Ганна Матусэвіч, 4.04.2014
Рэпрадукцыя з каляндара "Імёны • 2012" svetatarnikova.livejournal.com

Нас падзялілі - хто? Чужаніцы,
Цёмных дарог махляры.
К чорту іх межы! К д'яблу граніцы!
Нашы тут гоні, бары!

Гэдак эмацыйна адгукаўся ў 1921 Якуб Колас на Рыскі гешэфт. Ды што ж гукаць запозьнена, калі ўжо падзялілі.

Гісторыя паўтараецца. І цяпер, у нашыя дні, мне даводзіцца быць сьведкай ці то нейкай змовы, ці варожага наступу на нашыя культурныя каштоўнасьці. Мільгаюць розныя твары людзей, але рэдка дзе засьвеціцца ў іх вагонь духу. Я не хачу, каб мае дзеці, унукі зьвінавацілі мяне ў датычнасьці да нейкага гешэфту, таму адчуваю патрэбу выказаць перад грамадзкасьцю свой погляд на падзеі, якія адбываюцца ў Дзягільні, за 4 км ад нашага Койданава. Падзеі гэтыя распаўсюдзіліся ці не на ўвесь сьвет - і на фізычны, і на Тонкі. Усё зьнітавана, і Вечнасьць прад намі...

Ад 2006 мы з дачкой Вэранікай займаемся рэабілітацыяй Постаці ўдзельніка Лістападаўскага Паўстаньня Адольфа Янушкевіча, працуем на адраджэньне Нашае Літвы. Ад 2006 стала лістуемся з польскай дасьледчыцай жыцьця Адольфа Янушкевіча Галінай Гэбэр, якая ў 2003 уклала кнігу Adolf Januszkiewicz. Listy z Syberii, а нядаўна - другую Adolf Januszkiewicz. Listy ze stepów kirgiskich i dziennik podróży.

Прапаную ласкавым чытачам вытрымку з гэтае кнігі. Я не перакладаю тэкст на нашую мову, каб не паменшыць увагі да арыгіналу.

Nota wydawnicza. Halina Geber.

Do działań edytorskich dołącza wielka praca dokonana przez niewielką liczbę osób - mieszkańców stron rodzinnych Adolfa, do których tak bardzo tęsknił, dokąd wrócił w roku 1856, a po śmierci (1857) tutaj został pochowany.

Dziś nie ma już rodzinnego dworu ani nawet wiejskiego cmentarza. A jednak w 2006 roku w pobliżu wsi Dziahylnia pod Kojdanowem na Białorusi (były to ziemie dawnej Litwy) odnaleziono resztki zdewastowanego grobu Januszkiewicza. Prace na terenie pokrytym już przez dzikie zarośla zainicjowały mieszkanki Kojdanowa: Hanna Sudnik-Matusewicz i jej córka Weronika. Z pomocą kilkorga przyjaciół, głównie archeologa z Białoruskiej Akademii Nauk, docenta Mikoły Krywalcewicza, oraz potomków rodziny - rzeźbiarza Waleriana Januszkiewicza i malarza Feliksa Januszkiewicza - podjęto w 2006 roku prace badawcze, w efekcie których odkopane zostały trzy rodzinne płyty nagrobne: matki Adolfa, Tekli z Sokołowskich Januszkiewiczowej herbu Lubicz, zmarłej w 1860, Maryli Januszkiewiczowej, żony brata Januarego, oraz ich syna Michała. Płyty umieszczono na postumentach, a przed mogiłami ustawiono wielki głaz z wyrytym w brązie epitafium ku czci Adolfa Januszkiewicza. Tekst epitafium pochodzi z dawnego grobu i jest pióra Antoniego Edwarda Odyńca. Obok stanął wielki drewniany krzyż. Te wydobyte płyty i pamiątkowy głaz tworzą dziś mały cmentarz świadczący o dawnej kulturze tej ziemi. W planach jest stworzenie muzeum. Zadanie to trudne, ale organizatorzy nie szczędzą wysiłku. W początku 2008 odbyła się w Mińsku uroczysta wieczornica z udziałem wielu gości, w tymże 2008 roku Hanna Sudnik-Matusewicz przełożyła na język białoruski i wydała tekst tomu I z wydania Wrotnoskiego.

Таксама дасылаю фота з гэтае кнігі, зробленае ў Дзягільні Фаінай Сьцекловай, якая ў 1966 у Алма-Аце выдала свае дасьледаваньні «Дневники и письма из путешествия по казахским степям». На фатаграфіі відаць вялікі будынак, які ацалеў ад маёнтку Янушкевічаў. Будынак гэты захаваўся й да нашага часу. На ім мы ўсталявалі ў 2013, да 2010 рочніцы Адольфа Янушкевіча памятную Шыльду (выканаў разьбяр Ігар Засімовіч). Фота дасылаю.

Далей пачалося тое, што прымусіла мяне сесьці за напісаньне гэтага лісту. Я ўдзячная ўсім супрацоўнікам, зь якімі мы здолелі зрабіць тое, што мы зрабілі ў Дзягільні, але можа болей удзячная я дзепутату Палаты прэдставіцеляў Нацыанальнага сабранія Цыдзіку В.С., які супрацьпаставіўся ўсяе нашае працы. Значыць, трэба падымацца вышай, каб, не зважаючы на ўсякую дробязнасьць, убачыць адно сутнасьць справы.

1.11.2013 прыяжджала да нас дэлегацыя Казахаў і на афіцыйным узроўні разам з тутэйшымі ўладамі ўчынілі таржаство. Казахі ўсклалі кветкі да Шыльды. Неўзабаве ўлады яе забаранілі, нібыта зьбіраюцца дэмантаваць. Цяпер яна, шчыльна закрытая, вісіць на Маёнтку, як укрыжаваная Культура Нашае Літвы.

Абмяркоўвалі мы пляны з нашымі супрацоўнікамі, зьбіралі грошы, каб паставіць у Дзягільні помнік для ўсіх, ды перацяла нашыя пляны гэтая пракуда з забароненай Шыльдай. Столькі мы ўклалі высілкаў у Нашую справу, а цяпер без дазволу начальства мы нічога рабіць там ня маем права! Нібыта Казахі даюць грошы беларускім уладам, каб тыя благаўстрайвалі церыторыю могліцаў і т.п. Нібыта фонд у іх ствараецца. Але пакуль тое, што творыцца навідавоку, вартае бясконцай жальбы, сьлёзаў.

Езьдзіла я да казаскай амбасады расказаць пра Шыльду. Так проста й хораша яны мяне прынялі, не па-чыноўніцку - па-людзку! "Мы у себя почитаем Адольфа Янушкевича, главную улицу назвали, а у вас..."

А ў нас да гэтае пары доўжыцца, сьцякае крывёю Лістападаўскае Паўстаньне на Літве, у якім прымаюць удзел нешматлікія Літвіны: "жменька харугваў мужных лунае". Астатнія ня чуюць, ня бачаць, ня хочуць ведаць, і гэта - у вадным выпадку. У іншым - варажнеча, перасьлед, цкаваньне. Дзівіліся Казахі, што ў Койданаве вуліцы названы - Маркса, Энгельса, аж дзьве Ленінскія... А тут начальства прэдседацеля сельсавета Немчыка выслала да Дзягільні. Той шпацыраваў па вуліцы, што вядзе да могілак, заходзіў у кожную хату і пытаўся людзей, ці хочуць яны, каб вуліцу назвалі імем Янушкевіча? Шчэ й папярэджваў людзей, што яны тады мусяць плаціць за пераафармленьне папераў. Толькі адзін чалавек, Іван Стафанавіч Чэрнік, згадзіўся, каторы шчыра памагаў нам ад 2006. Скажэце, людзцы, пры чым тут палітыкаваньне, калі гэтая Справа - Боская? Мусіць, німа ў іх таго фонду, німа грошай, толькі галасу далі, ды імітацыю дзейнасьці сваёй, а нашую - забаранілі. Ні сам ні гам, ні другому ні дам.

Хадзіла я да прэдседацеля райіспалкома Арцюшкевіча Н.І., які лентачку разразаў прад Эпітафіяй Адольфу, што мы зрабілі. Дабрацца да яго мне было нашмат цяжэй, чым да Казахаў. Цэлыя два тыдні чакала, а да амбасады - ужо на наступны дзень, патэлефанаваўшы Ергалі Булегенаву.

Пытаюся: чаму Шыльду забаранілі?

- А Вы в какой республике живете? На каком языке Вы написали?

- Гэта нашая лацінка.

- У нас двуязычие. Вы должны на русском и беларусском языках написать, согласовать с начальством.

- Я за свае грошы рабіць гэтай брыды ня буду. Гэта называецца прафанацыяй, бескультур'ем...

Што сказаць?.. Вялікі палаш не ўвапхнеш у малыя похвы. Сьведамасьць людзкая пашыраецца так марудна! Ды ўжо відаць на ўсходзе, на цёмным, пахмурым небе пасачак сьвятла. Яно разгараецца ўсё болей, ясьней. Вось ужо вялікае зарыва, якое так прыгожа пафарбавала хмаркі! Вось-вось узыдзе слонца!

На ўсходзе неба грае
Пераліўным блескам,
Сыпле золата над гаем
І над пералескам.

Вучыла ў маленстве гэты верш Якуба Коласа. Але жыцьцё папраўдзе прыгожае! Вунь маладыя з такім запалам гукаюць за лацінку! Радасна, хораша яны йдуць! Якое ж трэба мець каменнае сэрца, каб гасіць іхныя вагні ўрачыстасьці! А трэба ўсё аддаць за магчымасьць выбіцца моладзі на Шлях. За маладымі - Нашая Будучыня. Цяпер жа мы, жменька Літвінаў, змагаемся за Будучыню Новае Літвы.

Прыяжджаем да Вільні

Песьню Літоўскага Легіёну
Сьпяваем на Гары Гедыміна.

Так ёсьць. І Адольфа Янушкевіча, з натхненьня якога й была напісаная Песьня, ушаноўваем, як нашага Водзцу. Так і на Шыльдзе мы напісалі. Надта перапрашаю чытачоў, але тут пэўне будзе ім цяжка разабрацца ў новых паняцьцях, і я мушу паказаць ім ліст, напісаны мною да Пані Галіны Гэбэр.

Пра Водзцу і Кіраўніка. У гэтым пытаньні мы будзем прынцыповымі, бо розьніца між імі аграмадная. Кіраўнік - гэта той, хто прадугледжвае цяперашні час і як бы кіраваньне тым, што ўжо існуе. Але Водзца зьяўляе, у самым значэньні слова - будучыню. Ён не атрымаў ужо складзенае, але вядзе і кожнае яго дзеяньне рухае наперад. Водзца - гэта той, хто стварае сьведамасьць наступных пакаленьняў.

To Litwinka, dziewica - bohater,
Wódz Powstańców - Emilija Plater!

Тут у Адама Міцкевіча не перабольшаньне, але гэткае ж, як і ў нас разуменьне ролі Водзцы, як духовага ўзору. Мы бязьмежна ўдзячныя нашым Водзцам - Эміліі, Адаму, Адольфу...Бязь іхнае велічэзнае афяры не было бы нас, сёньняшніх Літвінаў.

Мы не запісваем Адольфа Янушкевіча ў кіраўнікі Лістападаўскага Паўстаньня, але надта шануем яго, як нашага Водзцу, які дбаў пра Будучыню Літвы ў той час, калі мы ўжо страцілі нашую Айчыну.

Літва жыве! Літва жыве!
І слонца шле ёй промні хвалы.

Створаную з натхненьня Адольфа Янушкевіча Песьню Літоўскага Легіёну Мы, Літвіны, уважаем за свой Гімн.

Мудра запаведана пра шчасьце таго, хто аддаў душу сваю за блізкіх сваіх. Каб аддаць душу, трэба адукаваць, пашырыць і вытаньчыць яе. Тады можна даць яе за ўратаваньне блізкага свайго.

Тры народы ўшаноўваюць імя Адольфа Янушкевіча, таго, хто спрыяў іхнаму вызваленьню, пашырэньню сьведамасьці. Езьдзіла я да Амбасады Казахстану. Надта хораша яны прынялі мяне - тую, што заступаецца за Шыльду, забароненую беларускімі ўладамі. Казахі разумеюць нас; ім таксама, як і нашаму народу, у царскай Расеі было накінута чужое найменьне - кіргізы.

Веру, што ў нашага народу знойдзецца дастаткова адважных ды разумных людзей, каб абараніць, як сказаў у 1857 року ксёндз Віктар Малевіч "славу нашую, духовую знакамітасьць нашую, нашае зямлі, нашага люду абранага, каханага сына".

Гэта была рэальнасьць. Але мушу зноў варочацца да відавочнасьці. Ёсьць людзкія збудаваньні, бачныя людзкому воку, а ёсьць пабудовы Касьмічныя, дармо, што бальшыня людзей іх ня ўгледзіць. Але зямныя збудаваньні разбураюцца, калі яны ня ўзгоднены Сусьветам Нябесным. Патрэбна ўзгодненасьць, менавіта, як на Небе, так і на Зямлі.

Тым часам выяўляецца, што ўключыўся бюракратычны мэханізм; бачыла я адштампаваныя паперкі-пастановы з фаміліямі, хто за што адказвае. Нібыта А. Карлюкевіч etc павінен перакладаць "надписи надгробий по-русски, беларусски и казахски". Хочуць - хай перакладаюць. Але толькі на паперах, брашурах, каб ня шырыць на могліцах бессэнсоўных помнікаў. Што Казахі - гэтыя шчырыя дзеці прыроды, якіх так кахаў Адольф - павінны аплочваць невуцтва беларускіх чыноўнікаў?

Што ні робіцца - усё да лепшага. Мусіць, так трэба, што падыходзяць да нас Казахі, беларускія ўлады. Справа такая вялікая, што тут усім хопіць заняткаў. А калі вузкім стаўся для нас усіх праход па Дзягільні, калі зачалі мы штурхаць адно аднога, значыць, трэба нам разысьціся і заняцца кожнаму справай па сваіх сілах. Вось я напісала для Будучыні пра сёньняшнія нашыя надзеі, трывогі, пра боль і Радасьць, якую няможна, недаравальна гасіць, і ўважаю гэта за сваю справу, мне пасільную.