Тое, што адбылося 17 верасня 1939 года, унесла даволі значныя змены ў жыццё беларусаў, і я, этнічны беларус, ад маладых гадоў прывык ставіцца да гэтай падзеі вельмі станоўча, больш за тое, у тым сваім стаўленні не знаходжу ніякай памылкі па сёння. Адно з'явіліся новыя погляды на мінулае, як і не надта самавітыя, сказаў бы, заявы радыкалаў, якія гатовы перакуліць з ног на галаву ўсю гісторыю; таму і ў грамадстве пачалося расхістванне ранейшых бясспрэчных, здавалася, меркаванняў і поглядаў. Справа ў тым, што па тых ранейшых, яшчэ бальшавіцкіх звычках радыкалы дамагаюцца адназначных універсальных адказаў на неадназначнае і стракатае ў былым, перажытым - напрыклад, ці добра тое, калі ваўкі Сталін і Гітлер, дамовіўшыся, абрынуліся з грымотамі і гвалтам на Польшчу, захапілі яе, падзялілі на часткі?.. І добра, і дрэнна, прабачце за просты і не настолькі дыпламатычны адказ беларуса. З Польшчай тады адбылося тое, чаго ад ходу гістарычных падзей і належала чакаць. Вазьміце сядзібы двух пракаветных суседзяў і ўявіце такую карціну. Адзін сусед больш ваяўнічы і агрэсіўны, узброіўшыся за кошт нейкіх там Альянтаў, забраў у другога, безабароннага, палавіну сядзібы. А потым, калі ў яго самога тую частку сядзібы, што называлася Заходнімі Крэсамі, атабралі, пайшлі размовы пра падзел... Польшчы. Прыклад няўдалы, бо не параўнаць сядзібу з краінай альбо часткай яе, населенай людзьмі іншай душы, іншага этнічнага малюнка, якую пад час акупацыйнага рэжыму (ўтворанага нацыянальным героем Польшчы Юзэфам Пілсудскім) пачалі прыгнятаць, апалячваць, мяняць людзям этнічную ўзаемаабумоўленасць, мяняць душу. Перад Богам падобныя ўчынкі і дзеянні павінны б разглядацца як страшэнны грэх. Вядомыя ж словы Пілсудскага, маўляў, на тэрыторыі гэтак званай Беларусі ніякай беларушчыны быць не павінна, тут можа быць альбо пальшчызна, альбо расейшчына. Ну і вось два агрэсіўныя бакі, што варагавалі між сабой, сышліся ў Рызе і, не пускаючы на перамовы Беларусь, дамовіліся аб замірэнні. Па Рыжскай дамове 1922 года савецкі бок перадаў польскаму боку палову нашай тэрыторыі, а потым яшчэ і ў 1944 годзе адрывалі ад яе...

Калі глядзець на падзеі ў беларускім нацыянальным плане, то ўз'яднанне Беларусі, за дату якога бярэцца 17 верасня, - сапраўднае беларускае свята! Стаўлю клічнік, бо гэту нацыянальную падзею ніякім чынам ужо не могуць прынізіць ні драма Польшчы, што трапіла пад гітлераўскую акупацыю, ні драма саміх беларусаў, трапіўшых з таго часу пад сталінскую "санацыю". Хрэн ад рэдзькі не быў саладзейшы, наадварот, шмат ахвяр палегла з крутое нагоды, і горка пра іх думаць, але ж тыя ахвяры, пагадзіцеся, нам трэба адносіць не да свята ўз'яднання народа ў адной краіне, у БССР, што заўжды было і будзе святою справаю, - адносіць і ўскладваць іх варта на рахунак таго, што гэтае свята моцна зацяняла, азмрочвала ў складзе СССР і чаму ўжо назва - воўчы крыважэрны рэжым.

Здаецца, тут не можа быць пярэчанняў. Адно яны ёсць, і я іх уважліва выслухаў на шматлюднай канферэнцыі з гэтай нагоды, наладжанай ці то беларусамі, ці то палякамі ў Гродна 17 верасня. Яна праходзіла з удзелам доктра гістарычных навук прафесара Алеся Смалянчука, гісторыка Эдварда Дмухоўскага, мясцовага партыйнага лідэра БХД Міколы Баўсюка і шэрагу іншых асоб. На адным з сайтаў потым з'явіцца справаздача пад загалоўкам

"У Горадні шукалі беларускі погляд на падзеі 1939-га". Але ж падобнага пошуку я там не заўважыў, і складвалася ўражанне, што ў гістарычных нетрах, апырсканых крывёю, ніхто не бачыць яркага сонечнага промня,

які на момант асвяціў усю Беларусь. Усе выступоўцы, у тым ліку і названыя вышэй, адмаўлялі праўду аб паяднанні беларускага народа, іх погляд панаваў, а тыя ўдзельнікі канферэнцыі, хто хацеў бы выказаць беларускую версію, да мікрафона не дапускаліся. Такі быў "пошук" таго, пра што не хацелі чуць. І тры гадзіны запар пелася асанна Другой Рэчы Паспалітай, ідэалізавалася жыццё беларусаў за польскай акупацыяй, вось толькі, чуеце, тое райскае жыццё Сталінска-Гітлераўскі альянс вераломна парушыў.

На момант дапусцім, што А.Смалянчук і ягоныя паплечнікі маюць рацыю і ніякага ўз'яднання беларускага народа, як і ўкраінскага між сабой не было... То як жа тады атрымалася, што цяпер беларусы ў Беларусі і ўкраінцы ў Украіне паяднаныя? Уявіце сабе: паяднаныя! То, можа, адкажаце, шаноўныя: калі ўжо не 17 верасня, то калі ўсё-ткі гэта падзея ў нас адбылася? І калі нам адзначаць нацыянальнае свята Ўз'яднання? Ці, можа, ніколі? Можа, будзем чакаць пакуль нас зноў не прыгорне да сваіх абшараў суседняя дзяржава Польшча?..

Хочаш - не хочаш, а напрошваецца іронія. У краіне, з якой ветрам выдзімаецца ўсё беларускае (апроч слоганаў "Мы - беларусы!"), пра гістарычна важную для нацыі дату варта забыць. Але, але, скажу, калі ёсць яшчэ людзі (па сакрэту дадам, большасць, большасць нашых суайчыннікаў), якія ў думках, а тым больш у душы пачуваюць сябе беларусамі, - для беларусаў 17 верасня - сапраўдная падзея і свята Уз'яднання! Дзяржава ж павінна вызначыцца. Пры нашай сістэме грамадскай і грамадзянскай рупнасці за дзяржаву я не адказваю. Тым не менш, я - як асоба - знаходжуся ў гэтай этнічнай супольнасці, і - што да мяне - буду шчаслівы, калі пакутны век для беларусаў нейкім чынам скончыцца. Варта паразумецца. Хапіла б з нас!   

Васіль Якавенка, пісьменнік