Рознае Сонца. Злева на ілюстрацыі — Сонца, як яно выглядае цяпер. Малюнак атрымаў сёння касмічны апарат NASA і ESA для назірання за Сонцам SOHO. Другая фатаграфія зробленая тым жа апаратам 5 снежня 1998 гады — на этапе росту папярэдняга, 23-гадовага сонечнага цыклу.

Навукоўцы не разумеюць, што менавіта цяпер дзеецца на Сонцы. Трэці па ліку рост актыўнасці, магчыма, так і не прывядзе да пачатку 24-га сонечнага цыклу. Ужо ў студзене-лютым Сонца можа ізноў запасці ў спячку. Сонечная актыўнасць можа дасягнуць чарговага дна ў траўні-чэрвені 2010 года.

Прыкметы пачатку новага, 24-га сонечнага цыклу, якія з'явіліся ў канцы гэтага года, могуць аказацца зманлівымі. Такая выснова вынікае з аналізу доўгага ланцуга назіранняў, сабраных на працягу бягучага мінімуму актыўнасці.

Дакладнае даследаванне сонечнай актыўнасці звязана з вызначанымі цяжкасцямі, якія выцякаюць з самой яе прыроды. Справа ў тым, што актыўнасць Сонца звязаная не са ўсёй яго паверхняй, а толькі з асобнымі абласцямі, фарміраванне якіх носіць даволі выпадковы характар: вобласці могуць узнікаць, руйнавацца і нават злівацца одна з адной, ствараючы вельмі заблытаную карціну з рэзкімі перападамі. У дадатак да гэтага з-за кручэння Сонца яго актыўныя вобласці могуць сыходзіць на нябачны бок зоркі, ствараючы ілюзію спаду актыўнасці, або наадварот, нечакана з'яўляцца на ўсходнім боку Сонца.

З улікам усяго гэтага зрабіць надзейныя высновы аб стане сонечнай актыўнасці (напрыклад, зразумець, ці знаходзімся мы на стадыі яе росту або спаду) магчыма толькі на аснове доўгіх назіранняў, калі з наяўнага шэрагу дадзеных атрымоўваецца вылучыць асноўны трэнд і вызначыць яго кірунак. Такім жа метадам часта толькі праз адзін-два  гады выпадае надзейна вызначыць, калі скончыўся мінімум папярэдняга цыклу і адбыўся вырашальны пераход на стадыю росту актыўнасці. Менавіта гэта і можна зрабіць цяпер - у канцы трэцяга года аднаго з найглыбейшых мінімумаў актыўнасці зразумець, як паводзіла сябе Сонца ўвесь гэты час, якая была структура гэтага мінімуму і, галоўнае, ці адбыўся ўжо канчатковы пералом сонечнай актыўнасці.

Назіранні

З графікаў дынамікі сонечнай актыўнасці за 2007-2010 гады, прадстаўленых лабараторыяй рэнтгенаўскай астраноміі Сонца ФИАН им. П. Н. Лебедева, вынікае што сонечная актыўнасць упершыню  кранулася дна ў канцы 2007 года. Прыкладна ў жніўні-верасні струмень радыёвыпраменьвання прабіў узровень 70*10^-22 Вт/Гц, дасягнуўшы тым самым самой нізкай адзнакі за перыяд каля дзесяці гадоў - у максімуме актыўнасці гэты ўзровень змяняецца ў інтэрвале 300-500*10^-22 Вт/Гц. Прыкладна ў гэты ж  час з Сонца зніклі сонечныя плямы - усяго за два-тры месяцы іх сярэдні пллошча ад 300-500 мільённых доляў сонечнай кружэлкі апала да значэнняў 0 - 10. Ніжняй кропкай падзення сталі кастрычнік-лістапад 2007 года, калі з 61 дня назіранняў на працягу 52 дзён на Сонца наогул не было плям. Відаць, менавіта гэты момант можна лічыць пачаткам бягучага гістарычнага спаду сонечнай актыўнасці, у якім наша зорка знаходзіцца ўжо 25 месяцаў.

Верхні графік на малюнку паказвае доўгія змены радыёвыпраменьвання Сонца на даўжыні хвалі 10,7 см, а ніжні — як змянялася плошча сонечных плям.

Верхні графік на малюнку паказвае доўгія змены радыёвыпраменьвання Сонца на даўжыні хвалі 10,7 см, а ніжні - як змянялася плошча сонечных плям.

Найбольшая цікавасць для навукоўцаў, аднак, уяўляе не момант пераходу Сонца ў стан мінімуму, а яго паводзіны  блізка дна актыўнасці, гэта значыць пасля лістапада 2007 года. Назіранні паказваюць, што актыўнасць зоркі не застыгла на гэтыя 25 месяцаў, а здзяйсняе (і ўсё яшчэ працягвае здзяйсняць) ярка выяўленыя вагальныя рухі з перыядам каля 8-12 месяцаў. Усяго за час мінімуму пачалося і завяршылася два такіх ваганні. Першае адбылося ў лістападзе 2007 года і працягвалася каля васьмі месяцаў. Сонца тады выйшла на лакальны максімум на стыку 2007-2008 гадоў, пасля чаго на працягу паўгода павольна вярталася да адзнакі дна, дасягнуўшы яе ў ліпені 2008 гады. Дасягнутая тады адзнака  мінімуму стала адной з найглыбейшых у гісторыі назіранняў: на працягу 51 дня, з 21 ліпеня па 11 верасня, на Сонца не з'явілася ніводнай новай плямы. Гэты перыяд стаў чацвёртым за гісторыю назіранняў па працягласці.

У верасні 2008 ў актыўнасці Сонца пачалося другое ваганне, якое гэтым разам доўжылася дзесяць месяцаў. Максімум тады быў дасягнуты ў траўні 2009 года. Яго сведкам стала абсерваторыя ТЕСИС , усталяваная на расійскім спадарожніку «Коронас-Фатон», выведзеным на арбіту 31 студзеня. Завяршыўся гэты перыяд у сярэдзіне ліпеня 2009 гада чарговым рэкордным мінімумам. Зарэгістраваны тады перыяд без плям на Сонца працягласцю 49 дзён (з 12 ліпеня па 1 верасня 2009 гады) заняў у табліцы гістарычных назіранняў пятае месца.

Новае меркаванне

Ваганні з перыядам каля года, якія адбываюцца на Сонцы ў бягучым мінімуме, дазваляюць інакш зірнуць на рост сонечнай актыўнасці, зарэгістраванай ў апошнія тры месяца гэтага года. Пачынаючы з верасня павялічыўся струмень сонечнага радыёвыпраменьвання і вырасла колькасць  сонечных плям. Акрамя таго, з верасня па кастрычнік 2009 года на Сонцы адбылося 12 сонечных выбліскаў . Гэта дазволіла выказаць здагадку, што на Сонца адбыўся пералом трэнду актыўнасці і наша зорка нарэшце-такі зрушылася па ўзыходзячай галіне новага, 24-га сонечнага цыклу. Пачатак апошняга, такім чынам, прыйшоўся на верасень 2009 года.

Аднак, адзначаюць вучоныя, бачныя  блізка мінімуму ваганні актыўнасці, якім па незразумелых прычынах паддаецца цяпер Сонца, дазваляюць рабіць і альтэрнатыўная здагадкі. Менавіта ў верасні 2009 года павінен быў пачацца чарговы, трэці цыкл гэтых ваганняў. Фаза росту трэцяга вагання павінна доўжыцца да студзеня-лютага 2010 года, пасля чаго сонечная актыўнасць павінна будзе апускацца да чарговага дна, якое можа быць выявіцца ўжо ў траўні-чэрвені 2010 года. У сучасны момант, зыходзячы з бягучых графікаў актыўнасці, нельга зразумець, дзе цяпер знаходзіцца наша зорка. Ці сапраўды мы знаходзімся ўжо на стадыі росту новага, 24-га цыклу актыўнасці або ўсё яшчэ размяшчаемся  блізу сонечнага дна, а відавочны рост з'яўляецца ілюзіяй, выкліканай пачаткам трэцяга цыклу гадавых ваганняў.

Сонца ўсё вырашыць само  

Аргументы цяпер можна прывесці на карысць абодвух варыянтаў, паведамляюць расійскія спецыялісты. На карысць першага гаворыць даволі высокая хуткасць росту актыўнасці - сярэдні струмень радыёвыпраменьвання Сонца цяпер самы высокі за ўвесь  мінулы  год. З другога боку, агульная сітуацыя на Сонцы сведчыць на карысць другога варыянту развіцця падзей. Так за 40 дзён, якія прайшлі пасля ўсплёску актыўнасці верасня-кастрычніка гэтага года, на Сонцы адбылася толькі адна успышка (якая, праўда, стала самай вялікай сёлета). Апроч таго, рэзка паменшылася колькасць сонечных плям. Так, на працягу двух тыдняў, з 23 лістапада па 9 снежня, іх не было наогул.

А вырашыцца лёс будучыні сонечнага цыклу павінен у найбліжэйшыя адзін-два месяцы. Калі ў першай палове 2010 года актыўнасць Сонца  зноў вернецца да мінімальнай, можна будзе казаць аб глабальным збоі сонечнага цыклу. Чаканы максімум сонечнай актыўнасці, відаць, у гэтым выпадку будзе ссунуты як мінімум на адзін-два гады ў параўнанні з раней спрагназаваным перыядам.

Сонечны цыкл

У 1610 Галілео Галілей першым у Еўропе распачаў назіранні Сонцы з дапамогай новага тэлескопа і тым самым паклаў пачатак рэгулярным даследаванням сонечных плям і сонечнага цыклу, якія, такім чынам, працягваюцца ўжо амаль 400 гадоў. Праз 130 гадоў, у 1749 годзе, адна з найстарэйшых абсерваторый у Еўропе, размешчаная ў швейцарскім Цюрыху, пачала праводзіць штодзённыя назіранні плям - спачатку проста падлічваючы і замалёўваючы іх, а пазней пачаўшы   фатаграфаваць Сонца. Цяпер мноства сонечных станцый бесперапынна назірае і рэгіструе ўсе змены на паверхні Сонцы.

Сонечны цыкл часцей за ўсё вызначаецца колькасцю сонечных плям на фотасферы, што характарызуецца адмысловым індэксам - лікам Вольфа. Гэты індэкс выводзіцца наступным чынам. Спачатку падлічваюць колькасць груп сонечных плям, затым іх лік памнажаецца на 10 і да яго дадаецца лік паасобных плям. Каэфіцыент 10 прыкладна адпавядае сярэдняму ліку плям у адной групе; такім чынам удаецца даволі дакладна вызначыць колькасць плям на Сонцы нават у тых выпадках, калі дрэнныя ўмовы назіранняў не дазваляюць проста пералічыць усе малыя плямы.

Лік плям на Сонцы перыядычна змяняецца, фарміруючы цыкл сонечнай актыўнасці з перыядам каля 11 гадоў.

Tэкст: Иван Панин/Infox.ru Фота: NASA