Пасляваенная Беларусь. Група падлеткаў наважваецца марыць быць беларусамі. Не тутэйшымі, не палякамі, ні савецкімі людзьмі - а беларусамі. Размаўляць на сваёй мове і навучацца на ёй. "Калі немцы нам не забаранялі вучыцца і ведаць сваю гісторыю, культуру, то што ж такое, чаму цяпер мы не можам гэтага рабіць?" - згадвае адна з гераінь фільму.

У змаганні з русіфікацыяй, таемна ад бацькоў, падлеткі ствараюць падпольную арганізацыю Саюз беларускіх патрыётаў.

Аднак трапяткія мары падлеткаў у вачах сістэмы - пагроза вялікай савецкай імперыі. У 1947 годзе большасць сябраў арганізацыі, частка з якіх няпоўнагадовыя, - арыштаваныя. Трое з сарака арыштаваных пачулі самы страшны вырак - расстрэл...

Валеру Мазынскаму, рэжысёру фільму, пашчасціла заспець шасцярых удзельнікаў "глыбоцкай змовы". Яшчэ адзін, Алесь Юрашэвіч, памёр напярэдадні здымкаў.

Як Валер Мазынскі шукаў тэму для фільму, чаму здымаў у мясцовых школах і чаму спяшаўся абагнаць Галівуд, ён распавядае "Белсату".

"Каб толькі галівудскія акулы пяра не апярэдзілі нас"

Падчас працы над фільмам пра Лапіцкага я ўжо ведаў пра СБП і меў шчасце быць знаёмым з Фурсамі (стваральнікі СБП).

Кнігу "Гарт", выдадзеную Германам Кірылавым, я не чытаў яшчэ, але думка ўжо свідравала маю галаву, што гэтыя падзеі цягнуць як найменш на дакументальны фільм.

Потым ужо, калі пачаліся інтэрв'ю з героямі, мы з аператарам проста млелі ад тых падрабязнасцяў, якія пачулі. Мы ўвесь час паўтаралі: "Каб толькі галівудскія акулы пяра не апярэдзілі нас". Смех-смехам, але там такая драматургія! Некалі яшчэ ў СССР ішоў такі серыял, "Доўгая дарога ў дзюнах". Вельмі добры фільм, але калі толькі ўзяць адно жыццё Алесі Умпіровіч (цяпер Фурс), то там нашмат трагічнейшы лёс, прытым лёс свядомай беларускі. Іх, удзельнікаў Саюзу беларускіх патрыётаў, засталося сем... У фільме зняліся шэсць асобаў, да гэтага часу верныя тым словам, якія яны некалі заклалі ў сваю прысягу.

"Ніхто, апрача двух-трох чалавек, не ведае..."

Хачу сказаць, што нават для мяне, які нарадзіўся праз два тыдні пасля іхнага арышту (люты 1947 года), гэтая гісторыя была не вядомая. Дарэчы, як і гісторыя пра Лапіцкага, як і лёс арганізацыі "Чайка", вядомыя толькі вельмі вузкаму колу гісторыкаў і дысідэнтаў. Такім, як Міхась Чарняўскі, які таксама да часу не выкладаў свайго Лапіцкага шырокаму колу людзей, бо ведаў, што "страляць" трэба без асечкі, як кажуць.

Каб не было "Белсату", то не было б і гэтых фільмаў адназначна. Здымкі я наўмысна вырашыў рабіць на Пастаўшчыне і Глыбоччыне, каб мець магчымасць кантактаваць з моладдзю і як мага шырэй распаўсюдзіць гэтую гісторыю. Што і казаць! Ніхто, апрача двух-трох чалавек, не ведае, хто такія Фурсы ў Паставах, Конан Мікола ў тых жа Лужках... Поўная цішыня!

Палачане аказаліся значна больш дапытлівыя, і тым жа Бялевічам там нашмат больш утульна, бо маюць дачыненні з нефармальнаю групаю маладых людзей, дый не толькі. Шкада, што нашыя кіраўнікі палітычна-дэмакратычных партыяў не парупіліся, каб прыцягнуць, пераняць досвед, гонар і славу гэтых, не пабаюся, герояў, для напаўнення свайго ідэалагічнага арсеналу.

"Чалавек з камераю ў дзяржаўнай установе - гэта шок для дырэктара"

Здымкі з тамтэйшымі вучнямі (менавіта сённяшнімі) мне былі патрэбныя не толькі для таго, каб нейкім чынам рэканструяваць падзеі 1946-1947 гадоў, але і каб разбудзіць у іх неабходнасць ведання сапраўднай гісторыі свайго краю. У нейкай ступені гэта ўдалося, як мне здаецца, але сёння нашая школа, асабліва на перыферыі, пад глабальным ціскам савецкай гістарыяграфіі, што калі і прараслі якія парасткі, то толькі насуперак усяму. Мне даводзілася вазіць маладых выканаўцаў па вёсках, каб наладзіць сустрэчу з тым жа Антонам Фурсам, бо зрабіць гэта ў нейкай школе, у класе - не было і памкнення, калі ты не хацеў бы падставіць якога-небудзь настаўніка. Чалавек з камераю ў дзяржаўнай установе - гэта шок для дырэктара.

Паколькі мы былі абмежаваныя ў часе, мы не змаглі ўкласці ўвесь назапашаны матэрыял у саракахвілінную стужку. Яшчэ будуць мастацкія фільмы, будуць напісаныя аповесці ды раманы, я ў гэтым упэўнены, і таму мы закончылі гісторыю СБП іх арыштам і судамі. А былі ж яшчэ гады ў лагерах. І былі там і сустрэчы, сяброўствы і нават каханне паміж сябрамі арганізацыі таго ж Лапіцкага і СБП. Алеся Умпіровіч сядзела разам з Ларысаю Геніюш. А чаго варты толькі адзін эпізод, калі Марыя Бабіч сустрэлася (толькі поглядам!) са сваім братам Іванам на зоне... Бо, не дай Бог, яна б павярнула галаву ў ягоны бок...

І самае, можа, матывацыйнае для стварэння фільму для мяне было тагачаснае настаўніцтва. Як згадвае мой герой Антон Фурс, "За тры гады настаўнікі зрабілі з нас патрыётаў сваёй Айчыны! І яна да гэтага часу жыве ўва мне".

mbnf.info