Слова пісьменніка Васіля ЯКАВЕНКІ, старшыні юбілейнага аргкамітэта, з выпадку 100-гадоваму юбілею Б.У.КІТА

Шаноўныя суайчыннікі, мы - сучаснікі Барыса Уладзіміравіча Кіта, і, дзякаваць Богу: нам выпаў гонар вітаць гэтага дасціпнага, лагоднага, жыццярадаснага чалавека, вучонага, які, нягледзячы на нягоды, вырас у "стоадсоткавага беларуса", як некалі зазначыў сам у гуморы.

Постаць Кіта-волата настолькі аб'ёмная, крамяная, каларытная, што ў якім толькі ракурсе яе не разглядай, а ўсяго не ахопіш.

Уявіце сабе: сто гадоў таму ў Піцеры ў сям'і Уладзіміра Кіты, служачага дэпартамента тэлеграфа і почты, нарадзілася немаўля, якому ў метрычным пасведчанні запісалі Барыс, а прозвішча - Китъ, з цвёрдым знакам у канцы замест літары "а". Тым самым нібы наканавалі яму адметную знакавую сутнасць, адмысловую "кітовую" ролю і значэнне ў грамадскім віры, у людскім атачэнні.

Здольнае хлапчанё ўжо ў дзіцячым ніцым узросце адчула складанасць свету, у які прыйшло, яно зразумела, што ёсць несправядлівы падзел у грамадстве, і зразумела, чым гэты падзел абарочваецца для збяднелага люду.

Суцішваецца Грамадзянская вайна. Голад. З Санкт-Пецярбурга бацькі вярнуліся ў Беларусь, у дзедаву хату ў Агародніках, што пад Карэлічамі. І ўжо тут пранікнёнай успрымальнай душой Барыс ўсвядоміў новы падзел люду - на паноў палякаў і мужыкоў - беларусаў... Ён з бацькамі апынуўся ў ліку апошніх, і зноў цярпелі голад, цярпелі ўціск разам з паняволеным людам. Так што калі надышоў час Барысу запісвацца ў Войска польскае, то ў яго не хапіла вагі цела да належнай вагі па ўзросту.

Выключную ролю ў фарміраванні самасвядомасці хлопчыка аказаў вясковы настаўнік Сцяпан Рамановіч, ён, урэшце, і дапамог Барысу паглядзець на свет як бы збоку, знайсці ў ім свой шлях, спакваля выйсці ў людзі. Барыс паступае ў рэдкую для таго прапольскага, прапанскага часу вучэльню - Наваградскую беларускую гімназію, што была яскравым і жывым асяродкам беларушчыны. Ішлі 20-я гады.

Як можна меркаваць, менавіта ў Наваградку Барыс Кіт сфарміраваўся ў свядомага, цэльнага, пісьменнага маладога чалавека, носьбіта і праводцу беларускасці. Зрэшты, шмат чаго для выспявання, пасталення ў адукацыі, у мудрасці дадаў і Віленскі універсітэт, з ягоным прагрэсіўным і чынным складам прафесараў, выкладчыкаў ды бойкім студэнцкім асяродкам.

Прыватны момант. Яшчэ будучы студэнтам і далей, выкладаючы матэматыку ў Віленскай беларускай гімназіі, Кіт блізка сышоўся з вядомым у свеце вучоным, прафесарам матэматыкі Антоні Зыгмунтам, жыццё і дзейнасць якога яму спадобіцца потым раскрыць у доктарскай дысертацыі.

Асабліва вялікую мітрэнгу і неспакой для Кіта прынёс трыццаць дзевяты, калі гэтак званыя Заходнія крэсы былі вернуты назад у Беларусь.

З канца 1939 года беларуская Вільня па загаду Масквы адыходзіць пад Літву. Падзея моцна ўдарыла па Віленскай беларускай гімназіі, у якой Кіт працаваў на той час дырэктарам. Што рабіць? Не палічыўшыся з турботамі, ён пераводзіць, перавозіць сваіх узрушаных і занепакоеных вучняў з Вільні ў Наваградак, дзе аднаўляе беларускую гімназію, зачыненую было палякамі.

Але ж доўга бавіцца тут не давялося - дзейнага і варушлівага чалавека неўзабаве выцягваюць з Наваградка ў Баранавічы. Яму надалі годнасць акруговага інспектара аддзела народнай адукацыі баранавіцкай акругі (вобласці); асноўнымі намаганнямі Кіта цяпер было адкрыццё новых беларускіх школ. Праца - да душы! Адначасова выкладаў матэматыку ў тагачасным Баранавіцкім педінстытуце.

Акурат у тыя перадваенныя мірныя, так бы мовіць, гады веснім рэхам на яго накацілася другое каханне. Першую сваю каханку - Рыву ён згубіў раней у Карэлічах. Яркая, адметная дзяўчына! Адно карэліцкі кагал не мог дапусціць, каб гой узяў шлюб з яўрэйкай, і Рыву звезлі з Карэліч далей за ягоныя вочы.

А вось на гэты раз завалодала сэрцам Барыса Ніна Корсак, асоба з адметнай і слаўнай беларускай сям'і, з Лебедзева, што пад Маладзечнам. Вучыліся з Нінай разам у Вільні. У сям'і ж Корсакаў, што таксама істотна, шанавалі беларускія народныя традыцыі, песні. Цесць Іван Корсак адмыслова спяваў і быў старастам царкоўнага хору-капэлы. Кіт любіў, музыку, іграў, між іншым, на скрыпцы. Сышліся з цесцем...

Пройдзе невялікі час, і, калі ўжо пачнецца крывавы закалот паміж фашысцкай Германіяй і СССР, Ніна народзіць Барысу першага сына, Уладзіміра.

А ў Барыса - не толькі хатнія клопаты. У Барыса ў галаве - школа. Адсутнасць школы аслабіць народ, змарнее духоўны патэнцыял.

І Барыс Кіт, спачатку тоячыся, як што быў савецкім служачым, ціха настаўнічае ў вёсцы Лебедзева, на радзіме любай жонкі, а потым, як памяняліся трохі абставіны, узначаліў Пастаўскую настаўніцкую семінарыю. Нечакана тую працу ў Паставах перапыняе нямецкая турма, дзе кожны дзень пагражалі расстрэлам. Па шчасліваму збегу абставін, схудалы, зняможаны больш чым за месяц няволі, выходзіць ён з турмы і, адданы свайму наканаванню асветніка, адкрывае ў Маладзечна Адміністрацыйна-гандлёвую школу; праграма навучання была блізкая да інстытуцкай, чым Кіт нямала ганарыўся.

Пры сканчэнні вайны ў Еўропе - ён у ліку перамешчаных асоб - у Германіі, потым у ЗША. Усё той жа просты, шчыры і дзейны беларус фарміруе ў эміграцыі дыяспару, яе жыццё. Пачаў сваю штодзённую працу з хімічнага кантролю ў фармацэўтычнай вытворчасці ЗША, толькі неўзабаве яму собіць заняцца распрацоўкай хіміка-матэматычных формул вадароднага паліва ў галіне аэранаўтыкі і дабіцца бліскучага поспеху. У сааўтарстве з Эверэдам Дугласам выпусцілі кнігу па касмічным паліве. Кіт удзельнічае ў падрыхтоўцы амерыканцаў да падарожжа на месяц. Паступова лёс праклаў дарогу да гонару і выавёў Барыса Кіта ў Залу славы Вашынгтонскага біяграфічнага інстытута; яго ж імя замуравана і ў сцяне Капітолія, у спецыяльнай памятнай капсуле.

Пачынаючы з сямідзесятых гадоў, Кіт працуе ў асноўным у Еўропе прафесарам матэматыкі, выкладае ў Еўрапейскім аддзеле Мерылендскага універсітэта і адначасова даводзіць да ладу сваю доктарскую дысертацыю, прысвечаную Зыгмунту. У апошнім занятку неацэнную дапамогу яму аказвае Тамара Казевіч, шматбакова адукаваная, цэльная і, да таго ж, музычная натура. Яе вопыт спатрэбіўся асабліва пры аператыўных перакладах матэрыялаў дысертацыі з адной мовы на іншыя. Сталы, паджылы і акрылены жыццём чалавек, у гэтай гожай Тамары знаходзіць сваё новае моцнае захапленне і ласкава называе яе часам сваім ангелам.

З пачатку 90-х гадоў, ужо калі распаўся Савецкі Саюз, Барыс Кіт аднаўляе свае сувязі з Радзімай. У душу вяртаюцца парыванні маладосці ў слугаванні свайму беларускаму народу, сваёй Айчыне. Ён неаднойчы прыязджае ў Беларусь, наведвае блізкія сэрцу мясціны, сустракаецца з вучонымі, пісьменнікамі, дзеячамі Згуртавання беларусаў свету "Бацькаўшчына", засноўвае для пісьменнікаў і вучоных прэмію ўласнага імя. Энергія чалавека пульсуе на ўсю моц, але што ён на радзіме знаходзіць? Школьная адукацыя разыходзіцца з запытамі самой беларускай душы і культуры народа, у ёй пераважае расейшчына, як колісь пераважала пальшчызна, да таго ж, у краіне няма сапраўдных нацыянальных вышэйшых устаноў.

Сітуацыя ў галіне адукацыі прымушае сэрца Кіта занепакоена і моцна біцца. Ён выступае з кардынальнай задумай: на дабрачынныя сродкі міжнародных арганізацый і фондаў стварыць на Беларусі нацыянальны, то бок беларускамоўны універсітэт еўрапейскага ўзроўню - як падарунак народу, які толькі-толькі набыў сваю незалежнасць і суверэнітэт. З гэтай нагоды пісьменніца Вольга Іпатава пісала:

Настаўнік, асветнік вучоны...
Колькі год паміж намі калолася
дротам сцяна.
Зараз разам ідзём -
хай дарогаю гразкай і чорнай,
Ратаваць Беларусь.
А яна ў нас адна.

Кіту дапамагае прыяцель, вядомы амерыканскі юрыст, акадэмік Міжнароднай акадэміі астранаўтыкі Леслі Тэнан, яны распачынаюць кампанію па папулярызацыі ідэі беларускага універсітэта ў свеце. На жаль, ад высілкаў Барыса Кіта практычна адмовілася беларускае палітычнае кіраўніцтва, яно "не заўважыла" ягонай задумы, што прынесла Барысу Уладзіміравічу горкае расчараванне.

Барыс Кіт прызнаны ганаровым доктарам навук Гродзенскага дзяржаўнага універсітэта імя Янкі Купалы і ганаровым грамадзянінам горада Навагрудка. Ягоны жыццёвы шлях і дзейнасць раскрываюцца ў выдадзеных у Беларусі кнігах: "Космас беларуса" Лідзіі Савік, у шыкоўна выдрукаваным "Юбілейным альбоме", у зборніку асобных літаратурных твораў, успамінаў і дакументаў пад назвай "Грамадзянін свету", дзе сярод іншых публікацый аповеды пра Кіта - "Цярновы шлях" Васіля Быкава і мастацка-публіцыстычная аповесць "Сведка стагоддзя" Вольгі Іпатавай. Апроч усяго пералічанага, ён адзін з асноўных гістарычных персанажаў у рамане-трылогіі "Пакутны век" Васіля Якавенкі.

Створаны дакументальны фільм Рышарда Ясінскага "Душа не падарожніца" пра яго. Я ўсяго не пералічваю.

Просты, светлага розуму, дасціпны, жывы ды проста ўнікальны чалавек сярэдняга росту. Цягам жыцця ён закаханы і кахае, любіць гутарку з сябрамі і жарт. З дзіцячых гадоў дзядзька Кіт цягнуўся да мелодыкі гукаў і фарбаў, да выяў у карцінах і вобразах. Святы і грэшны чалавек, ён знаходзіць асаблівую прыгажосць і замілаванне ў жанчынах. У свой высокі век не глухне і не чарсцвее.

Аднойчы, да прыкладу, вядзе ён госця (перад ад'ездам таго з Франкфурта дадому), вядзе ў агенцтва аэрафлоту. Яму - пад сто. У агенцтве за невысокім сталом нас чакае маладзенькая чарнявая супрацоўніца, яна знаёмая Кіта, родам з Тайланда, як потым мне стала вядома. Ён жа, лагодны, прыязны, сядае перад ёю і кладзе сваю руку на яе руку, тлумачыць ёй нешта на незразумелай мне мове. Яна смяецца. Тады, усё яшчэ трымаючы яе руку ў сваёй, Барыс Уладзіміравіч звяртаецца да госця: "А ведаеце, што я ёй сказаў? Я сказаў ёй: "Каб вы ведалі, як я ўдзячны свайму сябру, што ён прыехаў да мяне! Гэта ж, дзякуючы яму, у мяне з'явілася магчымасць зноў пабываць тут і паглядзець на вас, маю кветку незвычайнай прыгажосці!" Падтэкст жартоўны. Весела. І ўжо смяемся разам.

Вядомы беларускі паэт Масей Сяднёў у свой час выказаў меркаванне, што Кіт займае адно з першых месцаў у беларускім нацыянальным Пантэоне, маўляў, дасюль там былі толькі паганскія багі, а цяпер побач Скарыны і Ефрасінні Полацкай здабыў сабе месца геніяльны вучоны Сучаснасці, касмічны Чалавек Барыс Кіт. З Сяднёвым няможна спрачацца.

А як на мой погляд, што не разыходзіцца з поглядам Р.Барадуліна, дык яно выглядае зусім несумненным і знакавым. Барадулінскі вобраз: як зямля на трох кітах - Беларуская зямля на Барысе трымаецца!

Канкрэтызуючы, дадам: Барыс Уладзіміравіч Кіт на сёння з'яўляецца духоўным бацькам беларускай нацыі. Ён жыў раней і жыве беларускім клопатам, адданы Айчыне як сваёй запаветнай мары; толькі гэта яшчэ больш натхняе і павінна натхняць нас на адраджэнне нашай нацыянальнай самасвядомасці, культуры і мовы. Акурат у гэтым - ужо працяглы час! - прыярытэт грамадства.