Сяргей ЗАКОННІКАЎ

Ваенны ядзерны псіхоз, які з сярэдзіны ХХ стагоддзя распачаўся і працягваецца, спадаючы або нарастаючы, пакуль удаецца ўтаймоўваць. Гэтая праблема застаецца найважнейшай. Але не менш клопатаў прынёс людзям і «мірны атам».

Даследаванні вучоных свету па расшчапленні атамнага ядра прывялі да таго, што чалавецтва жыве ў новых фізічных і маральных вымярэннях, знаходзіцца ў зоне немагчымых раней рызыкі і небяспекі.

Успомнім, як разгортваліся падзеі, звязаныя з вялікім адкрыццём. Першым, каб пазбегнуць разгрому Германіі, магутную зброю хацеў выкарыстаць Адольф Гітлер. Але не паспеў. Амерыка, якая сабрала лепшых вучоных свету ў галіне ядзерных даследаванняў, апярэдзіла ўсіх. У 1942 годзе тут быў запушчаны першы атамны рэактар, а пад канец другой сусветнай вайны самалёт «Анола-Гей» скінуў эксперыментальныя атамныя бомбы на японскія гарады Хірасіма і Нагасакі. Затым новымі тэхналогіямі авалодаў Савецкі Саюз.

Паралельна з гонкай ядзерных узбраенняў паміж ЗША і СССР пашыралася будаўніцтва атамных электрастанцый. Чалавецтва асвойвала складаную вытворчасць электраэнергіі. АЭС патрабавалі ад абслугоўваючага персаналу выдатных ведаў і высокай меры маральнай адказнасці. Якраз гэтага не хапіла людзям савецкай сістэмы, якія выхоўваліся ў атмасферы бяспраўя, нізкай культуры, бескантрольнасці. На Чарнобыльскай атамнай электрастанцыі была груба праігнаравана вытворчая дысцыпліна, што скончылася выбухам на чацвёртым блоку рэактара.

Гэтая радыяцыйная аварыя застаецца буйнейшай на планеце. Яна закранула лёсы мільёнаў людзей. З 1986 года маё жыццё таксама ў той ці іншай ступені было звязана з наступствамі Чарнобыльскай катастрофы. Адразу пасля яе ўдзельнічаў у арганізацыі працы па дэзактывацыі дзіцячых садкоў, школ, бальніц у Хойніцкім раёне, пазней, пасля перакладу паэм «Чорная быль» і «Зязюля» на еўрапейскія мовы, платнымі літаратурнымі выступленнямі ў Польшчы, Германіі, Францыі, Швейцарыі зарабляў грошы для лячэння беларускіх дзяцей за мяжой, для набыцця патрэбнага айчынным бальніцам медыцынскага абсталявання, лекаў. Сілкуюся і цяпер свежай, праўдзівай інфармацыяй пра чарнобыльскія праблемы ад сумленных вучоных, медыкаў. Бываю ў зоне за калючым дротам, бачу, што адбываецца там.

Калі журналісты ў сваіх матэрыялах карыстаюцца такім выразам, як «рэха Чарнобыля», то мне становіцца сумна і прыкра. Якое рэха? 24 гады, што прайшлі, — гэта імгненне ў гісторыі страшнай бяды, якая расцягваецца для беларусаў на тысячагоддзі, бо столькі часу патрабуе распад некаторых радыеактыўных элементаў.

Чарнобыль самым непасрэдным чынам уздзейнічае на кожнага з нас, не шкадуючы ні малых, ні старых. У рэгіёнах, закранутых радыяцыяй, значна часцей сталі сустракацца захворванні ўсімі формамі хранічных лейкозаў, пашырыўся рак шчытападобнай залозы ў дзяцей, грудзей у жанчын, пачала лютаваць катаракта і г. д. Наступ хвароб прызнаюць нават занадта асцярожныя ў ацэнках афіцыйныя медыкі і прадстаўнікі ўлады.

Пераважная большасць спецыялістаў канстатуе цесную ўзаемасувязь паміж дозай апраменьвання і шкоднымі для здароўя наступствамі, ад якой адмахваюцца прыхільнікі ядзернай індустрыі. У вучоных і медыкаў няма сумнення, што ўздзеянне на чалавека радыяцыі, у тым ліку павышанага натуральнага радыяцыйнага фону, нясе небяспеку генетычных і саматычных пашкоджанняў. Прыводжу мудрае выказванне амерыканскага доктара медыцыны Разалі Бертэл: «Чалавек нараджаецца на свет адзіным шляхам: ён з’яўляецца са спермы і яйцаклетак, якія знаходзяцца ў людзях, што жывуць сёння. Усе людзі, якія калі-небудзь з’явяцца на Зямлі, жывуць сёння ў нас. Калі мы дазволім пашкодзіць генетычны матэрыял, з якога складаемся, ад гэтага, у канчатковым выніку, пацерпяць людзі, якія будуць жыць пасля нас».

Але просты чалавек пра гэта не думае, далёка не зазірае, жыве сённяшнім днём. У першую чаргу яго хвалююць наяўнасць добрага жылля, фінансавы і матэрыяльны дабрабыт, сваё самаадчуванне, здароўе сям’і. Якраз па ўсіх гэтых паказчыках у нас няма славутай прапагандысцкай «стабільнасці», пра якую вяшчаюць з ранку да начы.

Яшчэ больш клопатаў у ліквідатараў, у іншых людзей, якія найбольш пацярпелі ад катастрофы. Яны звяртаюцца з просьбамі аб дапамозе, але не атрымліваюць яе. Замоўчванне чарнобыльскіх праблем, абыякавыя адносіны да чалавечага гора сталі нормай. Грошы патрэбны на пастаяннае павышэнне чыноўніцкіх акладаў, а астатнія хай выжываюць, як хочуць.

У закінутым стане апынулася беларуская вёска, якую засланілі паказушныя аграгарадкі. Там закрыты дзіцячыя садкі, школы, участковыя бальніцы, амбулаторыі, аптэкі, прадуктовыя і прамтаварныя магазіны. Яшчэ больш бязрадасныя малюнкі ў рэгіёнах, кранутых радыяцыяй. Узяты рэжымам курс на спрашчэнне, прымітывізацыю народнага жыцця дае негатыўныя вынікі.

Успамінаецца дакументальны фільм рэжысёра Уладзіміра Коласа «Белы ветразь над Прыпяццю», героямі якога сталі не толькі тры таленавітых мастакі Генадзь Драздоў, Рыгор Сітніца, Яўген Шатохін, што рабілі вандроўку па чарнобыльскай зоне (да калючага дроту і за ім), але родная зямля, народ, яго гісторыя і рэчаіснасць. Сярод эпізодаў кінастужкі, якія шчымліва, балюча кранаюць сэрца, наводзяць на няпросты роздум, згадваю размову з нараўлянскімі вясковымі хлапчукамі. На пытанне: «Кім хочаш стаць?» — яснавокі, віхрасты падлетак з сумнай усмешкай адказвае: «А што нас чакае? Будзем трактарыстамі!»

Пасля Чарнобыльскай катастрофы ядзерная энергетыка стала грамадскай, маральнай праблемай. Нягледзячы на аптымістычныя запэўніванні МАГАТЭ, кіраўнікоў краін і прыўладных камітэтаў, камісій, асобных заангажаваных спецыялістаў, атамная рызыка застаецца. Гэта тычыцца вытворчасці новых рэактараў, медыцынскіх і экалагічных аспектаў. Вось чаму ў насельніцтва шмат пытанняў выклікае перспектыва ўзвядзення АЭС на нашай пакутнай зямлі.

Беларуская эканоміка ў цяперашнім выглядзе — стратная. Але вытворчасць забірае да 70% энергарэсурсаў. Для параўнання нагадаю, што ў ЗША структура спажывання электраэнергіі такая: 65% выкарыстоўваецца ў быце і толькі 35% — у вытворчасці. Дык навошта тады нам нарошчваць энергію небяспечным аб’ектам, калі яе можна проста эканоміць, быць больш ашчаднымі ўсюды — на вытворчасці і ў побыце?

У свой час бальшавікі пад кіраўніцтвам У. Леніна, І. Сталіна спрабавалі «загнать железной рукой советский народ в счастье». Пасля М. Хрушчоў абяцаў нам камуністычны эдэм. Цяпер аўтарытарны рэжым хоча ашчаслівіць беларусаў (без іхняга калектыўнага рашэння!) ядзернымі дабротамі. Як бы там ні было, а мне ясна адно — нельга хапаць народ за горла і сілком валачы ў «атамна-энергетычны рай».

Пытанне пра будаўніцтва ў Беларусі АЭС неабходна шырока абмяркоўваць, рашаць не валюнтарысцкім, а толькі дэмакратычным, прававым шляхам. Для такіх выпадкаў якраз існуе ўсенародны рэферэндум. Але гэтая важная тэма патрабуе асобнага роздуму, які я неўзабаве прапаную чытачам.

Ад рэдакцыі:

Кнігі Сяргея Законнікава «Насустрач» (публіцыстыка, эсэ) і «Дол» (вершы і паэмы) ёсць у кнігарні «Акадэмічная кніга» (пр. Незалежнасці, д. 72), у офісах БНФ (пр. Машэрава, д. 8), ТБМ (вул. Румянцава, д. 13).