАПА́СКА ж. перекус; едзіва (754). Смаліць д’яўел па дарожкі, // Без папаскі, хоць пяшком. Вераніцын. Андзілеўка паткнуўся да абедзеннага стала ў першай палавіне, але той стаяў не прыбраны пасьля сьнеданьня ці нават папаскі, прыкрыты паверх талерак сурвэткай. Кірылаў. (Прр.: папас ‘пастой’ (517); папасываць (517).)

ПАПОКАЦЦА гл.: ПОКАЦЬ.

ПАПУЖАЦЦА гл.: ПУЖАЦЬ.

ПАПУШЧ гл.: ПУШЧЭЙШЫ.

ПАРАВА́ЦЬ (449) незак. 1. испаряться; выпарвацца. Значыць, вада паруець у гаршку і ўцякае ў паветра. НН, ’09, 01, 11 (Антоніха). 2. освежевать; сьвежаваць, рэзаць на мяса жывёлу (639). Паруець сава хрусьцяля, напул разадрала, // А сьпячаму жураўлёві горла пракусала. Рудніцкі.

ПАСАЧЫЦЬ гл.: САЧЫЦЬ.

ПАСЕ́СТРЫМ (638, 752) м. свояк (638), шурин (752); муж жончынай сястры (638), швагер (638, 752). ПАСЕ́СТРЫМА, ПАСЕ́СТРЫМКА (638) ж. своячница (638); сястра жонкі (638), швагерка (638). Хоць яна [беларуская мова], не такая багацька і прыгожая, як Твая... украінская, — то ўсё ж руская, Тваёй пасестрыма. Савіч-Заблоцкі.

ПАСПАГАДАЦЬ гл.: СПАГАДАЦЬ.

ПАТАЧЫЦЦА гл.: ТАЧЫЦЬ.

ПАТОК гл.: ТАЧЫЦЬ.

ПАТОЎПІЦЬ гл.: ТОЎПІЦЬ.

ПАТОЎПЛІВАСЬЦЬ гл.: ТОЎ­ПІЦЬ.

ПАТОЎПЛІВЫ гл.: ТОЎПІЦЬ.

ПАТОЧНЫ гл.: ТАЧЫЦЬ.

ПАТОЧЫСТА гл.: ТАЧЫЦЬ.

ПАТОЧЫСТЫ гл.: ТАЧЫЦЬ.

ПАТУРАЦЬ гл.: ТУРЫЦЬ.

ПАТУРЫЦЬ гл.: ТУРЫЦЬ.

ПАШКУМАТАЦЬ гл.: СКУМАТ.

ПАЎЗРАСТАЦЬ гл.: УЗРАСТАЦЬ.

ПАХА́ЦЬ (452, 698) незак. возделывать; апрацоўваць поле наагул: баранаваць (Гмырак), сяяць (452, 698, Лепель). Тады пойдуць другія людзі, каторыя ўдзесяці будуць петуха калоць і на петухох пахаць будуць. Беларус. Няма нічога прыямнейшага, як даваць жыцьцё расьлінам — пахаць ды сеяць. Драздовіч. Гарод шмат лет не паханы, разрабляем. Драздовіч. РАСПАХА́ЦЬ зак. возделать; апрацаваць. А гляньце ў палуднёва-заходняе падгор’е арэны — там цэлыя палі распаханых ніў. Драздовіч. УСПАХА́ЦЬ зак. возделать; апрацаваць. А я ад нуды... заняўся з граблямі за расчыстку ад цэглы, каменьня, шкла ды рознага чарап’я ўспаханага грунту ў гародзе. Драздовіч. Гарод успахан, засеян рознага роду гароднінай. Драздовіч. НАПАХА́ЦЬ (698) зак. наработать; напрацаваць. Я ваша і ты ваша, а хто нам хлеб напаша (698). ЗАПАХА́ЦЬ зак. возделать; апрацаваць. Гдзе мае быць пасаджана бульва першы раз, там трэба запахаць зямлю з восені плугам, на вясну, збаранаваўшы ральлю, вывесьці гной, заараць яго і забаранаваць. Лішні (НН, ’09, 11 чэрв.). ЗАПА́ШКА ж. аренда; арэнда за палову ўраджаю. Вымянялі мы дужэйшых коней, ізноў зямелькі на запашку захапілі ды кусочак заарэндавалі. Беларус. Брат з пляменьнікам трымаець зямлю на запашку. Драздовіч. Маім безьзямельным бацьком пасьля доўгіх блуканьняў па Лагойшчыне ў пошуках запашак нарэшце пашанцавала. Гінтаўт. Зямлю [Ванда] аддала на запашку. Кірылаў. ЗАПА́ШНІК м. подельник; арандар, які працуе за палову ўраджаю. Няўдзячная праца земляроба, а тым болей запашніка. Драздовіч. Бацька тут працаваў запашнікам на зямлі братавай яе мужа. Гінтаўт. ЗАПА́ШНІЦТВА н. подельничество; праца «на запашку». Цяпер і запашніцтва, і парабкоўства, і найм чужой сілы падпалі пад жорсткі кантроль. Кірылаў. ПА́ХАЦЬ ж. пахота (451); ароміна. Зямля, на каторай жывуць беларусы, гэта найбольш роўная, аднастайная раўніна... толькі зь невялічкімі кавалкамі мала ўрадлівай сухой пахаці. Журба (НН, 09, 22 студз.). ПШАНІ́ЦА (698) ж. хлеб; пасеў, збожжа (451). Радзі, Божа, жыта і пшаніцу, жыта і пшаніцу, усякую пашніцу! (451).

ПАХМЫЛЯ́ЦЦА (137) незак. делать гримасы; выкрыўляць міны (137), крывеліцца (137), пасьміхацца. Размысловіч сеў, глядзіць на нас, і сам усё шырэй пахмыляецца. Шынклер. ПАХМЫЛЬНУ́ЦЦА зак. сделать гримасу; выкрывіць міну. — Ну, і боўдзіла ты дурное... — пахмыльнуўся, тут усё шчэ не адсопшыся, Размысловіч. Шынклер. УХМЫЛЯ́ЦЦА незак. делать гримасы; выкрыўляць міны (137). Мілек іранічна-хітра ўхмыльнуўся. Кірылаў. УХМЫ́ЛКА (137) ж. гримаса (137); перакрыўленая міна, крыўляньне аблічча (137). Кобрусеў перахапіў, пэўне, маю ўхмылку, зірнуў ў акно, падміргнуў. Шынклер. Слова перасеклася ў яе ў горле ад кплівай, гадаснай яго ўхмылкі, якую так ведала і так ненавідзела [Ядзя]. Кірылаў. Твар Трыгубага сказіўся гневам, дзе й дзявалася ўхмылка. Кірылаў. УМІ́ЛКА (723) ж. улыбка; дзіцячая ўсьмешка (723). УМІ́ЛАЧКА (723) ж. менш. ад «умілка». УМІ́ЛЬЧЫВЫ (723) прым. улыбчивый; усьмешлівы. (Прр. ніжэй: разбазыраны — разьбязураны.)

ПАЧЫ́Н (99, 360) м. 1. начало (360); пачатак (360). Гэта яшчэ толькі пачын, працы яшчэ ёсьць бязь меры. НН, ’09, 17 сьнеж. Ізноў жаночая інтрыга // Ці новасьпечаны пачын? Бураўкін. 2. инициатива (230); ініцыятыва (230). Гэтую кашулю вышываю сыну // па сваёй ахвоце, па свайму пачыну. Лось. ПАЧЫ́НАК м., менш. або конт. ад «пачын». Панамар: Слаўны зьдзелалі пачынак. Марцінкевіч. АДПАЧЫ́ННЫ прым. изначальный; выточны. Недруг наш адпачынны, немцы, з кожным днём у магату расьце. Савіч-Заблоцкі.

ПАШНІЦА гл.: ПАХАЦЬ.

ПАЯЗНУЦЦА гл.: ЯЗЬНЯ.

ПАЯЗЬЛІВАСЬЦЬ гл.: ЯЗЬНЯ.

ПАЯЗЬЛІВЫ гл.: ЯЗЬНЯ.

ПЕРАБЛУТАЦЬ гл.: БЛУТАЦЬ.

ПІ́ЛЬНІЦА (687) ж. страда (687); час жніва і касьбы (687). Вясной бульву капаць можна пачынаць зь лютага... бо ў гэтай парэ нету той пільніцы, якая бывае ўвосень. Лішні (НН, ’09, 11 чэрв.). Васіль: У пільніцу, сама разумееш, што няма як, а ўвосень узяў бы [замуж]. Гмырак.

ПЛЁН м. росток (620); каранёк (70), малады белы карэньчык пры зярне. Абуховіч. ПЛЯНЕ́Ц (620) м., менш. ад «плён». ПЛЁНЧЫК (70, 335, 620) м. менш. ад «плянец». ВЫ́ПЛЕНІЦЬ (103) незак. искоренить; выкараніць (103). Выпленіў асот у гародзе (233). Благое пераконаньне цяжка выпленіць (73). Пасьля Машэкі тутака яшчэ доўгі час дзяржаліся разбойнікі, а каб іх адтуль выпляніць, дык валадзеўшыя тою стараною князі засылалі туды праступнікаў. Каганец. ВЫ­ПЛЯНЯ́ЦЬ (233) незак. искоренять (233); выкараняць (233). УПЛЕ́НЬ (70, 160) прысл. до тла (160), под корень; ушчэнт (160), дарэшты. Уплень вынішчыў народ (70).

ПЛЯНІ́ЦА (335, 648) ж. 1. силок; сіло (648). Птушка задушылася ў пляніцы (140). Куды ні сунься — усюды носам у гарэлку ўпрэсься... І ня пі!.. А як жа ты вытрываеш, як ты ня вып’еш, калі на цябе, як на таго вераб’я, на кожным шагу пляніца пастаўлена? Беларус. І сэрца яе — пляніца, // І рукі яе — кайданы. Барадулін. (Прр.: плетеница ‘пасма валасоў’ (Сксл.).)

ПОКАЦЬ (817) незак. лопать; лопаць, трэскаць. ПОКНУЦЬ (817), ПУ́КНУЦЬ зак. лопнуть; лопнуць, трэснуць. Ляціць кухаль (граната), ляціць ды сіпіць; як покнець! — Яська і акачурыўся (817). Селянін: Я ж ім добра зрабіў, бо яны пукнулі б, так бы ў гэтыя дзьверы ня ўлезьлі б. Марашэўскі. Язэп страціў цярпеньне і нечым калі ўцяў кабылку; тая ірванула са ўсіх жыл, нешта храснула, покнула. Аляхновіч-Чэркас. Дайшло да таго, што вось, здаецца, чуць ня так нагой ступлю, і... плеўка на сэрцы покнець, і... капут мне. Беларус. ПОКАЦЦА (817), ПУ́КАЦЦА (711) незак. лопаться (817); лопацца, трэскацца (711). Гарох так разбрак, што покаецца. (48). Старая бяроза, што расла тут жа, каля плоту, пукацца пачала. Родзевіч. ПАПОКАЦЦА зак. полопаться (817); палопацца, патрэскацца (711). Садзіць дрэвы можна восеняй, як ападзе ліст, і вясной, як толькі зямля адпусьціць і пучкі не папокаліся яшчэ. НН, ’09, 29, кастр. (Лемеш). РАСПОКНУЦЦА (591) зак. распуститься; распусьціцца. ПУ́КАЛКА (578) ж. почка (525); пупок, пупырок кветкі (578). Набрузьлі ўжо пукалкі кветак (340). ПУ́КАЎКА (578, 739) ж. хлопушка (739); дзіцячая цацка, трубка з саўгачом, якая пукае, страляючы (578), праскаўка (739). ПУКЧЭЦЬ (43) незак. брюзжать (43); журыць, сварыцца (43). Пукчыць і пукчыць стары на маладых (43). ПУКЛІ́ВЫ (84) прым. ворчливый (84); бурклівы (84). (Прр.: сыкаць — сычэць; мыкаць — мычэць.)

ПОЛЦЬ ж. кусок (296); кус (296), паласа сьвінога сала, адрэзаная ўздоўж. На той банкет камара з мурашкаю забілі, // З камарэнька тры полці сланіны злупілі. Рудніцкі. ПАЛТА́ЦЬ (475, 521) незак. потрошить (521); трыбушыць (521). РАСПАЛТА́ЦЬ зак. расчленить; парэзаць на кусы, разабраць. Я ўжо чатырох кабаноў распалтаў (94). РАСПАЛТА́Ч (94) м. мясник; між сьвінабоямі той, хто распаравае кабана (94). *РОСПАЛАЦЬ (94, 179) ж. вскрытие (94), живосечение (179), расчленение; сама чыннасьць [распарваньня] (94).

ПОШЫР (185, 278, 737) м. фураж (737), корм (278); сухі корм для коней (278), скацежы (183), сена, сечка, авёс (737). Лета мокрае, дык пошару прыдзецца дакупляць (183). Які там пошыр з саломы: карова жве, жве — кастрыгі многа, а сыці ніякай (161). Дзіс. п. Дасьць Бог, падродзіць, будзець і нам хлеба і скацінцы пошыру. Беларус.

ПРАБАРЫЦЬ гл.: БАРЫЦЬ.

ПРАВАЛІЦЦА СКРОЗЬ ДОНЬНЕ гл.: СКРОЗЬДОННАЯ.

ПРАВАЛІЦЦА СКРОЗЬДОННА гл.: СКРОЗЬДОННАЯ.

ПРАГУКАЦЬ гл.: ГУКАЦЬ.

ПРАГУКАЦЦА гл.: ГУКАЦЬ.

ПРАГУКНУЦЬ гл.: ГУКАЦЬ.

ПРАДГУКАНЬНЕ гл.: ГУКАЦЬ.

ПРАСОКА гл.: САЧЫЦЬ.

ПРАТОК гл.: ТАЧЫЦЬ.

ПРАТОКА гл.: ТАЧЫЦЬ.

ПРАТОЧНЫ гл.: ТАЧЫЦЬ.

ПРАТУРЫЦЬ гл.: ТУРЫЦЬ.

ПРОЧКІ гл.: У ПРОЧКІ.

ПРЫДЫБАЦЬ гл.: ДЫБАЦЬ.

ПРЫМГНУЦЬ гл.: ІМЖЫЦЬ.

ПРЫМЖЛІВЫ гл.: ІМЖЫЦЬ.

ПРЫМЖЫЦЬ гл.: ІМЖЫЦЬ.

ПРЫМЖЫЦЦА гл.: ІМЖЫЦЬ.

ПРЫСОК (175, 454, 530) м. жароток (175); дробныя жаркія вугалькі (175). ПРЫШЧЭЦЬ незак. рдеть (608); гарэць, чырванець, займацца агнём і чырваньню (608), жаўрэць (608). Мар’янка дажыла ўжо поўных форм дзяўчыны, стала прыгожа, як макава кветка: чыста, поўна, на шчоках красачка аж прышчыць, каса цёмная ў аберуч. Аляхновіч-Чэркас. ЗАПРЫШЧЭЦЬ (198) зак. зардеть (199); пачаць чырванець (199), зажаўрэць (199).

ПРЫ́ТМАМ (815) прысл. внезапно (72, 394); знагла, раптам (72). Прытмам зажадалася (815). ПРЫ́ТНЫ (210, 291, 426, 563), ПРЫ́ТКІ (291) прым. 1. проворный (563); маторны (563). Прытны на пабягушкі (563). Прытны ў мяне хлопец (563). «Усякія, усякія», — прытка адказваў за Саўкам Мікола. Дабрынец. 2. горячий; гарачага характару, [гарачай] удачы (291). Дэпутаты былі надта прыткія, вострыя. Званар. 3. крутой (290), отвесный (426); не пахоны, не палогі (234), стромкі (291). Прытная гара (291). Бераг на згібе ракі творыць прытную сугу (394). Дубы дружнай грамадай абступілі прыткі бераг Дзьвіны. Ластоўскі. А праз хвіліну я ўзноў апынуўся на нейкай высокай і прыткай скале, абросшай цёмна-зялёным гладкабліскучым лісьцем. Драздовіч. ПРЫТНАБОКІ (402) прым. отвесный (426); стромы. ПРЫ́ЦІНЬ (200, 500, 688) ж. 1. стремнина (688); строма. З гэтай прыціні ледзь зьехаў (688). 2. зенит (210); зэніт (210). САМ-ПРЫ́ЦІНЬ (210, 688) ж. апогей; [час] у сам-поўдзень, калі сонца даходзіць найвышэйшага пункту стаяньня (688, 210). У сам-прыцінь сонца (210, 688). (Прр.: стромкі ‘хуткі’. Бярозу зь яе стромкім цячэньнем прайшлі за тры дні. Дыла. Увага: этымалёгія Лсл. прыцінь < цень ? — сумнеўная.)

ПРЫТОКА гл.: ТАЧЫЦЬ.

ПРЫТУРОВІЦЬ гл.: ТУРЫЦЬ.

ПРЫТУРЫЦЬ гл.: ТУРЫЦЬ.

ПРЫЧАСАВАЦЬ гл.: ЧАСАВАЦЬ.

ПРЫЧАПУРЫЦЦА гл.: ЧАПУРЫЦЬ.

ПРЫШЧЭЦЬ гл.: ПРЫСОК.

ПРЫЯЦЬ гл.: ЯЦЬ.

ПУЖА́ЦЬ (577, 688), ПУ́ДЗІЦЬ (577) незак. пугать (577), стращать (688); палохаць (688), палашыць (577). Вось табе і будзе патароча, пужаць вераб’ёў з канаплёў (250). Боркавічы. СПУЖА́ЦЬ (236), СПУґ­ДЗІЦЬ (236, 682) зак. испугать (236); зьлякнуць (682), улякнуць (236). [Шмід] ня кажа нічога: баіцца спужаць глушца. Пранук. ПАПУЖА́ЦЦА зак., мног. ад «пужацца». Папужаліся разбойнікі, кінулі грошы на труне і паўцякалі з капліцы. Іванова. СПУЖА́ЦЦА (236), СПУ́ДЗІЦЦА (236), УПУ́ДЗІЦЦА зак. испугаться (236); зьлякнуцца (236). Я б так не спужаўся. Вераніцын. Было ціха — нават прусакі перасталі шамраць, быццам спужаўшыся ўзьняўшайся на дварэ непагоды. Аляхновіч-Чэркас. Цмок спужаўся, падумаў, што гром, і нырнуў у ваду. Гвозд. — Але ж ён спудзіўся, бядак! — заўважыў Мікіта. В.П. Тут, на возеры, жыве бугай, ну калі чаго-небудзь упудзіцца, азавецца — падае голас. Кірылаў. ПУЖА́ЛА (577) а. пугало; патароча да пужаньня (577). Селянін: Відзь, у нас кажуць, што д’яблы ёсьць вялікае пужала. Марашэўскі. «Што за радасьць, — кажа [Мар’янка], — жыць зь якім-колечы мяшком, насыпаным мякінай, ці з пужалам, што, калі ідзе, дык вераб’і разьлятаюцца.» Аляхновіч-Чэркас. СПУЖА́НЬНЕ м., дз. ад «спужаць». Шмат якія тамтэйшыя дактары пры дыягназе рожы, канвульсій, пры спужаньні ў дзяцей і падлеткаў накіроўвалі хворых да майго бацькі. Гінтаўт. УПУ́Д (236), ПУД м. испуг (236); спалох (236). З упуду хварэе (236). З упуду на ім аблічча няма (304). Зьбегліся людзі, і кожны, хто прыбягаў, стаўбянеў з упуду і дзіва, пакуль не загаманяць да яго, што не на вясельле прыйшоў стаяць, а ратаваць лю­дзей ад сьмерці. Аляхновіч-Чэркас. Зь велькім пудам [каза] на плоты высокія скачыла. ІнтмэдЦС. Не баюся пуду // І [грошы] даваць ня буду. Кірылаў.

ПУКАЛКА гл.: ПОКАЦЬ.

ПУКАЎКА гл.: ПОКАЦЬ.

ПУКАЦЦА гл.: ПОКАЦЬ.

ПУКНУЦЬ гл.: ПОКАЦЬ.

ПУСТАВА́ЦЬ (578) незак. изводить (220); губіць (220). Грыгаровіцкі бор нашто, заецца, было пуставаць? Беларус. СПУСТАВА́ЦЬ зак. опустошить; спустошыць. Усе мы ня раз чулі эвангелічнае апавяданьне аб ваўку, каторы, каб ня быць пазнаным ад пастуха і тым лягчэй спуставаць аўчарнік, надзявае на сябе аўчынку. Просты.

ПУШ (579) ж. мякина (339), полова (339, 501, 579); дробныя, мяккія часьці коласа (339), мякіна (339, 579), пялюха (339, 501). ПУШНЫ́ прым. мягкий (339); ня цьвёрды, ня пругкі, мяккі (339). Магілёўскі чорт, кулажнік... // Зьдзелаў нас пушней мякіны — // Штоб ты скрозьдонна нырнуў. Марцінкевіч. ПУШНЫ́ ХЛЕБ фраз. хлеб с половой; хлеб зь мякінаю. «Па ім чорт пабяжыць і нагу заскаміць,» — аб пушным сваім хлебе іранізуе вітабскі беларус (189). Жывот — як той бубен: так выпнуўся ў дзіцяці ад пушнога хлеба і бульбы. Гарэцкі. (Прр.: крупны хлеб ‘хлеб з мукі буйнога памолу’. А салодак свой хлябок... // Хоць і чорны, і крупны. Гартны.)

ПУШЧЭЙШЫ прым., выш. похуже; горшы. [Працаўнікі] не павінны б былі сарамліва хаваць вочы ды лічыць сябе і сваю працу пушчэйшымі ад другіх. Гмырак. ПУШЧЭЙ прысл., выш. хуже; горш. Другі з апошніх сіл выбіваецца, недаядае, ня купіць дужа патрэбнай у гаспадрцы снасьці, а глядзіць, каб быць адзетым не пушчэй другіх. Гмырак. У панскіх хаўрусных крамах... часта бывае, што тавар даражэй і пушчэй, як у жыдоў. Гмырак. ПАПУ́ШЧ прысл., выш. плоше; горш. І які ўжо тут заработак — ні папушч майго — за ўвесь дзень паўтары залатоўкі. Драздовіч. НЯПУ́ШЧ, НЯПУ́Ш прысл. наподобие; накшталт. Юрка: Ну, братцы, зробім пацеху? // Васіль, няпуш пана сядзь. Марцінкевіч. (Прр.: палепш (502) ‘лепш’; няплош: Юрка ідзець к Васілю выраўніўшыся няплош сьвінтэбля. Мрц.)

РАЗБАЗЫ́РЫЦЬ (583), РАЗЬБЯЗУ́РЫЦЬ (583) зак. 1. разбаловать (583); распусьціць (583). 2. развратить; разбэсьціць. РАЗБАЗЫ́РВАЦЬ, РАЗЬ­БЯЗУ́РВАЦЬ (14, 225) 1. баловать (14); даваць патачку песьціць (14). 2. развращать; разбэшчваць. РАЗБАЗЫ́РЫЦЦА (586, 606, 820), РАЗЬБЯЗУ́РЫЦЦА зак. расходиться (606, 820); расхадзіцца (586), усхадзіцца. Разьбязурыліся, што ратунку няма (14). РАЗБАЗЫ́РАНЫ, РАЗЬБЯЗУ́РАНЫ прым. 1. разбалованный; расьпешчаны (14). Разьбязураных рабят у хатыль бярэ (14). Ніякай гразы няма, таму дзеці такія разьбязураныя (137). Хай бачыць ён, што [кабыла] Машка ў мяне не разбазырана. Баранавых. 2. развращённый; разбэшчыны (14). Колькі гора нацярпеўся, колькі пазьдзекваліся зь яго разбазыраныя чыгуначныя чыноўнікі. Шынклер. РАЗБАЗЫ́РАНАСЬЦЬ ж. развращённость; разбэшчанасьць. Коціцца хваля легіёнская назад. Коціцца ў мутных бурбалках роспачы і зьвярынай разбазыранасьці. Шынклер. (Прр. вышэй: ухмылка — умілка.)

РАЗБЛУТЫВАЦЬ гл.: БЛУТАЦЬ.

РАЗГУКАЦЦА гл.: ГУКАЦЬ.

РАЗДРУЗГАТАЦЬ гл.: ДРУЗГАТАЦЬ.

РАЗРОБІЦЬ гл.: РОБІЦЬ.

РАСПАГУДЗІЦЬ гл.: ГУДЗІЦЬ.

РАСПАЛТАЦЬ гл.: ПОЛЦЬ.

РАСПАЛТАЧ гл.: ПОЛЦЬ.

РАСПОКНУЦЦА гл.: ПОКАЦЬ.

РАСТАЧЫЦЬ гл.: ТАЧЫЦЬ.

РАСТОКА гл.: ТАЧЫЦЬ.

РАСТОЧЫСТЫ гл.: ТАЧЫЦЬ.

РАСЧАПЭРЫЦЦА гл.: ЧАПУРЫЦЬ.

РАСЧАСАВАНЬНЕ гл.: ЧАСАВАЦЬ.

РАСЧАСАВАЦЬ гл.: ЧАСАВАЦЬ.

РОБІЦЬ (581) незак. 1. делать (167); рабіць, чыніць (167). Базыліха: Ды, па мне-дзеля, робце, як хочаце. Просты. Пётра: Мне ўжо тут нечага робіць. Просты. 2. работать (581); рабіць, працаваць (581). ЗРОБІЦЬ зак. сделать (644); зрабіць (644), учыніць (167). Калі хочаш, тады зроблю (265). Хведар: Доктар лечыў, лечыў, а потым нейкую хацеў вопару з маёй мамы зробіць, што нядаўна выдумаў. Цяцерскі. Ласку зроб — вазьмі к сабе. Вераніцын. Пісар: Абы-тыка Базыліха лад зробіла, дык чалавек на старасьць яшчэ ажэніцца. Просты. НАРОБІЦЬ зак. наделать (346); нарабіць (346). Еўка: Ты ўжо многа чаго наробіла! Просты. РАЗРОБІЦЬ зак. разделать (589); разрабіць (589). Хто ж разробіў лес і поле, // Асушыў балоты, топі. Тапчэўскі.

РОСПАЛАЦЬ гл.: ПОЛЦЬ.

РУ́ДЗЬКА (622) м., ж. рыжий (625); руды (622). Васіль сватаецца да дачкі старога Мірона Рудзькі. Гмырак.

РУЧЫНА гл.: УРУЧЫНА.

РЫ́ЗЫ (615) мн. отрепье (433); лахмацьцё (615, 713). РЫЗЫ́НА, *РЫЗІ́НА ж. ветошь; гануча. Селянін: Ня бойся. Вот і рызынаю зараз заткаю губу. Марашэўскі. РЫЗІ́НКА (62, 615, 713) ж. ветошка (62); ганучка (62), лахман да выціраньня пылу, мыцьця памосту (615). РЫЗЬЗЁ (713) мн., зб. тряпьё (713); лахмацьцё (615, 713). Язэпіха цяжка ўздыхнула і, змаўчаўшы, пачала папраўляцца: згарнула пад сябе больш рызьзя, што валялася па печы, бо, мусі’, пачало надта падаграваць зьнізу. Аляхновіч-Чэркас. РЫЗЬЗЯ́ТНІК, РЫ́ЗЬНІК (310, 615, 713) м. лоскутник (310), тряпичник (713); лахматнік, анучнік, [той], хто скупляе старыя лахманы (615), таргуе скумацьцём (310). Паводдаль, пад ліпай, прыладзіўся са сваім возам рызьзятнік Сроль. Кірылаў.

САКМО гл.: САЧЫЦЬ.

САМГНУЦЬ гл.: ІМЖЫЦЬ.

САМЖАЦЬ гл.: ІМЖЫЦЬ.

САМЖЫЦЬ гл.: ІМЖЫЦЬ.

САМ-ПРЫЦІНЬ гл.: ПРЫТМАМ.

САПУ́ХА (166, 628) ж. сажа (628); сажа (166, 628). Як каміны цэлыя і люфты спраўныя, сапухі ўсярэдзіне мала і цёнг добры, дык торф гарыць зырка і не чуваць ніякага смуроду. НН, ’08 28 сак. (Езік Мельнікаў). СОПАТ (166, 628, 676) м. дым (166); дым (166). СОПАР (166, 183, 276) м. копоть (276), гаручая смала (183), сос, які зьбіраецца ў люльцы (166). САПОРЫ (124, 628) прым. 1. бурый (628); цёмнага колеру (166), чорна-чырванявы, барвы пачарнеўшай ад сажы рэчы (628). Знаходзілі мы тут грудкі пяску саўсім чырвонага, а часам ясна-сапорага, быццам запеклая кроў колеру. Ластоўскі. 2. гнедой (124); цёмнарыжай масьці з чорнай грывай і хвастом, гняды (124). САПОРЫСТЫ (278) прым. коричневый (278); бурнаты (278). *САПОРКА (166) ж. венозная кровь; вэнозная кроў (166). ЗАСАПОРЫЦЦА (166) зак. потемнеть; захмарыцца (166).

САЧЫ́ЦЬ (662) незак. следить (662); ісьці па сьлядох (662). Ля Дзьвіны я целяпаўся, // Кабылку сваю паіў; // Аж разам гоман узьняўся, // Я гэту хату сачыў. Мігановіч. ДАСАЧЫ́ЦЬ (727) зак. уследить (727); угледзець. Андзілеўка: Ну я, канешне, за ўсім і ўсімі дасачыць ня мог. Кірылаў. ПАСАЧЫ́ЦЬ зак. унаследовать; пераняць. Знайшліся людзі, каторыя — хоць і не раўня Бэрнусю, але ва ўсім яго пасачылі, ва ўсім зьнялі зь яго форму. Беларус. ЗАСА́ЧВАЦЬ незак. выслеживать (108); пільнаваць, сеўшы ў залогу. Пакуль ноч не абняла зямлі, трэба было ісьці засачваць глушцоў. Пранук. ЗА́САКА (201) ж. засада (201); будка зь зялёнага хворасту (201) — [лавецкая] залога (201). Ярабкаў найлепш страляць з засакі (201). ПРАСОКА ж. следствие (662); шуканьне сьлядоў, пазнак віны (662). Злодзея [адправіць] на абвешаньне, а прасока [застаецца] па-старому. Судзебнік 1468 г. СОК м. сыщик (697); шпег (697). А калі таця прывядуць, а на каго сок усочыць, а дамучацца тацьбы, а будзець перва тое крадываў і каму плачываў, а аколіца то будзець ведала — і безь ліца [яго] абвесіць. Судзебнік 1468 г. НА́САКАМ (94) прысл. вслед (94); усьлед (94). Насакам за ім гнаўся (94). **САКМО (94, 108, 662) м. след (662); знак ад ступаньня, сіганьня нагамі (108), сьлед (94, 662).

СІЛАВА́ЦЬ (507) незак. понуждать (507), насиловать (507); прымушаць, панукаць (507). Еўка: Юлька? А як дый яна мяне праклянець за тое, што сілую яе ісьці за нялюба? Просты. СІЛАВА́НЬНЕ (355) н. насилие (355); принуждение; гвалт (355), прымус (355, 507), няволя (355), панука (355). СІ́ЛЬЛЮ прысл. насильно (355); гвалтам (355). Яна сільлю вырвала сякач. Кірылаў.

СІРАМА́ХА (28) ж. 1. простнародье; чорны люд. Дзьве-тры повесьці Вашы, [украінскія,] не з гарнейшых, дадуць корму для душы і для сэрца больш, як усе творы разам узятыя з аднаго сталецьця народаў лацінскіх ліболь германскіх, бо больш у іх чалавека, больш сірамахі. Савіч-Заблоцкі. 2. бирюк (28); воўк (28). (Прр. укр.: І почав тоді // Сірома озиратися довкола. І. Франко.)

СКА́БА (609), СХА́БА ж. ребро (609); рабро. Схабы прыпякана, да столу давана — // Гэтак думных гасьцей усех чэнставана. Рудніцкі. — Хаця ж, каб ня быў... — сморгаючы за лейчыну, адводзячы яе ўбок ды спушчаючы па конскіх скабах, бяз ноканьня разважаў Яўген. Баранавых.

СКАМШЫЦЬ гл.: КОМ.

СКЛОКА гл.: КЛЫЧЫЦЬ.

СКЛЫЧЫЦЬ гл.: КЛЫЧЫЦЬ.

СКОМШАНЫ гл.: КОМ.

СКРОЗЬДОННАЯ (3), УСКРУЗЬДОННАЯ ж. преисподняя (539); краіна вечнай цемры (539), апраметная (3, 539). Хведар: Нешта занемагла мая матуся, пайдзі яна скрузьдоннаю. Цяцерскі. Хведар: Яе хваробы, ускрузьдонная, пазнаць няможна, усё толькі стогнець, а мне дак жывот баліць, на яе глядзя. Цяцерскі. ПРАВАЛІ́ЦЦА СКРОЗЬ ДОНЬНЕ фраз. провалиться сквозь землю; праваліцца скрозь зямлю. [Мужыкі] ўсё поле, усе кусты паабшукалі, а ягнёнак быццам скрозь доньне праваліўся. Гвозд. У гэтым балоце, што налева, калісь-то ў даўныя гады цэлы горад за нешта праваліўся скрозь-доньне. Гарэцкі. ПРАВАЛІ́ЦЦА СКРОЗЬДОННА фраз. провалиться в тартарары; праваліцца ў пекла. Грышка. Правалісь яно скрозьдонна // Гэта мужыка жыцьцё. Марцінкевіч.

СКУМА́Т (296, 310, 713) м. лоскут (310); адрывак, адрэзак тканіны, скуры (310), кусок (296). Можна гэтым самым лізолем прамываць і капыты... і акуратна завінуць чыстым скуматом. НН, ’10, 2 вер. Авечкі астанаўліваюцца грамадамі пры дамох і ліжуць падмуроўкі, грызуць косьці, суконныя скуматы, ліжуць пасьлед людзкі. НН, ’09, 24, вер. (Янка Буда). СКУМАТА́ЦЬ (296) незак. трепать (711), тузить (713); рваць, дзерці (296), калашмаціць (433). Жаль да тоўстага пана скуматаў за сэрца. Лішні (НН, ’09, 28 траў.). ПАШКУМАТА́ЦЬ зак. порвать; падзерці. Па небе плылі белыя хмаркі, як бы хто пашкуматаў марлю і пусьціў яе ў паветра. Броўка.

СЛАВЭТНЫ (213, 542, Сс.) прым. пресловутый (542), знаменитый (213); слаўны, вельмі вядомы (213). Апавядаў і ўцяжліве жалаваў... айцец Антоні Сялява... на славэтных пана Мікалая Гутара, пана Данілу Булата. Акты, 1646 (Віцебск).

СМАРКА́ЧКА (Крсл.) ж. лампа; лямпа бяз шкла (Крсл.). У хаце было блізка што саўсім цёмна, бо маленькая лямпачка-смаркачка стаяла на прымурку печы і не сьвяціла на хату. Аляхновіч-Чэркас.

СОК гл.: САЧЫЦЬ.

СОМЖА гл.: ІМЖЫЦЬ.

СОПАР гл.: САПУХА.

СОПАТ гл.: САПУХА.

СПАВЕ́РХУ (354, 666), СПОВЕРХУ, СПОВЕРХ прысл. снаружи (666); зь верхняй стараны (666). Пстрыкаты рысь спаверху, а чалавек зь сярэдзіны (666). Спаверху гладка, а ўсярэдзіне гадка (666). Квіенда: Збольшага [пазнаёмліся]. Споверху, так сказаць. Нішто, нішто! Шынклер. Прадушына... старанна замаскіравана аголенымі лазовымі цурубалкамі, галінкамі і суплавам, а споверх яшчэ і гразёю зашмальцавана. Масарэнка. Споверх вачэй зьмярцьвела стаялі, быццам таксама зьнямелыя ад усяго, сьцябліны жыта. Кірылаў.

СПАГАДА́ЦЬ незак. 1. сочувствовать (679); спачуваць (679). Тыя, з кім жыву ў маіх думках, мала мне спагадаюць. Сваяк. Сыты галоднаму не спагадае. Сваяк. 2. благоприятствовать (32); спрыяць (32). Паэту пад час яго вандраваньня па сьвеце шмат у чым спагадала сястра. Гінтаўт. Спагадала гэтаму знаёмству і тое, што ў іх жыў пэўны час мой сябрук зь Ляўшова. Гінтаўт. ПАСПАГАДА́ЦЬ зак. посочувствовать; паспачуваць. Ідзі, хоць ты трэсьні, [паны] не паспагадаюць. ГутДС. СПАГА́ДНЫ прым. благожелательный; зычлівы. Яна была надзвычай абаяльная дзяўчынка, руплівая ў працы, спагадная да людзей. Гінтаўт. СПАГА­ДЗЮ́ЧА, СПАГА́ДЛІВА, СПАГА́ДНА прысл. сочувственно; спачувальна. [Адміністрацыя] далёка не заўсёды спагадзюча адносілася да працы земства. Гмырак. — За пасяўную даваў? — спагадліва спытаў Хрол. Кірылаў. Людзі спагадна расступіліся. Кірылаў. СПАГА́ДА ж., СПОГАД (29) м., СПОГАДЗЬ ж. сочувствие, благостыня (29); спачуваньне (677), шчадраўлівасьць. Добрая рада лепш за спогад (671). А ў валоўні, як чорт у пекле, таўчыся, // Няма ж там спогадзі, ці плач, ці маліся. ГутДС. Ні грошы, ні харчоў, ні лякарства — аніадкуль аніякой спагады. Драздовіч. Кляноўскі выказаў і сваю трывогу, надзею і спогадзь да Сары. Кірылаў.

СПАГУДА гл.: ГУДЗІЦЬ.

СПАГУДНЫ гл.: ГУДЗІЦЬ.

СПАМГНУЦЬ гл.: ІМЖЫЦЬ.

СПАМЖЫЦЬ гл.: ІМЖЫЦЬ.

СПОВЕРХ гл.: СПАВЕРХУ.

СПОВЕРХУ гл.: СПАВЕРХУ.

СПОНА гл.: ШПОНА.

СПУДЗІЦЦА гл.: ПУЖАЦЬ.

СПУДЗІЦЬ гл.: ПУЖАЦЬ.

СПУЖАНЬНЕ гл.: ПУЖАЦЬ.

СПУЖАЦЦА гл.: ПУЖАЦЬ.

СПУЖАЦЬ гл.: ПУЖАЦЬ.

СПУСТАВАЦЬ гл.: ПУСТАВАЦЬ.

СТАРАНА́ (686) ж. сторона (686); бок (686). Ні ў бок ні ў старану (37). Апанас: Да ўсё яе нешта кідаець то на тую, то на сюю старану, толькі што хаты не разломіць, біяся воб сьцяну галавой. Цяцерскі. [Людзі] пачалі тыцкаць у маю старану пальцамі. Аўрэцовіч. І такіх газэт нельга нам чытаць... каторыя... стараюцца толькі запужаць ураеннымі страхамі і рознымі абяцанкамі перацягнуць на сваю старану. Просты. На старане відаць хату і вакно. Просты. Людзі снавалі ва ўсе староны. Гмырак.

СТАРЭННЫ (607, 684) прым. рачительный (607), старательный (684); руплівы (607). На гэта не ўважай, што я бедны, але я старэнны і да ўсякай працы здольны. Беларус. НЕСТАРЭННЫ прым. нерадивый (375); нярупны. [Так] гаворыцца аб нестарэнным мыцьці (584). СТАРЭННА (684, 714, 822) тщательно (822); пільна. СТАРЭННАСЬЦЬ (184) ж. заботливость (184); рупнасьць (184). СТАРЭНЬНЕ (684) н. радение; рупнасьць. Расчуліў матку старэньнем сваім (605). СТАРЭНЬНІ (739) мн. ходатайство (739); стараньне.

СТОК гл.: ТАЧЫЦЬ.

СТОЦЬ прысл. отвесно (426); вэртыкальна проста, пэрпэндыкулярна. Там, дзе яно [сонца] сьвяціла так, як у нас на экватары — стоць — на тэрыторыях пад санцастоем было выпалена. Драздовіч. Цясьніна гэтая мела высокія, стоць прамыя, чорныя сьцены. Драздовіч. СТОЦЬ ГАЛАВОЙ (688) фраз. вниз головой; кінуцца куды з імпэтам (688), уніз галавой (688), спотырч (688). Стоць галавой рынуўся ў пропасьць (688). СТАЦЯВЫ́ прым. отвесный; вэртыкальна просты, пэрпэндыкулярны. Месяц... заўсёды пільна трымаецца стацявога Сонца. Драздовіч. Па роўнаму... абрыву выразна рысаваліся характэрныя для многіх сыпучых абрываў стацявыя, згары ўніз, шрамы-барозны. Драздовіч. СТАЦЬКОМ, СТОЦЬМА прым. вертикально; вэртыкальна. А ў некаторых месцах вытаркаваліся з вады, стацьком, прыгожанькія ярка-сінія пяцілісткавыя кветкі. Драздовіч. А ўзімку жылі слабыя пчолы ў пастаўленых стоцьма і шчытна адна ля аднае калодках. Гарэцкі.

СТОЧНЫ гл.: ТАЧЫЦЬ.

СТОЎПІЦЦА гл.: ТОЎПІЦЬ.

СТОЎПІЦЬ гл.: ТОЎПІЦЬ.

СТОЎПІШЧА гл.: ТОЎПІЦЬ.

СТОЎПЛІВАСЬЦЬ гл.: ТОЎПІЦЬ.

СТРОП (291, 744) м. 1. чердак (744), самый верх; падстрэшша (744), мейсца між стольлю і страхой (744). Кабана, калі якога зацісьнеш, павешаеш у самым стропе, каб кот не дастаў, і вісіць у запасе для добрага чалавека. Беларус. 2. перен. крыша (291); страха, дах (291). Строп нябесны (291). За намі шэры строп нябёс паўночных. Ластоўскі. (Прр. укр.: стріп ‘звод, верх нябёсаў’. Піднялася до стропу небес // Чорна хмара стіною. І. Франко.)

СТРЫСЬЦІЦЬ гл.: ТРЫСЬЦІЦЬ.

СУГА гл.: ГІБАЦЬ.

СУГБА гл.: ГІБАЦЬ.

СУГБАВІНА гл.: ГІБАЦЬ.

СУГБАВЫ гл.: ГІБАЦЬ.

СУГІБ гл.: ГІБАЦЬ.

СУСЕ́ДЗЬКА (678) м., люб. соседушка; суседзік. Хведар: А гэта ж мой суседзька. Цяцерскі. Ты ж сам, суседзька, хацеў, // Што б і я табе запеў. Рыпінскі. Мой суседзька невялічкі // І мяне разбудзіць часам. Лось.

СУТКІ гл.: ТАЧЫЦЬ.

СУТОК гл.: ТАЧЫЦЬ.

СУТОКА гл.: ТАЧЫЦЬ.

СЧАСАВАЦЬ гл.: ЧАСАВАЦЬ.

СЬЛЕ́ЦЬЦЕ, СЬЛЕ́ЦІВА (402), СЬЛЕ́ЦІЎЕ (402) н., зб. овощи (402); ядомыя націвы і карэньні (402). Сьлеціўе сёлета не ўрадзіла (402). **Слонім. Агароджанае месца, дзе садзяць гардавіну, сьлеціва (403). Сьлецьця худыя, // Паны ліхія: // Кароў пабралі, // У двор загналі. Баршчэўскі. *СЬЛЕ́ТНІК (210, 402) м. овощник (402), зеленщик (210); таргоўнік сьлецівам (210). (Прр.: каліва (685) — каліўе (Брд.).)

СЬЛЁЗАТОЧНІЦА гл.: ТАЧЫЦЬ.

СЬЦЯГА́ (712) ж. тропа (712); сьцежка (712). Манамах... усё і ўсіх забраў і дзедаўскай сьцягой у Геную пагнаў. Ластоўскі. (Прр.: стуга (15, 302), суга — гл. вышэй.)

ТАЎПА гл.: ТОЎПІЦЬ.

ТАЧЫ́ЦЬ незак. источать (238), цедить; разьліваць (238), ліць спакваля. Хто казёнкай таргуе, а хто саматужку точыць. Беларус. ВЫ́ТАЧЫЦЬ зак. излить (223); выліць(223). Сьлёзак вытачыш крыніцы (238). НАТАЧЫ́ЦЬ (360) зак. нацедить (360); пераліць цекласьць праз крант ці шпунт (360). Натачы квасу (360). РАСТАЧЫ́ЦЬ зак. разорвать; разьдзерці. Селянін: Каб табе скулка горла растачыла. Марашэўскі. УТАЧЫ́ЦЬ зак. просунуть; прасунуць. [Бяссоніца] Лаўчыцца ўтачыць пад падушку руку. Бураўкін. ТАЧЫ́ЦЬ ГАРА́ЧКУ незак. пороть горячку; сьпяшацца. Каб потым ня кошкацца ды не тачыць, як той кажа, гарачкі па часе, дык ён загадзя ўжо спраўляе начыньне. Лёсік. ТАЧЫ́ЦЦА (704, 689) незак. сочиться, проникать; ліцца паволі, заглыбляцца. Ноч... тачылася нейкім тусклым, няясным сьвятлом. Драздовіч. Ён, як дзіця, стуляецца клубочкам, точыцца глыбей у сваю выпадковую схову. Зарэцкі. З броду белым паскам тачылася ў цёмны зарасьнік кустоў дарога. Кірылаў. ВЫТОЧВАЦЦА незак. вылезать; вылазіць. Чарнагаловікам з-пад сьнегу // Выточаўся з пасьлявайны [я]. Барадулін. НАТАЧЫ́ЦЦА зак. полить; папаліваць. Сьлёз гарачых натачуся (360). Песьня. ПАТАЧЫ́ЦЦА зак. 1. политься; паліцца. Янак глядзеў... як кроплі падалі на пясок, ёй пад ногі, як адна зь іх папаўзла па шыі, патачылася пад каўнерык. Кірылаў. 2. проникать; пачаць прабірацца. Узяўшыся за рукі, яны патачыліся ў натоўп. Кірылаў.

ТОК (689, 704) м. струя (689), течение; цячэньне [вадкасьці] (689), цеча (704). ВЫТОК, ВЫ́ТАК (237) м. течь (704), истекание; выцяканьне. Досыць прасторны дом [стаіць] на высокім буі непадалёку вытоку з возера рэчкі Ауты. Драздовіч. ПАТОК (441, 689) м. струя (689) поток; струга (689), плыў. Здавалася, што зь неба падае ня дождж, а цэлы паток. Броўка. ПАТОЧНЫ (702) прым. текущий (702); бягучы (702). Паточнага часу (702). ПРАТОК (568) м. проток (573); пераліў (568). ПРАТОЧНЫ (573) прым. проточный; пратокавы. СТОК (651, 685) м. 1. скат (651); спад (651). 2. сток; сьцёк. СТОЧНЫ (651, 685) прым. 1. покатый; пахоны (651). Сточная горка (651). 2. сточный; сьцёчны. СУТОК (87, 677, 694) м. 1. слияние (660); зьліцьцё, зьліў (660). [Карчма] стаяла ў сутоках Рэчкаўскай дарогі з вуліцай. Драздовіч. 2. переулок (468, 694); папярэчная вулка (468), глухая вулка, завулак (468). СУТКІ (694) мн. отхожее место (694); прыбіральня. *ТОЧЫВА (704) текомое; цякоміна (704). *ПАТОЧЫСТЫ (474) прым. плавный (474); плаўны. *ПАТОЧЫСТА (474) прысл. плавно (474); плаўна. *РАСТОЧЫСТЫ (600) прым. раскатистый (600); раскоцісты (600). СЬЛЁЗАТОЧНІЦА (659) ж. плакса; сьлязуха (659).

АТОКА (423) ж. остров (423), лукоморье (311); кавалак сушы, аколены вадой (423), востраў (423). Кляноўскі: Зробім так. Я заўтра схаджу ў Атокі. Кірылаў. *АТОЧКА, АБТОЧКА ж., менш. ад «атока». На самым прастору найбольшага стаўка чарнеліся закрэмсіны абточкаў чароту. Юхнавец. ВЫТОКА (237, 729) ж. исток (237); рака ўгарэ (729), выток. Прыслухоўваецца да ўсіх гукаў Уладзік, раскладае па адценьнях, разьбіраецца ў вытоцы іх. Шынклер. ЗАТОКА (139, 193) ж. 1. залив (193); вада, якая ўдалася ў сушу (193, Цымборскі). Да гэтай горнай групы падыходзілі афарбаваныя ў зялёную фарбу і акруглястыя затокі ці то нізін, ці то... лясоў. Драздовіч. 2. губа (139); марскі заліў (139). Па гэтым спусьцістым [лобе] і ляжаць затокі, ствараючы сабою валасатую завоіну. Баранавых. ЗАТОЧЫНА ж., адз. ад «затока». Сумуе Палесьсе. Паміж ціхіх заточын, трысьнякоў і зарасьняў вывіваецца, крадзецца маўчалівая рэчка. Гмырак. ПАТОКА (441) ж. 1. павна (441); ручэй на балоце, які рэдка замярзае (441), выплывы рэк і рэчак (441). 2. поток; плыў. Быстрая патока вясною гоніць каменьне, гальку, пясок і мул. Лужанін. У мову йдзе патока новых слоў. Лужанін. ПРАТОКА (572, 573) ж. пролив (568), проток (573); перахон (568). Тры тысячы нукераў былі пасланы ў лес... рыхтаваць вязкі гальля, ламачча і сушняку, каб заваліць пратоку Бычка. Дыла. ПРЫТОКА (556) ж. приток (556); меншая рэчка, якая ўліваецца ў большую рэчку (Цымборскі). Дзісенка — прытока Дзьвіны (556). Продкі мае з бацькавай лініі — карэнныя насельнікі ваколіцы Грамыкі на рэчцы Бесядзь (прытока Сожа вышэй Гомеля). Грамыка. РАСТОКА (402, 620) ж. рытвина (402, 620), овраг (402); прытнабокі (402) яр (402, 620), размыты веснавой вадой (620), месца, у якім разьліваецца рака ўшыркі (Цымборскі). СУТОКА (87, 660, 729) ж. слияние (660); зьліў (660), месца, дзе зьліваюцца воды дзьвюх рэк (Цымборскі). Сюдой вараскі род... ішоў у сутокі Палоты зь Дзьвіной. Ластоўскі. [Трывеж] павінен знаходзіцца ў глыбокай даліне, «ля сутокаў двух цёмнаводных азёр. Драздовіч. Я ж зь берагоў дняпроўскіх, са шляху з вараг у грэкі, // Са шляху суток вялікіх. Сіпакоў. УТОКА ж. 1. впадение (87), устье (729), лиман (305); рака ўнізе (729), уліў (87), рыгво (729), рыгва (87). Ля ўтокі ракі Дубровенкі ў разложысты, глыбокі Дняпро, на высокай і стромай гары, стаяў моцны астрог Магілеўскі. Шынклер. 2. гирло (121); рыгва (121), [гарлавіна], на якія рака падзяляецца пры ўліваньніся ў мора (121).

ЗАТОК м. запад (195); старана, дзе заходзіць сонца (195) захад (195). Зязюлю я гэту нядобру кляну — // Яна нам у знакі ўжо далась. // Зязюля з Затоку, ня руска яна. Савіч-Заблоцкі. Хацеў бы я... напісаць аб гэтым абшырны даклад па-хранцуску ці па-нямецку тай ім, дакладам, застацца другім Калюмбам затокаві. Савіч-Заблоцкі. УСТОК (86) м. восток (86); старана сьвету, адкуль усходзіць сонца (86), усход (86). На том міру, аж-бы мір цьвёрды быў — так было князю люба, і рыжанам усем, усёму лацінскаму языку, і ўсем цем, хто-та на ўсток мора ходзіць, — аж-бы налезл праўду, то напісаці, как то дзяржаці русі з лацінскім языком і лацінскаму языку з русьсю-то дзяржаці. Грамата 1229 г. А пад імі — чатыры вятры, бытучыя на чатырох канцох зямлі: Усток, які сухасьцю тхне; Ірэй, прыносячы цяпло. Ластоўскі. УСТОЧНЫ (86) прым. восточный; усходні. *УСТОЧНІК (86) м. восточник; усходнік. (Прр.: Ад ускоту аж да закоту // Сонцу хапае сілы // Трымаць сьпякоту. (Брд.).)

ТОЎПІЦЬ (72, 338, 706) незак. вмещать (72); месьціць (338), зганяць, сьціскаць у кучу (706). Віленская бочка тоўпіла ў сабе 4 карцы. Ластоўскі. ПАТОЎПІЦЬ (506) зак. поместить (506); пазьмяшчаць. Усяго тут не патоўпіш, цесна (72). СТОЎПІЦЬ (670, 706) зак. вместить; зьмясьціць (670). ТОЎПІЦЦА незак. вмещаться; зьмяшчацца. Пекная мураваная цэрква лічыцца найбольшай ва ўсёй ваколіцы, усёж такі і ў ёй увесь народ ня тоўпіцца, і шмат яго стаіць бяз шапак і моляцца на цьвінтары. Гмырак. СТОЎПІЦЦА (670) зак. поместиться; зьмясьціцца. Вазамі былі застаўлены ўсе вуліцы сяла, у кожным дзядзінцы стаяла іх зь пяток і шмат яшчэ, ня стоўпіўшыся ў сяле, памясьцілася на полі. Гмырак. Трэба, каб усе былі пісьменныя, каб школ было гэтулькі, што б усе маглі ў іх стоўпіцца. Гмырак. Арсень вельмі ж спрытна на сваёй канапе стоўпіўся. Калюга. ЗАТОЎПЛЕНЫ прым. заполненный; запоўнены. Праход быў затоўплены так, што каб хто й хацеў, ня змог бы прабіцца ні туды ні сюды. Кірылаў. ПАТОЎПЛІВЫ (72) прым. вместительный; ёмісты. ПАТОЎПЛІВАСЬЦЬ (72, 670, 672) прым. 1. вместительность (72); умяшчальнасьць, ёмістасьць. 2. содержимое; зьмесьціва (672). СТОЎПЛІВАСЬЦЬ (72) ж. вместимость (72); умяшчальнасьць. Стоўплівасьць бочкі — чатыры вядры (72). *СТОЎПІШЧА (72) н. вместилище (72); умяшчальня, ёмішча. *ВАДАТОЎПІШЧА (74) н. водохранилище (74); начыньне, напоўненае вадой (74). НА́ТАЎП (651), НАТОЎП м. скопище (651), cкопление (655); зброд народу (651). Кругом мяне натоўп зрабіўся. Ластоўскі. Усе зьвярнуліся ў старану пустой хаты, каторая маркотнай руінай зерыла на людзкі натоўп. Міхайловіч. ТАЎПА́ (706) ж. толпа (706); таўхатня многіх людзей, сабраных разам (706), гурма, ціжба (706). Тупой таўпе ня біў паклонаў я. Ластоўскі. Саўка: А як зьмеркне, як бы канінку павёў на начлег, а пасьля ў таўпе таварышоў, дамоў. Дабрынец. З адной зь дзьверавых адтулін у гэтай скале рухліва вырвалася таўпа нейкіх цёмнаскурых... людзей. Драздовіч. ТАЎПА́РНЯ (78) ж. возня (78); саўганіна (78). Усю ноч чуваць было за сьцяной таўпарню нейкую (78). (Прр.: сечка > сячкарня; таўпа > таўпарня.)

ТОЧЫВА гл.: ТАЧЫЦЬ.

ТРЫСЬЦІ́ЦЬ (643) незак. сдвуряживать (643) умножать; пражу зьвіваць у дзьве ня ссучаныя ніткі (643). СТРЫСЬЦІ́ЦЬ зак. умножить; здвоіць, памножыць. Васіль: Ну, Хаміч, яшчэ другую [чарачку], нада канечна стрысьціць. Марцінкевіч.

ТУРЫ́ЦЬ незак. мчать; гнаць. ПАТУРЫ́ЦЬ (506) помчать (506); пагнаць (506). Віхар патурыў пыл (506). Каршак патурыў курчонка (506). ПРАТУРЫ́ЦЬ (569) зак. прогнать; прагнаць. [Філумела] так дагаджала гасьцём, што Адольф мусіў пратурыць яе. Кірылаў. ПРЫТУРЫ́ЦЬ (556) зак. примчать (556); прыгнать. Ніна з Валькай напужаліся былі і кароў назад у вёску прытурылі. Масарэнка. УСТУРЫ́ЦЬ зак. разбудить; разбудзіць. Ядзя: Я яго сярод ночы ўстуру і выганю! Кірылаў. Каб на міну не набрысьці, // Не ўгнявіць, // Не ўстурыць перуны. Барадулін. ПАТУРА́ЦЬ (490) незак. споспешествовать (681); спрыяць (681). Не патурай благому прыкладу (490). Не патурай багатаму (490). ТУ́РНУЦЬ зак. дать стрекача; даць дзёру. Піх кабылку у стадолу — // А сам турнуў сколькі сіл. Мігановіч. ТУРАВІ́ЦЬ (708) незак. торопить (708); пасьпяшаць (708). Ня будзем растаньне туравіць. Бураўкін. ТУРАВІ́Ц­ЦА незак. спешить; сьпяшацца. Бяз пугі конь не туровіцца (263). І кожнай [гадзіне] туравілася, каб хутчэй папасьць у лес ці ў балота. Гвозд. ПРЫТУРОВІЦЬ (556) зак. приторопить (556); подогнать. ТУРЭЦ (43, 48) м. быстряк (48); струміна на вадзе (43). ТУРА́ЦЦА незак. гоняться; ганяцца. Голуб за галубкаю з ласкаю тураецца, разьдзьмухваецца-дзьмецца і грозіцца: вурр-вурр-вурр. Гарэцкі. ТУРОК (130) м. горлица (130); адмена галубоў (130), сінагорліца (130). ТУРТА́ЦЬ (822) незак. торопить (822); подганяць.

У ПРОЧКІ фраз. прочь (568); вон (568). Жонка ад яго ў прочкі пайшла (568). Пропасьць другіх даўгоў знайшлося, // Пайшлі ў прочкі чырванцы. Тапчэўскі. Зь Беларусі... мужыкі, ня маючы ў сваей старане зямлі, каб пракарміцца, едуць у прочкі ў Амэрыку і ў Сыбір. Юрка (НН, ’09, 6 жніў.). Беларус... нарэшце, прабаваў і сам у прочкі пайсьці, — і ўсё нічога не памагае. Лабатрос. Еўка: Алена пойдзець у прочкі... хоць... тут, у сэрцу, якісь неспакой. Просты. У ПРОЧКАХ фраз. в нетях (обретаться); не стыкацца (дома). Ён у прочках (568). *ПРОЧКІ (568) мн. отсутствие (435); нябытнасьць, выхад, уцёкі з дому (568).

УБЛУТАЦЬ гл.: БЛУТАЦЬ.

УБЛУТВАЦЬ гл.: БЛУТАЦЬ.

УБЛУТАЦЦА гл.: БЛУТАЦЬ.

УГОДА гл.: ГАДЗІЦЬ.

УЗНОЎ (417, 818), УЗНОВА, ЗНОВУ прысл. опять (417, 818); ізноў (417, 818). Ён узноў прыйшоў прасіць (417). Узноў Янук расквасіў сабе нос (417). Хведар: Ох жа, каб і знову не забыцца. Цяцерскі. Паўпуда семя на бонду мне бацька пасеяў, — і ўзнова ўсюды нам пайшла ўдача!.. Беларус. Каб ня я, ня рада мая ды не мая праца — узнова [гарод] астаўся б пусткаваць. Драздовіч. Узноў [я] адзін з нудой, бядой ды тугою. Драздовіч. Трапачка: Няго праўду баюць, што ўзнова вайна можа быць? Кірылаў. (Прр.: удрэгава ‘другі раз’ (Вераніцын); ці інш.: устужка (Марцінкевіч).)

УЗРАСТА́ЦЬ (66, 79) незак. 1. произрастать (567); расьці (604, 567), вырастаць. Узрастаюць у яго ўсялякія ягады (79). 2. расти (604); расьці (604, 567), вырастаць. А як у тым часе яшчэ скрозь моцна панавала паншчына, дык малады Тарас узрастаў у падданстве. НН, ’09, 12, сак. ПАЎЗРАСТА́ЦЬ зак. вырасти; павырастаць. Жыў-быў на сьвеце адзін чалавек і меў ён двух сыноў. Працаваў на іх, гараваў, ажно пакуль тыя не паўзрасталі. Ват-ка. УЗРАСЬЦІ́ЦЬ зак. вырастить; вырасціць. Узрасьціў бараду, яблыню, але — ўзгадаваў сына, дачку, жывёлу (107). Убачым... [на Месяцы] плямы ўзросчаных ды пустуючых успаханых ніў. Драздовіч. УЗРОСЛЫ прым. выросший; выраслы. Слаўна будзь ты, перапёлка, // Птушынка руская мая, // У волі ўзрослая ляцёлка, // Ў няволь ўзьляцеўшая гасьця. Савіч-Заблоцкі. УЗРОСТ (66, 79) м. рост; рост. Тарас Шаўчэнка... вялікімі творамі сваімі палажыў моцны фундамэнт для ўзросту ўсяго цяперашняга ўкраінскага пісьменства. НН, ’09, 12, сак. Розныя перашкоды ня могуць затрымаць яго ўзросту. Журба.

УЗЬДЗЕРЦІ гл.: ДРАЦЬ.

УЛА́ДА (71) ж. власть (71); права, сіла і воля над чым (71). УЛАДА́ЦЬ незак. владеть (71); валадаць (71). Бэрнусь, апроч того, што быў Бэрнусь, уладаў яшчэ і ўсімі талентамі разам. Беларус. ЗАЎЛАДА́ЦЬ зак. завладеть (185); завалодаць. Андзілеўка адчуў, што становішчам заўладаў ён, участковы. Кірылаў. АБЛАДА́ЦЬ (71, 670) незак. владеть (71); валадаць (71). Я ў лесе не заблуджуся, бо абладаю спокмеўкай, кудой трэба ісьці (419). Германавічы, Дзіс. п. (Антон Аношка). На некаторых плянэтах, як Зямля з Марсам і Юпітэр з Сатурнам, якія абладаюць менш нахіленымі восямі, трапікальныя паясы трымаюцца бліжэй экватара. Драздовіч. ЗАЎЛА́ДА (185) ж. овладение; авалоданьне. АБЛА́ДА (71) ж. 1. область (71); шырокая ўлада і моц (71). Час і кон у Тваёй абладзе... // Учуй, малю цябе, Сварог! Ластоўскі. (Прр.: аблада ад «лад»; у Лсл., відаць, аналёгія: власть — улада // область — аблада.)

УЛАДЗІЦЬ гл.: ЛАД.

УЛЁСЬЛІВЫ гл.: ЛЁСНЫ.

УМІЛАЧКА гл.: ПАХМЫЛЯЦЦА.

УМІЛКА гл.: ПАХМЫЛЯЦЦА.

УМІЛЬЧЫВЫ гл.: ПАХМЫЛЯЦЦА.

УПЛЕНЬ гл.: ПЛЁН.

УПУД гл.: ПУЖАЦЬ.

УРОДА (727) ж. урожай (727); ураджай (727). Цяпер жа многа выслаўляць Бога // За ласку яго патрэба, // Як за пагоду, так за уроду, // Што яе выслаў нам зь неба. Стары Ўлас. Шчыра моляцца сяляне свайму грознаму Богу, каторы пасылае на зямлю і добрае і благое, і ўроду і няўроду. Гмырак. УРАДЛІ́ВЫ прым. урожайный (Гмырак); ураджайны.

УРУ́ЧЫНА, РУЧЫНА́ (622) ж. дубина (164); кій (164), ці — аглобліна, перакладзіна, памяло, рыдзель (Гвозд). Сёмка: Няхай кожны маець у руках якую-небудзь уручыну; калі бочку разаб’яце, адтуль папаўзуць розныя гады і вужакі; глядзіце, біце ўсіх, каб ніводная не ўцякла. Гвозд.

УСАМЧАС гл.: ЧАСАВАЦЬ.

УСКЛЫЧЫЦЬ гл.: КЛЫЧЫЦЬ.

УСКРУЗЬДОННАЯ гл.: СКРОЗЬДОННАЯ.

УСПАХАЦЬ гл.: ПАХАЦЬ.

УСТОК гл.: ТАЧЫЦЬ.

УСТОЧНІК гл.: ТАЧЫЦЬ.

УСТОЧНЫ гл.: ТАЧЫЦЬ.

УСТУРЫЦЬ гл.: ТУРЫЦЬ.

УТОК гл.: ТАЧЫЦЬ.

УТОКА гл.: ТАЧЫЦЬ.

УХМЫЛКА гл.: ПАХМЫЛЯЦЦА.

УХМЫЛЯЦЦА гл.: ПАХМЫЛЯЦЦА.

УЧАС гл.: ЧАСАВАЦЬ.

УШЧУ́КНУЦЬ (227) зак. иссякнуть (227); счануць (227). Ушчукла вада ў студні. (227); Сьпіць люд працавіты, // Гоман, гуд ушчуклі. Н. Ф. Бацька: Каб жа толькі дождж ушчук... Прудзіць, як зь вядра. Масарэнка. НЯЎШЧУ́КНЫ (369) прым. неиссякаемый (369); невычэрпны (369), аб крыніцы (369). УШЧУНЯ́ЦЬ (728) незак. усмирять (728); супакойваць. А як Вясна іх, ушчуняючы, хопіць хорашанька за чуб, за вушы, кінуцца [вятры] ў плач. Каганец. УШЧУНУ́ЦЬ зак. усмирить; супакоіць. — Ціха ты! — ушчунуў яе Лявон Бахір. Кірылаў. УШЧУ́НКУ НЯМА фраз. пропасти нет; пагібелі няма. Старая: На іх жа тутацькі, у нашай канаўцы, ушчунку няма. Масарэнка. (Прр.: **човіць (17); *почаў (747); **неашчутны (372); ачуніць (Ю.), нечавіль ‘нечаканасьць’ (Ссл.); ушчуваць. Гл. вышэй: зьнячывілі.)

ХЛЕБ: ПУШНЫ ХЛЕБ гл.: ПУШ.

ХУДА́К (740) м. бедняк; бедны (48). Каб хто ведаў, як я абедаў; ніхто ня ведае, як худак абедае (292). [Верабей:] — Я, худак-верабей, запрасіўшы гасьцей, // Мушу весел быці. Рудніцкі. ХУДА́ЦТВА (656) н. скудость (656); нястача (656).

ЦАПАВІ́ЛА м. рукоять цепа; цаўё да цапа (154), цапільна. Дарабіў цапавіла (154). Цэп прывязан да цапавіла бічаком (28).

ЧАПУ́РЫЦЬ, ЧАПОРЫЦЬ (36) незак. бодрить (36); сьмеліць (36). ЧАПУ́РЫЦЦА (172), ЧАПОРЫЦЦА (36) незак. 1. ерошиться (172); падымацца дыбам, сторшыцца (172). Начапурыўся, як калакут (172). 2. бодриться (36); харахорыцца (36). Можа й Муся, можа, і яна, толькі чапурыцца перада мною дзеля чагосьці? Гарэцкі. У дэпо, паблізу сваёй машыны, што адпачывае, чапурыцца і набіраецца сілаў, — сядзяць і ціхамірна гутараць напарнікі. Шынклер. НАЧАПУ́РЫЦЦА зак. нахохлиться; насупіцца (165), натапырыцца. Я гэта сказаў сьмехам, а ён начапурыўся (666). ПРЫЧАПУРЫ́ЦЦА зак. прихорошиться; прыбрацца. Маг-цырульнік, хітры дабрадзей... // Я ня з тых разгубленых людзей, // Што бягуць к табе прычапурыцца. Бураўкін. РАСЧАПЭРЫЦЦА (584) зак. разбодриться (584); расхатурыцца, разматорыцца (584). ЧАПОРНЫ (36) прым. бодрый (36); бойкі, жвавы (36). Але, во цябе багавіца, якая ліхата разьюшылася на дварэ, — згарнуўшыся прагукала старая, але яшчэ чапорная кабета Язэпіха. Аляхновіч-Чэркас.

ЧАСАВА́ЦЬ (92) незак. временить; чакаць (175). СЧАСАВА́ЦЬ (481, 671) зак. повременить (481); пачакаць (481). Трэба з гэтай справай счасаваць (92). ПРЫЧАСАВА́ЦЬ (559) зак. приурочить (559); прытарнаваць. РАСЧАСАВА́ЦЬ зак. расрочить; разлажыць на раты (597). РАСЧАСАВА́НЬНЕ н. рассрочка; распалог. Ты дзьве свае букі прыслаў — не дарма, а на расчасаваньне, як Табе спадабаецца. Савіч-Заблоцкі. УЧА́С (73, 89) прысл. вовремя (73), своевременно; Учас ты прыйшоў да нас (89). УСАМЧА́С (292) прысл. кстати (292); дарэчы (292). Усамчас прыйшоў ты (292). НАРЭДЧА́С прысл. изредка; калі-нікалі. Дамоў [ён], калі нарэдчас і пакажацца, дык толькі і лучыць, каб што ўхапіць. Беларус. Тут, на возеры, жыве бугай, ну калі чаго-небудзь упудзіцца, азавецца — падае голас нарэдчас і ўночы. Кірылаў.

ШПОНА, СПОНА (202) ж. 1. коготь (265); кіпцюр (265). [Нядольная доля хацела] // Цярнямі парэзаць чало // І сэрца у шпонах падраць. Савіч-Заблоцкі. 2. застёжка (202); прылада да зашпіляньня, сушпілка (202).

ШПЭЦІЦЬ незак. осквернять (421); паганіць (421), плюгавіць. АШПЭЦІЦЬ (386) зак. осквернить; спаганіць, зплюгавіць. ШПЭТНЫ Сс. прым. мерзкий (652); паганы (324), плюгавы (324, 652). Убачыў Сёмка, што шпэтныя рэчы, і кажа мужыком: «Сабярыце дванаццаць дзецюкоў». Гвозд. ШПЭЦЬ ж., зб. мерзость (324); брыдасьць (21). Спачатку людзі спужаліся, ажно каторыя рынуліся ўцякаць, але пасьля апомніліся і давай лупцаваць усю гэтую шпэць. Гвозд.

ШЧЫ́РЫ (234, 727) прым. 1. искренний (234), бесхитростный (26); чыстасардэчны, некрывадушны (19, 234), Просты (19, 26). Шчыры чалавек (234). 2. усердный; старэнны (684). [Вятры] сьціхнуць і шчырэй яшчэ Вясьне памагаюць. Каганец. — Але ж сёрбаюць [тут], — мысьліў Пранусь, — далёка шчырэй, як у нас. Галубок. 3. подлинный (487); запраўдны (487). Шчыры грыб (792). Шчырая праўда (234). Ваш сама-шчыры беларусін. Савіч-Заблоцкі. Каўнер, рукавы шыты скрозь // Золатам шчырым на пурпуры. Тапчэўскі. На кавалку зямлі можна так гаспадарыць, што зямля нічога ня дасьць, але, калі мудра пакіраваць гаспадарку, то з шчырай пустыні, зробіцца багаты край. НН, ’09, 25 чэрв. ШЧЫР (742) ж. 1. новь (381); непачатае (742). 2. аморант; аксамітнік. Расьлі негустымі кустамі ды кусьцікамі рознародныя расьлінкі: былі тут і шмат падобныя на наш шчыр, на конскі шчавель і на дзіванну. Драздовіч. ШЧЫРЫНА́ (742) ж. целина (742); зямля, ніколі не абрабляная (742). ШЧЫРЭЦ (161, 319, 381) м. материк (319); падысподны, непарушаны слой зямлі (319). [Я] пратораны дарожкі з пагардай абмінаў, ламаючы шчырэц навіны. Ластоўскі. *ШЧЫ́РНЫ (742) прым. целомудренный (742); чысты. ЗА­ШЧЫРЭЦЬ зак. закоснеть; быць у адным, і тым самым, стане (280). Пры табе, старым, я сама целам зашчырэю, а сэрцам разгарэю. Ластоўскі. ЗАШЧЫ́РЫЦЬ зак. заматереть (194); быць у адным, і тым самым, стане (280). Узьнімецца вецер — нідзе не задзержыцца... Выб’ець, выдзьмець, высушыць зямельку, — якая дабрына, якая травіна і тая зашчыра і не расьце. Беларус.

ШЫ́БЕЛЬНІК (69, 481) м. повеса (481); годны шыбеніцы, шэльма (69), вісус (481). Замылка: І малога шыбельніка яшчэ [прывёў сюды]. Шынклер.

ЯЗДА́ (754) ж. поездка; паеханьне. Трэба ведаць, што сама язда дэпутатаў да Выбаргу разьясьніла цёмным мужыком, што значыць канстытуця. НД, ’06, 1 вер. ЕЗДАВЫ́ (754) прым. проезжий; шляховы (579). Ездавая дарога (579). Празь лес ішла ездавая дарога. Каганец.

Я́ЗЬНЯ ж. личность (306); асоба (306). Чаго ж тут плакаць? Няхай галосяць бязьверцы! Але яны зімны... Несьмяротнасьць сваю закладаюць у затраце сваёй язьні і ў нябыцьці. Сваяк. ПАЯЗНУ́ЦЦА (519, 819) зак. посягнуть (819); паквапіцца (495). ПАЯ́ЗЬЛІВЫ (519) прым. жадный; сквапны. ПАЯ́ЗЬЛІВАСЬЦЬ (519, 819) посягательство (819); замах.

ЯЎЛЯ́ЦЬ (758) незак. представлять (536); аказваць, падаваць да ведама (536). [Мы] кружок, славянскую грамадку, сарудзілі з гэтай думкай, штоб сваявіцу-мову нашу, звычаі тай абычаі... думку нашу сьвету яўляць. Савіч-Заблоцкі. Я́ЎНЫ (758) прым. явственный (758); відомы (67). — Чаму ж ты ня быў на ксьцінах, шатане? // — Бо яўныя крыжы, міласьцівы пане. Рудніцкі. Цяжка ўздыхаюць нашы сяляне, пазакрываўшы яўныя шыночкі, але, уздыхаючы, яшчэ болей нарабілі патайных. НН, ’10, 2 вер.

ЯЦЬ (40) зак. взять; няць (40), узяць. Тая [муха] яла ракаваці, // Гдзе бы камара схаваці. Рудніцкі. Прыляцела там цяцерка кумку пацяшаці, // За ё[й] сойка, чайкі цётка яла разважаці: // — Перастань жа сьлёзы ліці, горанька плакаці Рудніцкі. Калі паўстаньне бухла, іншыя пісаць і гукаць па-беларуску ўжо ялі. Савіч-Заблоцкі. Вельмі яў я чціці пакойніка Валадзімера. Савіч-Заблоцкі. АД’Я́ЦЬ зак. отнять; адабраць. І хацеў бы Вам па укон гукаць: // Вам усё ад’ялі — нас не адаймуць. Савіч-Заблоцкі. ПРЫЯ́ЦЬ зак. принять; прыняць. Ён, каб рускім быць, душой не крывіць, сысьці да халопства гэтага мае, язык яго — рускі, сваіх дзядоў і прадзедаў язык — прыяць. Савіч-Заблоцкі. АБОЙМЫ (391, 400, 499) мн. объятия; абдымкі. Алена і Марыля ў абоймах на старане. Просты. АБОЙМІСТЫ (400) прым. объёмистый (400); ахопісты (399). Адменнасьць... [лунідаў] ад нашых белых зямлян замыкалася ў іхніх нашмат буйнейшых галовах... пры досыць абоймістым шыракаватым і высокім чале. Драздовіч. (Прр.: нятро (73) / ятро (822).)

СЛОВАЎТВАРЭНЬНЕ

Жадны слоўнік, нават найпаўнейшы, ніколі не здалее абняць усіх моўных фактаў рэгіёну. Наагул, у імкненьні да паўніні заўжды ёсьць рызыка растрачваньня ўнікальнасьці адметнага, характэрнага толькі для данай гаворкі. Аднак, каб завершыць тэму, варта адумысна спыніцца на словаўтваральных мадэлях, уласьцівых апісванаму абшару, бо дэрывацыйная мадэль — гэта свайго роду альгарытм, машына для вытворчасьці лексыкі пэўнага стандарту. Пад тое зацемлю: тут важны сам прынцып словатворчасьці без увагі на шчырасьць і ўдаласьць асобнае адзінкі, таму ніжэй усе лексэмы падаюцца без сартаваньня (адно рэканструкцыі ўкладаньніка пазначаюцца знакам:*, а ў дужках дадаецца рэшта дэрыватаў і выходныя адзінкі рэканструкцыі).

1. Афіксы, характэрныя пераважна для Дзісенскага (шырэй — Дзьвінскага) рэгіёну.

-jь: a) бель (189), блазь (234), бросьць (525), брудзь (317), вершадзь (61), вехаць (62; Бр.), вець (С.-З.), голь (голька) (127, 343; Лось), грамаць (К.), грузь (К.), грызь (236), жарсьць (687), здань (545), зносьць (667, 703), золь (Д.; К.), зьмірсьць (326), коесьць (497), кружаць (348), лісьць (525; НН, ’09, 28 тр.), лодзь (298, 308), моўчадзь (332), наць (685; Лш.), падзь (195), пахаць (Ж.), плодзь (Ск.), полць (Р.), полынь (200), пуш (579), роўнадзь (Ю.), роўнядзь (Д.; К.), сінь (Ю.), смач (8), снасьць (246; Г.; К.), соладзь (658), стоўсьць (730), сыць (161; А.; К.), сьверць (216), сьвесь (635), сьвіль (68, 693), рунь (624), труць (759), цьвердзь (701), часьць (274), чэсьць (525), шаць (189), шпэць (Гв.), ядзь (Ск.);

b) прэфіксаваныя адзінкі ў асноўным даюць энклізу — зьяву прыраўнальна рэдкую ў беларускай мове: безьведзь (19), водблесь (424), добыч (152), докідзь (152), забалань (184), заблудзь (184), забрызь (525), забудзь (184, 185), загарадзь (К.), заедзь (Сіп.; К.) ‘мошкі’, зазласьць (188), заквась (190), заквець (47), закісь (190), запаведзь (197), западзь (195), засень (1; Б.), зацесь (205), зацьвердзь (197, 397), здогадзь (153), зморазь (334), каверзь (232), набрузь (340), навісь (К.), назласьць (188), наквець (47; Брд.), накідзь (340), наледзь (Брд.), намаразь (356), напасьць (343, 359; К.), наплынь (350), нарасьць (К.), наслань (341, 356), наслаць (349), насьпель (356), насыць (358, 473), нахраць (359), небыць (363), негадзь (18, 663), незмысьль (329), некісь (369), некмень (503), немач (Рдз.), немень (369), ненасыць (371), непагадзь (18, 371; К.) неруш (Брд.), несмач (18, 254), несьцерп (Сіп.), нехаць (373), нехрысьць (370), нецель (К.) ‘ялавіца’, поблісь (635), повадзь ‘паводка’ (Ск.), повець (736), повязь (28), поедзь (527), пожадзь (523), пожыць (181), позыч (188), показь (709), покаць (818), покладзь (259), покрадзь (282, 284), помазь (503), помач (505), понадзь (540), попісь (274), порасьць (511, 685), похадзь (574), похаць (508), поцісь (520), пошасьць (480 (6)), пробаразь (561), проблісь (560), пробудзь (561), прогаль (Д.), прозьвесьць (567), прокідзь (561), прорынь (246), просьверць (561), просьцень (572), прохаладзь (574), процісь (564), прывідзь (Ю.), прывець (609), прывязь (559), прыжадзь (819), прыкась (543), прыцінь (688), пяробіль (456), пяробрызь (456), пярогніль (459), пяроквась (462), пярокідзь (463), *пяропісь (Ск.), пяроцісь (468), розбрыдзь (584), розьвязь (586), роскідзь (584), роспалаць (94), споведзь (235), спогадзь (Гдс; К.), сувязь (679), суладзь (Ю.), узвысь (Ю.), а пракліза, наадварот, выглядае крыху несыстэмна: асноведзь (736);

c) складаныя ўтварэньні, відаць, у значнай частцы сваёй маюць штучнае паходжаньне: жадаедзь (8), краёвідзь (453), красопісь (244), правопісь (529), сухарось (Брд.), трысьцень (Ю.), але ўсе разам гучаць натуральна. Нельга не пагадзіцца, што ў Лсл. россыпы ўтварэньняў на -jь уражваюць сваёй колькасьцю, непрапарцыянальна вялікай у прыраўнаньні да мовы літаратурнае. Цікава заўважыць: словы з падобным канчаром (фінальлю) у расейскай літаратуры часьцяком тарнаваў паэт С. Ясенін, відаць, яны пашыраныя як на Дзісеншчыне, так і на Разаншчыне (што пацьвяр­джае гіпотэзу існаваньня даўней полацка-разанскіх гаворак). Мажлівасьці падобных дэрыватаў далёка ня вычарпаныя літаратурнаю моваю. Але пры іх тарнаваньні заўжды замінае канатацыя гутарковасьці.

Канчар -jь гэтаксама стаў кампанэнтам шэрагу прыслоўяў: адпазадзь (432, 494), насуглядзь (341), наўзадзь (95), наўплынь (88), наўпяробіль (456), наўскідзь (43), неправоль (367), самахоць (152), спорадзь (226; Сіп.), спочарадзь (683), уаваль (574), уповерць (574), упорадзь (490), уроскідзь (90). Тут, між іншага, аддзяліць аўтэнтыкі ад наватвораў асабліва цяжка.

‑в-а: валва́ (50, 80; Л.), галацьва́ (127), друцьва́ (816), жухва́ (744), маладзьва́ (С.‑З.), мышва́ (110; Л.), нацьва́ (685), пожыцьва (181), рыгва́ (121), старва́ (381), сьвіцьва́ (788), хлусьва́ (233, 301) — гэтая скрайне непрадукцыйная мадэль з -ва, часьцей за ўсё на­цісьненым, перадае значаньне зборнасьці, а ажыўляецца хіба што адно ў Лсл. і тэкстах дзісенцаў. Яго нельга блытаць з тыпова кніжнымі альлядэрыватамі: бры́тва, дра́тва, кля́тва, лі́штва, што маюць адрозную сэмантыку і, адпаведна, іншы акцэнт.

З папярэднім суфіксам -jь суфікс -ва ўступае ў складаныя дачыненьні па лініях нутраное/вонкавае, адцягненае/канкрэтнае. Першае: калі -jь абазначае зборныя ўласьцівасьці аб’екта, дык -ва — шмат аб’ектаў як зборнае адзінства. Другое: -ва ў дачыненьні да -jь выступае як «контурны» суфікс, г. зн. той, які падкрэсьлівае ранейшы сэнс. Гэтак суфікс -ак (-як), што перадае спакмянёвасьць (катэгорыю, адваротную зборнасьці) выступае контурам у дачыненьні да нулявога суфікса, прыкладам: гуз — гузак, вуж — вужак, ком — камяк і нават вывад — вывадак, выступ — выступак, пачын — пачынак. Аналягічна: *голаць — галацьва, моладзь — маладзьва, наць — нацьва, пожыць — пожыцьва. (Увага: контурны суфікс -ак (-як) нельга блытаць з памяншальным -ок, а ў Ссл. ком — камок — камяк разглядаюцца абмыльна. Прр.: гуз — гузок — гузак.) Думаю, мажлівасьці суфікса -ва ў літаратурнай мове замала ацэненыя.

-ат-а: відната́ (Брд.), глыбата́ (123), каята́ (Ск.), легката́ (301), ліхата́ (А.‑Ч.), магата́ (С.‑З.), мілата́ (Брд.), пласката́ (Ск.), прастата́ (572; К.), пустата́ (С.), рупата́ (609), цемната́ (Г.; Д.; К.), цеплата́ (Б.), цесната́ (Брд., К.), чыстата́ (669), шчадрата́ (Брд.), ясната́ (Л.). Пасьля таго, як у часопісе «Крывіч» Я. Станкевіч распрапагандаваў суфікс -ін-я (далечыня, блізіня, бальшыня, сініня, даўжыня, вышыня), сына­німічны яму -ат-а ў беларускай мове канчаткова заняпаў. Аднак М. Крыўко зьвяртае ўвагу на -ат-а як суфікс, што асабліва пашыраны на Мёршчыне. Відаць, няма сэнсу масава вяртаць яго ў літаратурную мову, але й таксама нельга ўважаць за расеянізм, тут мы маем справу з старажытным рэгіяналізмам. Суфікс -ат-а ня варта блытаць з суфіксам -от-а (бядота, згрызота, дурнота) — яны, відаць, маюць адзіную вытоку, але розныя шляхі пратачэньня ў беларускую мову, адпаведна — розныя і сэмантыку, і прадукцыйнасьць, і стылёвае прызначэньне (-от-а — шмат прадукцыйнейшы, агульнабеларускі і, збольшага, кніжны).

‑ом-ы: аромы (451; Д.), вагомы (113), *валачомы (81), відомы (215; Сіп.), вісомы (259, 446), вязомы (58), жадомы (Сіп.), ідомы (218), кідомы (43), кладомы (259), крадомы (83), *лячомы (91), пісомы (473), *цягомы (605), служомы (661), сьцігомы (127), *цякомы (704), ядомы (9, 696, 754). Прыметнікі на -омы —непрадукцыйныя і адначасна вельмі старажытныя. Збольшага пашыраныя на Віцебшчыне, мелі некаторую папулярнасць у старабеларускай мове — што гаворыць пра яе паўночна-беларускі субстрат. Існуе дэрыват ароміна, аднак дэрываты валачоміца (81), лячомнік (91), раскідоміць (605), раскідомства (605), расьцягомы (605) і пад., хіба што створаныя Ластоўскім, — скрайне няўдалыя. Варта мець на ўвазе: гэтыя прыметнікі аддзеяслоўныя і не трываюць прыставак. У літаратурнай мове іх можна папулярызаваць, праўда, з асьцярожкаю. А такая пара, як вісомы мост і віслы замок, здаецца, наагул ня мае лепшае альтэрнатывы.

‑еж-а (-ож-а): аброжа (361), адзежа (403), аваладзежа (401), араўнежа (90), біцежа (29), будзежа (44), *бунтэжа (47), быцежа (48), відзежа (8, 67), вядзежа (57, 74), ганежа (127), глыбежа (123), грабежа (134), дзялежа (167), зацьмежа (1), зладзежа (84), крадзежа (83, 284, 414, 498; НН), ламежа (309), лупежа (134), мсьцежа (325), падзежа (441), пацьмежа (519), скацежа (655), спарожа (1), *ставежа (321), страсежа (678), *таўпежа (203), хацежа (Брд.); а таксама: дажа (174), ежа (754); суфіксоіды: згложа (641), спужа (236), старожа (686). Дэрываты (дзеясловы — скрайне антысыстэмныя): бунтэжны (Л.), бунтэжнік (Л.), бунтэжыць (47), зглыбежыць (54), углыбежыцца (54), вызглыбежыць (54), грабежнік (134), зладзежны (84), крадзежны (83), крадзежнік (83), крадзежыць (83), лупежнік (134), скацежына (24, 655), скацежнік (655), ставежына (321), затаўпежыцца (203). Гэтая мадэль спатыкаецца пераважна ў Ластоўскага, цяжка меркаваць колькі ў ёй аўтарскага? Ці аўтэнтычная яна наагул (апрача адзінкавых утварэньняў накшталт адзежа)? Ці ўсё ж — вельмі рэдкі дыялектызм?

уз-: узбурыцца (К.), узбурыць (К.), узгадавацца (Б.), узгадаваць (84, 667; Г.; Д.), узгадаць (Ц.), уздолець (Ц.; Л; К.), уздумаць (Гр. 1229; М.; В.; В.-Д.; Гар.), узлакаціцца (К.), узлакнуць (5), узмагчы (Крт.; С.-З.), узрастаць (Ват.; К.), узрасьці (С.-З.; Ж.), узробіць (Д.), узрыць (В.-Д.), узываць (С.), узьбегчы (К.), узьвіцца (К.), узьдзівіць (Д.), узьдзіраць (К.), узьехаць (К.), ускарміць (84), ускінуцца (К.), успамагаць (С.), успамагчыся (К.), успасьці (Д.), успаўсьці (Ю.), успахаць (Д.), усторкнуць (К.), устурыць (К.), усчацца (К.), усчунуць (К.), усхадзіцца (К.), усчынаць (99), усьцьвітаць (Ю.); а таксама: узбліжжа (Д.), узвал (Д.), узвалісты (Д.), узгляд (С.), узгор’е (Д.), узгорак (Д.), уздошша (645), узрок (819), узрост (НН, Ж.), узроўі (Брд.), узьлецьце (390), узьмёт (Д.), узьмётчык (Д.), успамога (Ват.), успроба (С.), няўзмога (24). Прадукцыйнасьць гэтае прыстаўкі ў дзісенска-дзьвінскім рэгіёне на некалькі парадкаў перасягае яе ж парадукцыйнасьць у літаратурнай мове, іншых рэгіёнах Беларусі.

Пільную ўвагу зьвяртаюць на сябе арыгінальныя прыметнікі з прыстаўкай уз- і адмоўем не-: няўзглядны (363), няўзгодны (С.-З.), няўздольны (371), *няўздужны, няўшчукны (369), таксама аднакаранёвыя спакменьнікі: няўздольле (367, 371), няўздужжа (24). Трывае кампанэнт -уз- і ў некаторых прыслоўях: наўзгонкі (54), наўзбліжжу (Д.), а таксама: узнова (Д.), ускрай (К.). Надта цікава зьвярнуць увагу на спалучэньне прэфіксавага кампанэнту -уз- з суфіксавым кампанэнтам -jь, прыкладам: наўзгіб (54), наўзьмяч (666), наўзьлеж (77), няўсьцерп (Бур.).

сам-: сам-адзін ‘адзінотна’ (М.; Лось.), сам-дзесят ‘удзесяцёх, дзесяцёра’ (Ж.), сам-друг ‘удваіх’ (55), сам-чацьвёрты ‘чацьвёра’ (Гур.). Як арэальны, так і дэрывацыйны аспэкт прэфіксоіднага элемэнту сам- яшчэ замала вывучаны. Да яго, відаць, прымыкаюць утварэньні: сам-дужайшы (С.-З.), сама-шчыры (С.-З.). На прыкладзе гэтае мадэлі добра відаць, як ідыяматыка перацякае ў дэрывацыю, а карані робяцца афіксамі. Зь іншага боку, варта ўспомніць, што слова сам тарнуецца ў якасьці ветлага звароту (пра гэта пісаў Я. Станкевіч), а ў паэме Я. Купалы «Сон на кургане» яно ўзвышаецца да ўласнага імя Сам і, урэшце, да абагульнена-міталягізаванага вобразу.

Асаблівую цікавасьць выклікаюць прыслоўі з кампанэнтам -сам-, характэрныя для віленска-дзісенскага абшару: насамперш (351; Пр.; Ж.), насамперад (С.У.), усампоўдзень (213), усампрыпар (213), усампрыцінь (210, 688), усамраз (491), усамчас (292), да іх жа паводле структуры лучае й нарэдчас (Б.; К.). А пад тое нельга не заўважыць, што прыслоўе насамрэч, гэткае характэрнае для сучаснага узусу, — зусім ня штучны наватвор, як мяркуюць некаторыя мовазнаўцы.

Мы разгледзелі толькі некалькі найбольш адметных мадэляў, характэрных для Падзьвіньня. Гэта далёка ня ўсё, на што можна ўважаць. Прыкладам, у Лсл. вельмі шмат прыметнікаў з фармантам -чыв-ы: абхопчывы (398), вымогчывы (67), думчывы (164), угончывы (54), укопчывы (93), украдчывы (70). На пачатку яны падаюцца расеянізмамі, але, спатыкаючы -чыв-ы раз за разам, пераконваесься ў дыялектным паходжаньні гэтага фарманту. Без належнае ўвагі пакінем і ўтварэньні з прыстаўкаю а-: абрахаць (А.- Ч.), азапасіўся (К.), азвацца (К.), акраса (Дуб.), акрасьць (М.), алунець (А.-Ч.), апагодзіцца (К.), апазьніцца (К.), апанурыцца (К.), асмакавацца (К.), астарэць (Д.), ачытаны (361). Як зазначае М. Крыўко, яна часта выступае мясцовым фанэтычным адменьнікам прыстаўкі аб-. Вышэй, у слоўніку, паказаны вельмі цікавы шэраг: найменьні розных тронакаў (трыманьняў) на -авіл-а, які, дарэчы, разгледжаны ў Датл.: грабавіла (134; НН), касавіла (270, 408), малатавіла (332), цапавіла (28, 154). Зрэшты, усе экзатызмы адной толькі Дзісеншчыны за раз не абымеш.

Асобную галіну, на якой варта спыніцца падрабязьней, становяць памяншальна-любосныя ды іншыя формаўтваральныя афіксы.

-ец: вятрэц (Брд.), камарэц (Р.), кранец (283), прысец (454) ‘гарачы попел’, птушэц (577), хлявец (402), ціцюнец (Міг.) ‘тытунь’, шчунец (821) ‘шчанюк’. Сюды ж часткова тарнуюцца два словы, якія ўважаюцца за візытоўкі паўночна-ўсходняга рэгіёну: малец (малец) ‘хлопчык’ (315; Т.; П.; Гв.; Д.; К.) і старац (старэц) ‘жабрак’ (381, 684; А.-Ч.; Г.; К.).

Суфікс -ец, як ведама, зь дзеяслоўнымі асновамі ўтварае nomina agentis (касец, вазец), а з іменнымі — nomina diminutiva. Аднак апошняя яго функцыя не да канца праясьненая і, з усяго відаць, эвалюцыянуе. Калі мы возьмем такое простае слова, як хлябец, дык на яго прыкладзе заўважым два рознаскіраваныя працэсы. Першае: тут функцыя памяншэньня зьліваецца з функцыяй любоснаю, што ў выніку дае нам nomina diminutiva-hypocoristica. Другое: на формаўтваральным грунце здаўна разьвіваецца функцыя словаўтваральная з тэндэнцыяй да разьвіцьця nomina instrumentis: акраец (283), глінец (6), дубец (738), жалязец (Р.) ‘аканечнік стралы’, карэц (682), купрэц (738), паставец (608), ставец (321). Абодва працэсы шчыльна пераплятаюцца, а ў выніку ўсё часьцей як памяншальны суфікс ужываецца -ок (хлябок, самок і г. д.). Тым часам суфікс -ец, як ні дзіўна, набывае адценьне грубаватасьці (што, зрэшты, натуральна для тых імёнаў, у якіх інструмэнтальная функцыя спалучаецца з агентыўнай, прр.: таўкач як чалавек і як прылада).

Прапаную прымеркаваць некалькі прыкладаў, ведамых мне зь дзяцінства. Пры зычлівых зваротах да мяне зазвычай гаварылі: Юрка, паслухай мяне. Выяўляючы вельмі добрыя пачуцьці, клікалі: Юрачка, хадзі сюды! А калі я залазіў некуды высока, бабуля, ледзь ня плачучы, прасіла: Юранька, зьлезь зь дзерава! Дзед часамі хваліў: Маладзец, Юраша! Калі ж я моцна шкодзіў — злаваліся: Гэта ўсё Юрэц нарабіў! Апошні прыклад паказвае, што часамі беларускі суфікс -ец, у прытарнаваньні да імёнаў, мае эмацыйную канатацыю, якая далёка адхіляецца ад памяншальнасьці. Але суфікс -ец з грубаватым адценьнем на Лідчыне скрайне рэдкі, а найбольш характэрны менавіта для Падзьвіньня. Такі самы фармант можна згледзець і ў Д. Рудніцкага: Упаў камарэц з дуба; і ў Р. Барадуліна: У руках не калыша вятрэц галышы; або: Вятрэц гушкаўся на ракіце. (Натуральна ж, усе памянёныя эвалюцыйныя працэсы трэба разглядаць у вельмі працяглым часе.)

‑jьк-а (-цьк-а; -тк-а): зяцька (216), лябедзька (301), суседзька (678; Ц.; Рп., Лось.), а таксама: тамачка (700), трошутка (Ц.). Гэты любосны суфікс для Падзьвіньня, бадай што, характэрнейшы за ўсе астатнія называныя тут фарманты. Адно на заходнім Падзьвіньні пераважае адмена -цьк-а, а на ўсходнім (і ў Падняпроўі) - адмена -тк-а.

Аднак функцыя суфікса ня зводзіцца да звыклага выражэньня эмоцыяў. Асабліва цікавымі падаюцца адпрыметнікавыя імёны-эпітэты, ці нават лепш сказаць — імёны-ярлыкі: багацька (С.‑З.), красотка (В.-Д.), лянуцька (Кг.), неабуцька (371), нямыцька (371), рудзька (622; Г.), сонька (675), сужанька (627), сьвяцька (641), *шалуцька (С.); дэрыват - шалуцькаваты (С.). Сюды ж тарнуюцца: сьняготка (669), юдзька (168) і г. д. Як можна даўнімаць, тут мы сутыкаемся з унікальнай беларускай граматычнаю формаю, якая не ўпісалася ў абстрактныя штудыі лінгвістаў, проста выпала з-пад вока. Рэч у тым, што ў беларускай мове практычна не існуе кароткіх прыметнікаў, апрача нейкае ўкасьцянелае рэшты: відзён, чуцён, жадзён і да т. п. Але кожная моўная лякуна мусіць нечым запаўняцца. Дык жа падаецца, што менавіта імёны на -цьк-а ды -тк-а сталі чынна выконваць функцыю прэдыката-атрыбута, якую раней выконвалі кароткія прыметнікі, прыкладам, у В. Савіча-Заблоцкага: Яна не такая багацька і прыгожая, як твая [мова]. Ці ў М. Гарэцкага: І ня сьпіцца князёўне — адзінотка ж яна. Для літаратурнае мовы гэтая форма магла б асабліва прыдацца, праўда, пэўныя цяжкасьці стварае гутарковая канатацыя.

-ітк-а (-ютк-а): балоцітка (Гв.), брацітка (В.; Лш.; П.; Я.), брацютка (В.-Д.), вароціткі (83), вароцеткі (Пнз.), трошутка (Ц.). Гэтыя формы тарнуюцца да папярэдніх, а да іх, сваім парадкам, тарнуюцца: дарагенькі (Рнр.; П.), паўнютунька (Ц.), цалюхенькі (М.) — замест прынятых у літаратурнай мове даражэнькі, паўнюсенька, цалюсенькі.

Апрача названых, можна спаткаць на Падзьвіньні, радзей — у суседніх рэгіёнах любосныя суфіксы -jонк-а: хацёнка (П.), ручонка (С.-З.; Л.), сілёнка (Ш.), вясёнка (Лш.; Б.); -jонак: дзіцёнак (А.-Ч.), мальчонак (К.); -ішк-а (-ешк-а): канішка (Т.; Б.), капешка (Д.; К.), вёдрышка (Гур.), сукянёшка (К.). Яны ў значнай меры маргінальныя, больш уласьцівыя для мовы расейскае, таму адумысна разглядацца ня будуць.

-jа: біяся (Ц.), відзя (Гур.), глядзя (Ц.; Т.), згадзя (481; Т.), ідзя (М.), неглядзя (363), нехаця (К.), пагадзя (Мрц.), пяя (С.-З.), сідзя (Д.), хаця (Гар.). Падобныя дзеепрыслоўі раскіданыя па многіх тэкстах ураджэнцаў беларускае поўначы, іх характэрнасьць для Дзісеншчыны таксама падкрэсьлівае М. Крыўко. Відаць, гэтая форма дарма занядбаная літаратурнаю моваю — яе, як прыгожую і эканомную, варта захаваць, а хоць бы ў такіх устойлівых спалучэньнях як хаця-нехаця, неглядзя ні на што і пад.

2. Афіксы, прадукцыйнасьць якіх узрастае ў Дзісенскім (шырэй — Дзьвінскім) рэгіёне.

-б-а: бажба (262), барацьба (38), вяшчба (81), *гайба (742), галасьба (383), гальба (481), ганьба (466) ‘гнацьцё’, гасьба (481), гасьцьба (530), гудзьба (336), *гульба (148), дзяліцьба (167), друцьба (816), жальба (177), крадзьба (511), *лажба (3), лайба (622), малацьба (332), маўчба (339), пасьба (490), плаўба (692), разьба (626; Г.; Д.), райба (619), рыцьба (626), старажба (686), сядзьба (648), сяўба (698), ціжба (706); дэрываты: гойбіт (742), гудзьбіт (336), дзяльбіт (167), малацьбіт (332); некаторыя скрайне сумнеўныя: лажберка (3), пагульба (148), спагасьцьбіт (484). Гэты суфікс нават у праславянскай мове хіба што найстаражытнейшы. Дарэчы, ці ня з гэтае прычыны ён катэгарычна не прымае прыставак? Абмяжоўваць яго адным рэгіёнам — недарэчна, але нельга й не заўважыць адноснага падвышэньня прадукцыйнасьці, характэрнага для поўначы Беларусі. Відаць, менавіта з гэтае прычыны ў тэкстах дзісенцаў спатыкаюцца «новыя» дзеясловы трэцяга прадукцыйнага клясу, узьніклыя на груньце гэных «старых» імёнаў: ганьбаваць (Г.), журбаваць (Рдз.), разьбаваць (выразьбаваць) (Д.), сеўбаваць (М.).

‑ів-а: важыва (Брд.), вострыва (309, 423), горыва (131), грабіва (Д.), драмезіва (304), едзіва (669), зеліва (72, 476), золіва (9), зьмесьціва (672), кадзіва (10, 85), каліва (685), клічыва (208), красіва (116), крышыва (289), кутазіва (3), мазіва (503), меліва (332), месіва (338, 723), мочыва (335), мроіва (К.), мязіва (139, 450), мярэсьціва (317), націва (32; 685), нетрава (73), несіва (112, 382), носіва (377), парыва (449), пеліва (411), *рэдзіва (583), садзіва (628), седзіва (297), сочыва (332), стодзіва (684), тоўчыва (705), точыва (704), цемрыва (Брд.), цечыва (259), цяжыва (14, 642) — відаць, гэты суфікс, дзеля свае старажытнасьці, таксама неахвотна ўспрымае прыстаўкі, бо вельмі ж штучна і няўдала выглядаюць дэрываты: разводзіва (583), разрэдзіва (583).

-лів-ы: грымлівы (К.), гутарлівы (Д.), жальлівы (К.), кусьлівы (К.), падлівы (Ск.), *пальлівы (Ск.), плаклівы (Ю.), плачлівы (Ск.; С.; К.), пудлівы (К.), папудлівы (Ск.), пужлівы (В.), сьвятлівы (Сіп.), улёсьлівы (С.), урочлівы (С.), язычлівы (Ск.; С.У.; Д.). Гэты сьпіс, далёкі ад паўнаты, усё ж ня можа не прымусіць задумацца над адносна большаю прадукцыйнасьцю -лівы ў прыраўнаньні да мовы літаратурнае. А трывае -лівы ў Падзьвіньні, відаць, здаўна, і пацьверджаньнем — тэксты Скарыны.

Аднак не забываймася: да сьведчаньняў Ластоўскага трэба ставіцца скрайне асьцярожна. Вось адзін досыць вымоўны прыклад: у Лсл. ёсьць артыкул: исчислять — чотаваць (240) і ўдакладненьне да яго: «Чотаваць гаворуць у Лідчыне» (240). Далей можна назьбіраць цэлы шэраг вытворных адзінак: дачотаваць (160), начотаваць (356, 361), сасчотаваць (227, 228), счотаваць (228), вычатаць (111), чотаваньне (111), землячотаваньне (118). Мала таго, што словы гэтыя выглядаюць ненатуральна, дык жа я ведаю Лідчыну і ведаю, што там не гавораць так. І можна было б яшчэ доўга гадаць, каб на вочы мне не лучыла выточнае жарало: Хто мне арэхаў бочку перачотуе. W. Weryha. Podania białorskie. (111). Дык вось у чым рэч! На Лідчыне ёсьць слова цатаваць — ‘гуляць у «цот» і «лішку»’. Запраўды, у час Калядаў гуляюць на арэхі. Сама празь сябе гэтая гульня бясконцая, і чым больш арэхаў, тым цяжэй яе скончыць. А падлікі тут ні пры чым.

Пра тое, што артыкул вычисление - **чотаваньне (111) — чысьцюткі міт, сьведчыць сам прыклад: **Чотаваньне тваё да нічога, лепей у каляндар паглянь. Лідзк. пав. (111). Гэта яўная калька з расейскага сказу: Вычисление твоё ни к чему, лучше в календарь загляни. Відаць, Ластоўскі «зачапляўся» за ўпадабаную лексэму і, на сваё ўважаньне, рабіў квазірэканструкцыю. Аднак такая мітатворчасьць не павінна нас лішне палохаць. На гэты конт тое-сёе зьясьняе заўвага У. Жылкі: «У апавяданьнях М. Гарэцкага адна з каштоўных дадатных старонак ёсьць іх мясцовы слоўнікавы калярыт. А згадваю, распавядаў аўтар «Руні», як старанна вымазваў адзін з выдаўцоў гэтага зборніка, цяпер слуп «крыўскае прапаганды» і выпраўляньняў, усе словы, якія былі не зусім звычайнымі для вуха дзісенца». Адсюль можна даўняць, што нявечаньню падлягалі словы, Ластоўскаму незнаёмыя — дзісенскія ж заставаліся нечапанымі, пагатоў што яны самыя служылі ўзорамі да тых выпраўляньняў.

Агульная ж адмоўная рыса Лсл. — недакладнасьць сэмантычная. Спачатку мне ў гэтым бачылася пэўная сэмантычная глухата аўтара, а пасьля я ўпэўніўся, што гэта не зусім так. Ластоўскі выдатна валодаў беларускаю моваю, але надта ж кепска ведаў расейскую. Беларуская мова ў Лсл. ня вельмі й штучная, як прынята лічыць. Затое расейскі рэестар — проста жахлівы. Адгэтуль жа й бальшыня недакладнасьцяў. На жаль, хібамі Лсл. мала хто займаўся. А гэта, між іншага, цікавая тэма дасьледаваньня. Да «мінусаў» Ластоўскага і іх дадатных вынікаў я спадзяюся калі вярнуцца, а пакуль што падагулім «плюсы». Слоўнік і апісаньне словаўтваральных мадэляў прымушаюць зрабіць колькі этымалягічных заўваг.

ВАЛВА. В. Ластоўскі быў у захапленьні ад гэтага слова, затое Я. Станкевіча ад яго на ваніт цягнула. Відаць, першы ўзрадаваўся, што германізм хваля (пачаткова — фаля) можна замяніць славянізмам валва. Другі на тое вельмі рэзка запярэчыў: «За гэтакія словы, як гэта, сп. В<ацлава> Л<астоўскага> будуць доўга ўспамінаць благім словам». Ня ўразіла Станкевіча й цытата зь песьні: «Жадныя песьні нічагусенькі ў гэтым прыпадку памагчы ня могуць. Л паказуе на яго не беларускі характар, а в (а ня н) за ім на перакручаньне. Праславянскае вълна дало ў белар. мове воўна як прасл. вълкъ ‑ воўк <...>, але воўна ў нас стала ўжывацца толькі ў азначэньню воўны авечай. Дзеля таго <...> маем казаць, хоць перанятае, але цяпер агульна ўжыванае хваля, хваляваць».

Думаю, што й мыліліся й праўдзілі абодва. І ўсё ж слова лучыла ў навуковы ўжытак. Яго аналізуюць і П. Сьцяцко, і І. Яшкін, і Этсл. Заразом П. Сьцяцко як на крыніцу спасылаецца на Е. Раманава ды І. Яшкіна, а Этсл. — толькі на І. Яшкіна. Дэфініцыя апошняга валва ‘хваля, вадзяны грэбень, падняты ветрам’ вельмі ж нагадвае дэфініцыю Лсл. Такім парадкам, кола замыкаецца, ізноў жа — на Ластоўскім. Наколькі Лсл. мог паўплываць на рэшту лінгвістаў, цяжка меркаваць. Але ў Лсл. даецца шэраг: вал, валва (Гродз.), выльва (Вяліжск.), бурва (Гомельск. п.).

На жаль, усе аўтары «ня бачаць» першага слова шэрагу — вал, а яно й ёсьць выходным. Таму валва — ня ‘хваля’, а зборнае імя ад вал ‘хваля’ — г. зн. ‘прыбой, мноства валоў’. Што да бурва і выльва, дык, я падазраю, гэта квазірэканструкцыі Ластоўскага накшталт чотаваць. Таму й праўдзіць Я. Станкевіч, які адмаўляе тут жадныя фанэтычныя пераходы, але мыляцца І. Яшкін ды Этсл., якія бачаць у слове валва вынік асыміляцыі в-н>в-в. Затое Я. Станкевіч мыліцца сваім парадкам, калі кажа пра «перакручаньне». А праўду піша П. Сьцяцко, які зьясьняе паўстаньне гэтага слова дэрывацыйным спосабам. <(Прр. у Сс.: валъ на воде, волна; валъ, стена; артыкул Сс. можна мадэрнізаваць: вал (на вадзе) волна; гэтаксама — вір (у вадзе) завертъ, примракъ; уток (да тканьня) клокъ. Прр. яшчэ ў Ссл.: вал — волна (мелкая, небольшая); вал — пряжа из хлопьев.) Дарэчы, я сумняюся ў гродзенска-гомельскім паходжаньні слова валва, суфікс — яўна дзісенскі. А наконт дэрыватаў Ластоўскага **валвісты, **валваваць не магу не падзяліць эмоцыяў Я. Станкевіча: словы запраўды гранічна антысыстэмныя.

ГМЫЗ. Лацінскае слова insecta, што з грунту значыць ‘пасечанае’, В. Ластоўскі перадаў беларускім жамяра, г. зн. ‘жамкі воску; лупіны’, а потым распомніўся, што ёсьць больш дакладны тэрмін, і ў дадатак Лсл. пасьпеў зьмясьціць: гмыз, гмызура, гмызурка. Савецкія лексыкографы праігнаравалі ўсе гэтыя тэрміны і пераз гады тарнавалі расейскую кальку з лаціны — насякомыя. У часы перабудовы пісьменьнікі пачалі шукаць больш аўтэнтычных адпаведнікаў. Як толькі ні пісалі — і кузурка, і кузака, і кызючка — пакуль не вярнулася жамяра. Але Я. Станкевіч у свой час пільней за паспалітага чытача перагартаў Лсл., і таму ў Ссл. зьмясьціў усё ж: гмыз. (А хто надта пільна ўчытаецца ў Лсл., знойдзе там яшчэ слова пругакі.) Аўтары сучаснага батанічнага слоўніка даюць тэрмін вусякі, які даўней зафіксаваў у народных гаворках Б. Эпімах-Шыпіла. Як лепей? Думаю, праўдзіць Я. Станкевіч (хоць у 1924 годзе й ён пісаў: жужла, скузурка). Рэч у тым, што gъmyzъ — найстарэйшае, яшчэ праславянскае, слова. Ужываў яго Ф. Скарына, ёсьць hmyz і ў чэскай мове. Але ў Скарыны гэта яўна не багемізм.

Блытаніну ў наша разуменьне скарынаўскага панятку гмыз унёс М. Булахаў, які зразумеў яго: ‘зьмеі, тое, што поўзае’ (але ж поўзаюць і вусякі). Відаць, Булахаў абапіраўся на расейскі сынадальны пераклад Бібліі, дзе на месцы перакладу Скарыны: И рече Богъ да расплодять воды гмызы душъ живыхъ, и птици по земли подъ твердию небесною — чытаем: И сказал Бог: да произведёт вода пресмыкающихся, душу живую; и птицы да полетят над землёю, по тверди небесной. Аднак у перакладзе М. Лютэра дваццаты верш Быцьця гучыць крыху па-іншаму: Und Gott sprach: Es wimmle das Wasser von lebendigem Getier, und Vögel sollen fliegen auf Erden unter der Feste des Himmels. Скарынаў тэкст гэткі блізкі да Лютаравага, што я нават не рызыкнуў бы перадаць яго дакладней. Прынамсі, у абодвух ідзецца пра мноствы жывых істот, якія кішаць, а паўзуны тут — проста недарэчы.

І зусім невыпадкова адзінка гмыз зафіксаваная Ластоўскім у яго родным Пагосьце. А побач, у Полацку, аўтар Лсл. запісаў яшчэ адзін цікавы дыялектызм — прыслоўе наўгомыжкі ‘паўзьмя’, на якое чамусьці ніхто не зьвяртае ўвагі, хоць яно гэткае натуральнае ў шэразе з прыслоўямі наўзавады ‘бегма’, наўзахапкі ‘наў­пяробіль’, наўзлакоткі ‘абапёршыся’, а таксама наўздагон, наўзмах, наўзьдзіў, наўсутык (Пнз.). Усё кажа за тое, што на поўначы Беларусі мусіць (ці мусіла) быць лексэма гомзаць ‘поўзаць’. На жаль, у Беларусі слова гомзаць зафіксавана толькі ў сваіх другасных сэнсах, як ‘гаварыць у нос’ і пад. Аднак чаму не дапусьціць, што такая адзінка была — прынамсі, у часы Скарыны? Натуральнасьць для Полаччыны слова гомзаць ‘поўзаць’ вынікае з наяўнасьці ў Скарыны аднакаранёвага гмызець ‘кішэць’, якое становіць карэляцыйны шэраг дыскрэтнасьць/кантынуальнасьць дзеяньня, прыкладам: сыкаць — сычэць, пукаць — пукчэць, мыкаць — мычэць і ўрэшце гомзаць — гмызець. <(Прр. іншую аналёгію: гамазіць — гамуз, галдаць — галда.)

СЬЛЕЦЬЦЕ. Гэтага слова раней не заўважалі, а потым зрабілі выгляд, што яго зусім няма ў беларускай мове. Відаць, так прасьцей. Прынамсі, у хрэстаматыі «Беларуская літаратура ХІХ стагоддзя» (1988) радок Я. Баршчэўскага Сьлецьця худыя... ніяк не зьясьняецца, быццам і праблемы тут няма. А ў выданьні твораў Я. Баршчэўскага і наагул радок перароблены: *Зь лецьця худыя... Насамрэч няма слова лецьце, а сьлецьце ‘плады’ — акурат ёсьць, у Лсл. — сьлеціва, сьлеціўе. Адзінае, што мне падаецца сумнеўным, — быццам гэтая лексэма зафіксаваная ў Слонімскім павеце, каб у Сеньненскім — я б паверыў, бо ўсё ўдае на тое, што сьлецьце — крывіцкае (віцебска-пскоўскае) слова. Апрача як у Баршчэўскага, яно спатыкаецца ў расейскае пскоўскае паэткі Любові Століцы:

В алых повойниках бабы весёлые
запасаются слетьем:
Рубят кочны голубые, тяжёлые,
Прячут орехи по клетям.

Відаць, слова сьлецьце — таго самага кораня, што і ўкраінскае літь ‘цечка’, а таксама літити ‘апладняць’, пададзеныя ў М. Фасмэра. Зь іншага боку, у Лсл. ёсьць шэраг падобных слоў, дзе прыстаўка зьлілася з коранем: сьвесь ‘сястра жонкі’ (635), сьвесьціны ‘плёткі’ (635), сьвіль ‘нарост на дрэве’ (693), сьвяны (сьвялы) ‘выцьвілы’ (26; 325).

Мімаходзь хочацца зрабіць яшчэ колькі заўваг. Наконт слова сірамаха — ‘воўк’. Яно існуе і ў украінскай мове (сірома ‘чарналюд’, сіромаха ‘бядак’). Але ўсё ж, відаць, у Лсл. гэта не ўкраінізм, прынамсі, Ю. Віцьбіч гэтае слова значна пазьней тарнаваў з квазіўкраінскім агучваньнем: — Ты яго мусіш ведаць — гэта быў мінёр Грыцько Сырамаха з‑пад Чыгірыну. Варта катэгарычна запярэчыць Этсл. й наконт слова памжа, яно — зусім не расеянізм, а хутчэй, наадварот, беларусізм у расейскай мове. І, урэшце, дарма праславянскае слова княя тлумачыцца дзе-нідзе як палянізм. Ці не занадта лёгка мы прамантачваем беларускую лексыку?

ЗАМКНЕНЬНЕ

Замыкаючы слоўнік, мушу зацеміць, што я ставіў перад сабою ня толькі пазнавальныя, але й практычныя заданьні. Я буду асабліва шчасьлівы, калі мне ўдасца папулярызаваць такія забытыя словы, як гмыз, сьлецьце, княя, мжаволіць, распалтаць, вярэміца. Таксама буду рады, калі беларускі літаратурны лексыкон папоўняць ці падзабытыя ці замала ўжываныя адзінкі: балакаць, барузьдзіць, галда (галдаць), гудзіць, дрыпаць, дыбаць, друзгатаць, клычыць, крыхотны, нарэдчас, нісянеціца, палыкаць, пільніца, пляніца, разбазырваць, сапоры, стоць, строп, туравіць, улёсьлівы, упрочкі, чапурыцца, уручына, усамчас, ушчукнуць, худак, шпэць. Дый чаму б заміж дубовага расеянізма паездка і досыць сумнеўнага слоўца праезджы ня вярнуць адвечна беларускія язда, ездавы? Думаю, практычны сэнс могуць мець і маладзьва — у сэнсе ‘маляўкі’, і расчасаваньне замест маластраўнага «растэрміноўка», а таксама пуставаць, сілаваць і г. д.

Хацелася б, каб кожны з нас па-новаму ўбачыў знаёмыя словы, скажам, гадзіць і яго багатае словаўтваральнае гняздо, ці, што беларускі прыметнік шчыры — далёка ня тое, што расейскі искренний, прынамсі, мае куды больш значаньняў і цэлы россып аднакаранёвых адзінак, што, апрача спачуваць, у нашай мове ёсьць спагадаць, якое, хутчэй за ўсё, нарадзілася на Паазер’і. Варта быць пільным і да беларускае сэмантыкі слоў грабніца, завод, узрост, помніць, што дзеяслоў пахаць ня тоесны расейскаму пахать, бо на Дзісеншчыне ён удала суіснуе з тым жа араць. Асабіста мяне надта ўражвае забыцьцё беларускіх адценьняў слова тоўпіць і яго дэрыватаў. Спадзяюся, слоўнік паказвае, як расьлі адзінкі натоўп і таўпа і чаму адна не зусім тоесная другой. Урэшце, важна бачыць, як адмены сэмантыкі звыклых слоў задаюць розныя кірункі рэгіянальнай дэрывацыі.

Можа, і ня ўсё варта было ўлучаць у слоўнік. Прызнаюся, я ня веру, быццам лексэмы славэтны, язьня (паязьлівы) запраўды маюць рэгіянальны зьмест. Аднак у Лсл. яны апынуліся невыпадкова, і наагул, на іх таксама варта мець увагу, хоць бы дзеля літаратурных мэтаў. Зь іншага боку, наўрад ці ёсьць сэнс запаўняць літаратурную мову рэгіяналізмамі блутаць, старэнны, а тым больш вяртаць словы абладаць, камок, мальчык, пахаць, якія, аднак, служаць выдатнымі арэальнымі маркерамі. Зрэшты, варта помніць пра іх беларускія значаньні, пра тое, што ад некаторых зь іх паходзяць вельмі цікавыя і адметныя беларускія адзінкі: пахаць — запашка, камок — камшыцца, абладаць — аблада. Як бачым, мэты моўнае інжэнэрыі і арэальнае атрыбуцыі часьцей за ўсё цесна пераплятаюцца.

З гэтае нагоды спынюся на двух сэмантычных карэлятах: гібаць і гнуць. Фактычна афіцыйная навука дазваляе толькі другі кампанэнт — гнуць, але бязь першага — гібаць — ён не працуе. Прыкладам, у слоўніку машынабудавальнай тэрміналёгіі прапануецца спакменьнік гібшчык, а ў слоўніку тэрмінаў металюргіі — гібка і гібачны, хоць за колькі старонак раней было напісана выгінальны (аўтамат). Натуральна, усе аказаныя тэрміны — убогія перайманьні з расейшчыны. Бо, выходзячы з аднаго дзеяслова гнуць, нельга разгарнуць сыстэмы беларускіх адпаведнікаў. Тэрмін выгінальны, бадай, найлепшае, што тут можна было вынайсьці. Затое гібаць (ці гбаць) свабодна дае нам: гбаньне, гбаньнік, гбальны. Так, слова гібаць зусім не абмяжоўваецца Дзісеншчынай, затое гбаць — ягоны мясцовы адменьнік. І, адпаведна, яго дэрываты — яўна дзісенскага паходжаньня. Адзін зь іх, выгба ‘арка’, некалі мне здаваўся ня надта ўдалым наватворам Лсл., але калі ў Драздовіча я сустрэў словы: сугба, сугбавы, агбавы, дык ня мог не пераканацца, што Ластоўскі толькі зьлёгку (і вельмі ўдала!) пашырыў сэмантыку свайго мясцовага слова.

Яшчэ вельмі цешуся, што ўдалося рэканструяваць, хоць і не бязь цяжкасьцяў, цэлую парадыгму слоў, якія ўсебакова апісваюць рэчку: атока, вытока, затока, патока, пратока, прытока, растока, сутока, утока. Гэная парадыгма не замыкаецца на Падзьвіньні, але там яна захавалася лепш. Ці не таму, што з двух індаеўрапейскіх альляморфаў -ток-/-цек- у мове крывічоў першы зь іх мог мець падвышаную прадукцыйнасьць? І, бадай, толькі ў беларускай мове з усіх славянскіх рачная лексыка з коранем -ток- пасьлядоўна базуецца на жаночым родзе. Ёсьць тут шмат адхіленьняў, але часьцей за ўсё яны адначасна ёсьць адхіленьнямі й ад рачной тэмы. На гэтым жа корані грунтуюцца й імаверна крывіцкія найменьні старон сьвету: заток, усток, ад якіх засталіся адно цьмяныя згадкі. І, калі рачную тэрміналёгію хацелася б адрадзіць, асабліва слова ўтока заміж расеянізма вусьце, дык заток і ўсток няхай лепш застаюцца экзатызмамі, паказваючы, што мова заўжды мае альтэрнатыўныя дарогі развою.

На дзеяслове тачыцца і ўтвораных ад яго адзінках не магу не спыніцца яшчэ, бо нядаўна вычытаў у газэце такі сказ: Пасьля камэры, дзе самым цяжкім была адсутнасьць паветра, яму точыцца галава. (НН. 2006. 12 траўня.) Напаткаўшы такое «дзіва», я спачатку зьніякавеў, а пасьля доўга сьмяяўся. Для тых, хто вывучае дзьвюхмоўе, гэта надта цікавы ўзор, які можна назваць зваротная сэмантычная калька. Ход разважаньняў створцы памянёнага «дзіва», думаю, такі: па-расейску — акружыць, а па-беларуску — атачыць, і, калі па-расейску — кружы́ться, значыць, па-беларуску будзе... **тачыцца. Вось жа ніколі ня думаў, што забыцьцё беларускіх слоў зайшло ў нас гэтак далёка! На жаль, забываецца найпрасьцейшае (хто ня ведае — нагадаю: тачыцца — гэта сочиться, а не кружиться). Таму яшчэ адна мэта слоўніка — «расплавіць» мову (дый нават не саму мову, а тыя друзгі, на якія яна распалася) і «адліць» яе нанова, з аўтэнтычнага, нявыдуманага матар’ялу.

Прынцып прыналежнасьці да Лсл. не дазволіў улучыць у слоўнік некаторыя адметныя адзінкі, як да душы (дадушы) (М.; Ц.; Мрц.; В.; Т.; С.), шэраш (Ж.), неўпанараў (П.; К.), асабліва частае — заўсягды (Т.; А.-Ч.; Я.; Г.; Б.; К.) ды заўсягдашні (П.Э.). Цікава, што наўзбоч заўсягды спатыкаюцца ўсягды (Р.; М.), ужды (С.-З.) і — літаратурнае заўсёды (92; Ват.). Не лучылі ў слоўнік такія тыпова віцебскія словы, як сяньні (Мрц.), такей (Мрц.), ейны (Лш.; А.-Ч.; П.; Г.), інш. Асабліва цікавае апошняе, якое спатыкаецца, бадай што, толькі на поўначы Беларусі, але ў апошнія дзесяцігодзьдзі стала адваёўваць сабе літаратурныя правы. Забракла адметных дэрыватаў, каб улучыць часты на Паазер’і дзеяслоў — пералякацца (А.; К.), зьлякнуцца (К.). Было досыць матар’ялу для займя саўсім (Пр.; А.-Ч.; Г.; Б.; К.), але ягоны арэал занадта шырокі, затое куды спэцыфічнейшае сусім (В.; Я. Т.) мела мала прыкладаў. А словы зюкаць (Мрц.), пазюкаць (Сіп.) хоць і чапляюць усходне-віцебскі арэал, усё ж больш характэрныя для Магілеўшчыны.

Здавалася б, дзіўна, што ў слоўніку няма пяяць (Вль; С.-З.; Гур.; А.-Ч.; Г.; К.), запяяць (Гур.; Пр.; К.), пея ‘песьня’ (С.-З.), пой ‘пясьняр’ (С.-З.), апяяны (Ю.), сьпяяны (Лось), якія трываюць адно толькі на прасьцягу Полацак — Вільня. Дык жа рэч у тым, што дзеяслоў пяяць стаў у «Нашай Ніве» літаратурнаю нормай і перастаў служыць маркерам. Яго ўжываньне не залежала ад тэрытарыяльнага паходжаньня аўтара, а прыкладаў — яўны перабор. Зь іншага боку, існуе нямала адзінак, якія зьвяртаюць на сябе ўвагу як імаверныя рэгіяналізмы, скажам: ксьціць (286; Брд.), ксьціны (286; Р.), ксты (Брд.), ксьціцель (286), кшчэньне (Д.; Брд.), кшчоны (Брд.), кшчоньнік (286), пераксьціцца (М.; К.; Брд.), але довадаў на тое замала. Хочацца зацеміць і такое расьцягненае ў часе ўжываньне, як паядаць (Ск.; Р.; Ват.), зьвярнуць увагу на падобнасьць слоў пакупец (499; Г.; К.) — пакляпец (Ск.), бо звычайна націсьнены nomina agentis -ец ужываецца без прыстаўкі, урэшце, проста падзівіцца на варыяцыі: подмух (П.), падзьмух (П.Э.), подзьмух (165; Ю.), якія таксама пра нешта нам кажуць, але пакуль што мы не разумеем іх знакаў.

« Папяр. - Наст. »