Уладзімір ХАЛІП

У значна большай ступені яны нагадваюць вердыкт бязлітаснага трыбуналу, вынесены найперш тутэйшым уладам. Але і цярпліваму грамадству таксама. Так кіраваць краінай нельга. А пакорліва маўчаць – тым болей.

Паводле перапісу 1999 года беларуская мова роднай была для амаль 74 адсоткаў грамадзян Беларусі. А цяпер той вызначальны паказчык зменшыўся ажно да 53 адсоткаў. Усяго толькі за адно дзесяцігоддзе хвалёнай стабільнасці. Гэта ўжо не статыстыка. Гэта знак бяды. Ніякімі дэмаграфічнымі працэсамі той абвал патлумачыць нельга. Спатрэбіліся сапраўды тытанічныя намаганні ўсіх узроўняў улады, каб дамагчыся гэткіх тэмпаў асіміляцыі карэннага насельніцтва краіны.

Так, можна суцешыцца тым, што перапіс быў недастаткова аб’ектыўны. А пэўныя пытанні ў анкетах наўмысна заблытаныя і двухсэнсоўныя. І сапраўдны стан грамадства яны не адлюстроўваюць. Але тое размовы для бедных. А насамрэч атрыманыя паказчыкі красамоўна сведчаць пра маштаб духоўнай катастрофы нацыі. І адбываліся гэтыя глыбінныя змены не пад уплывам нейкіх непрадказальных знешніх пагроз і неадольных акалічнасцяў, а былі свядома, загаддзя падрыхтаваны і здзейснены ўладай. Рэжым, які ўсталяваўся тут у сярэдзіне дзевяностых, адразу выявіў нецярпімасць і нават варожасць да ўсяго беларускага. Ужо тады было зразумела, што ён пачне старанна вынішчаць мову, культуру, гісторыю народа.

Хіба можна ўявіць, каб дзе-небудзь у свеце кіраўнік дзяржавы дазволіў сабе адкрыта прамовіць гэткія словы наконт мовы тытульнай нацыі. “Люди, которые говорят на белорусском языке, не могут делать ничего, кроме как разговаривать на белорусском языке, потому что по-белорусски нельзя выразить ничего великого. Белорусский язык – бедный язык”. (“Народная газета”, 1.02. 1995 г.). Вось так. Высокі стыль, гранічная шчырасць.

Менавіта ў непадрыхтаваных, спантанных выказваннях выяўляюцца ягоныя сапраўдныя намеры. Ён не толькі гаворыць. Ён дзейнічае – рашуча і надзвычай паслядоўна. Уся сістэма, створаная ім, змагаецца з ненавіснай яму мовай надзвычай плённа. І тое таксама выдатна пацвярджае статыстыка. Да прышэсця адзінаабранага нават у Мінскай вобласці ў беларускамоўных школах і класах вучыліся 76 адсоткаў першакласнікаў. А сёння па ўсёй краіне адукацыю на роднай мове атрымліваюць толькі 18, 6 адсоткаў вучняў. У буйных жа гарадах такой напрыклад вобласці, як Брэсцкая, і ўвогуле не засталося ўжо ніводнага беларускамоўнага класа. Чым не дасягненне?

Кажуць, нібыта самі бацькі пажадалі вучыць сваіх дзетак па-расійску. А куды ж было ім падзецца ў гэтай краіне? Яны выдатна разумелі, якія пакуты будуць наканаваныя іх сынам і дочкам, калі тыя паспрабуюць ісці супраць генеральнага курсу правіцеля. Тут жа няма нават ніводнай вышэйшай навучальнай установы на роднай мове. А ўсе спробы грамадства дамагчыся адкрыцця хоць бы аднаго беларускамоўнага універсітэта разбіліся ўшчэнт аб каменную сцяну нялюдскага рэжыма. Ды які там універсітэт!

У першыя вераснёўскія дні ледзь не ў якасці сенсацыі падавалася паведамленне пра тое, што ў Магілёве ўпартыя бацькі, адолеўшы ўсе перашкоды, дамагліся немагчымага. Іх маленькая дачка, Ялінка Салаўёва, пойдзе не проста ў першы клас, а ў адзіны беларускамоўны. І будзе там адзінай вучаніцай. Ды гэта яшчэ што! У Гародні вядомы прафесар Алесь Астроўскі вымушаны быў з усёй сям’ёй стаяць у пікеце, дамагаючыся для сваёй дачкі права вучыцца на роднай мове. Але тут улада была пільнай і магілёўскі феномен не прайшоў. Прафесара ўзялі міліцыянты.

Спадарыня Юлія Бука спрабавала у Глыбокім дачку-пяцікласніцу вучыць па-беларуску ў гімназіі. І высветлілася раптам, што праблема амаль невырашальная. Ёй пагардліва параілі пашукаць шчасця ў якой-небудзь вясковай школе. І гэта ў Глыбокім, дзе яшчэ дзесяць год таму ўсе школы і дзіцячыя садкі былі беларускамоўнымі.

Нідзе рэжым не дамогся гэткіх поспехаў, як на вышэйпазначаным стратэгічным напрамку. Вядомы пісьменнік і гісторык Уладзімір Арлоў, гартаючы найноўшыя школьныя падручнікі, здзіўляўся, што там нават не ўзгадваюцца імёны славутых філаматаў і філарэтаў, але затое прадстаўлены і нават услаўлены і апошні расійскі цар Мікалай, і галоўны тутэйшы кат – Мураўёў-вешальнік. А нічога дзіўнага. Такі тут правіцель – “настаўнік і гісторык”. І старанна рэфармаваная ім школа рыхтуе ўжо не грамадзян Краіны Беларусь, а ягоны электарат. Яшчэ ў канвееры здараюцца збоі. Але нічога страшнага – майстры-наладчыкі заўсёды пад рукой. Кіраваць жа хочацца доўга і плённа. А ў краіне маўклівых і пакорлівых гэта так зручна і прыемна. Тым болей, што паводле першых дадзеных мінулагодняга перапісу перспектыва для здзяйснення ягоных задум сапраўды неверагодная.

Тыя чатыры адсоткі, пасля якіх беларуская мова канчаткова набудзе статус мовы нацыянальнай меншасці, тутэйшыя адолеюць хутка. Пад кіраўніцтвам прэтэндэнта на чацверты тэрмін – надзвычай хутка. І тыя тры дзяўчынкі з Магілёва, Гародні і Глыбокага, якія намаганнямі сваіх высакародных бацькоў усё ж атрымаюць адукацыю на роднай мове, наўрад ці абароняць яе ад гэтай шалёнай навалы. Калі на дапамогу ім не прыйдзе ўся краіна. Якая так легкадумна падышла да краю бездані. Без Беларусі няма мовы. Без мовы не будзе Беларусі. Такая простая, здавалася б, аксіёма. Але наша адукаванае грамадства чамусьці засвоіць яе не можа.

Для аптымізму, на вялікі жаль, статыстыка падстаў аніякіх не дае. Як там у Купалы? “А хто там ідзе, а хто там ідзе ў агромістай такой грамадзе?” З адказам не спяшаецца краіна.

Узровень трывогі – чырвоны.

Хартыя'97