Юры ПАЦЮПА •

УВЭРТУРА

Зьмест і намэта прапанаванага тэксту сягаюць яго вытокаў... Жанр? Нешта накшталт камбайна, як у Дубоўкі... З грунту, гэта некалькі працаў — слоўнік (прадукт «габінэтнае дыялекталёгіі»), артыкул (пра атрыбуцыю літаратурных твораў ураджэнцаў Падзьвіньня) і... спадарожныя этымалягічныя зацемкі.

А пачалося ўсё яшчэ на пачатку 90-х... Зь цікаўнасьці да другарадных пісьменьнікаў. Мяне заўсёды мучыла загадка тых кніг, якія ніхто не чытае. І, наадварот, стамляла гэтае неадменнае кружэньне ў каруселі прызнаных аўтарытэтаў. Такім ходам і трапіла мне ў рукі анталёгія «Беларуская дакастрычніцкая проза». Ледзь не пра кожнага аўтара там падаваўся ляканічны камэнтар: «Біяграфічных зьвестак няма.» Спакваля чытаньне ператварылася ў адгадваньне, зь якіх мясьцінаў паходзіць аўтар. І паступова пачалі выпрацоўвацца крытэры атрыбуцыі тэкстаў. Пакуль што — інтуіцыйныя.

Калі мова пісьменьніка блізкая да літаратурнае — будзь пэўны: аўтар — з заходніх ці цэнтральных абшараў Беларусі. Калі мова перанасычаная расеянізмамі, быццам віно, разбаўленае вадою, — чакай, што аўтар аднекуль з Усходу. А калі мова экзатычная, такі даўкі (нават маластраўны) мацоўны кактэйль: і расеянізмаў табе ёсьць... і палянізмаў... але найболей усялякіх дзівосаў, ды яшчэ вельмі шмат балтызмаў — шукай тады айчыну пісьменьніка на Поўначы. З гадамі інтуіцыйныя крытэры ўдакладняліся, а чытаньне тэкстаў з алоўкам стала абавязковым.

Вышукваньне новых, незнаёмых слоў захапляе, зводзіць, нібыта газардоўная гульня. Яшчэ цікавей адсочваць словы знаёмыя, але зь нечаканаю сэмантыкай. Здаўна гэты занятак я называю «зьбіраньнем грыбоў». І дапраўды, словы захапляюць ня менш за грыбы. Ня менш за рыбу, паляваньне... А вывучэньне слоўнікаў можна параўнаць з чытаньнем дэтэктываў. Бывала, я месяцамі ледзь не штодзённа да пятай-шостай раніцы забываўся над лексыконамі, над рознага кшталту экзатычнымі тэкстамі.

Такім парадкам, другім маім выходным пунктам стала сумоўе з Вацлавам Ластоўскім. Хто ведае яго «Расійска-крыўскі (Беларускі) слоўнік», пэўна, заўважаў там спасылкі на мясцовасьці — скуль узятае тое ці іншае слова. Вось і ўспала мне на розум зрабіць тое, чаго не надумаўся, не пасьпеў сам Власт: выпісаць адтуль усе пашпартызаваныя адзінкі, а зь іх ужо ўкласьці невялічкі дыялектны слоўнічак. Трэба аддаць належнае Ластоўскаму — шмат якія віцебскія лексэмы ён падаў раней за Мікалая Касьпяровіча, скажам, тую ж славутую жарсьць, якая гэтак прыдалася ў літаратурнай мове. Раней за Яна Станкевіча Ластоўскі аказаў і на некаторыя гістарызмы кшталту спадар. На жаль, усё гэта ён ня здолеў — ня меў часу — аформіць карэктна.

Сёньня, па-мойму, аднолькава непрымальныя і шчыры давер масавага чытача да слоўніка Ластоўскага, і поўны недавер, амаль грэблівасьць, з боку навукоўцаў. Працу Ластоўскага трэба ўспрымаць як літаратурны твор і, адпаведна, як важнае жарало да пазнаньня беларускае мовы, а таксама творчасьці самога аўтара. Слоўнік Ластоўскага — гэта Геніяльны Чарнавік. Колькі яго ні вывучаю, колькі ні чытаю — цэлы час знаходжу нешта новае. Здаецца, ужо ўсё вызнаў, да дзіраў зачытаў... Не! Адгортваю праз колькі гадоў і — зноў спатыкаю неспадзяванае. У мяне ўзьнікае ўражаньне, што гэтая кніга наагул невычэрпная — у ёй нават абмылы зьмястоўныя. Зрэшты, пра гэта — іншым разам...

Вось жа, узімку 1998 г., калі пабытовыя ўмовы не спрыялі думаньню ды творчасьці, я й заняўся чыста мэханічнаю працаю — укладаньнем картатэкі. Адразу выявілася: у Ластоўскага шмат недакладнасьцяў, абмылаў, пераробаў... Усё абмыльнае трэба было нейк адсейваць. А побач трапляліся непашпартызаваныя дыялектныя словы, якія нібыта самыя прасіліся ў запісы. Часамі не магло ня ўражваць, калі нейкая экзатычная адзінка слоўніка пацьвярджалася тэкстамі, аўтары якіх выяўляліся землякамі Ластоўскага. Урэшце сталася зразумелым: важней за ўсё не пашпартызаваныя адзінкі, а тыя, якія пацьвярджаюцца незалежнымі жароламі.

Уявім сабе: пакуль Ластоўскі зьбіраў словы, укладаў свой слоўнік — яшчэ лісты Войслава Савіча-Заблоцкага ад ХІХ ст. пыліліся ў львоўскім архіве, яшчэ драма Міхала Цяцерскага ад XVIII ст. пакрывалася цьвільлю ў віленскіх спратах і яшчэ вершы Дамініка Рудніцкага ад XVII ст. мадзелі ў Вільні — таксама чакалі свайго часу. А потым усё гэта лучыцца, накладваецца на працу Ластоўскага і ўрэшце зьбіраецца ў адну цэльную сыстэму. І хіба гэта ня цуд? Хіба ня дзіва тое, што Пётра Беларус пісаў так, нібыта ўжо чытаў «Расійска-крыўскі слоўнік» — за дзесяць гадоў да яго зьяўленьня? А ў сумоўе зь ім уступаюць і Ян Баршчэўскі, і Арцём Вярыга-Дарэўскі, і Геранім Марцінкевіч, і Ігнат Мігановіч, а наўсьлед ужо — Пётра Просты, К. Аляхновіч-Чэркас, нейкі загадкавы Лішні, нікому ня ведамы Нікан Аўрэцовіч...

Тое, што я прапаную чытачу, узьнікла на скрыжаваньні дзьвюх практык: лексыкаграфічнай і атрыбуцыйнай. Гэта ня ўвесь меркаваны збор, а толькі яго скарочаны адменьнік: ня так сам Ластоўскі, як арэальныя літаратурныя паралелі да яго. А падставы адбору лексыкі наступныя: наяўнасьць адзінкі або яе дэрыватаў: 1) у «Расій­ска-крыўскім слоўніку» В. Ластоўскага, 2) у незалежных ад слоўніка тэкстах, 3) характэрнасьць адзінкі для паўночнага арэалу. Дзьве першыя падставы абумаўлялі ўлучэньне тых ці іншых адзінак у лексыкон, а апошняя — толькі рэгулявала. Запісы Власта я б назваў «шкілетам», на які нарошчвалася «мяса» тэкстаў, ці, сказаўшы лагадней, «душою», да якое спатрэбілася «цела»...

Усё гэта можна ўважаць за дзівацкую постмадэрнісцкую гульню, каб не адна акалічнасьць... Менавіта ўмовы гульні дазволілі акрэсьліць абсягі лексыкаграфічнае дзейнасьці і паставіць кропку ў той момант, калі праца рызыкавала праваліцца ў бясконцасьць, згубіцца ў туманнай далечы. Аднак жа прапанаваны слоўнік замыкае ў сабе (і даўнімае ў будучыні) два іншыя, куды шырэйшыя, слоўнікі, якія ўмоўна назавем: «Рэгіянальны слоўнік Ластоўскага» і «Слоўнік лексычнага пашырэньня беларускае мовы», дзеля якіх уласна і вялася праца. Нехта зьдзівіцца: чаму тут побач з «паветалізмамі» трываюць словы агульнабеларускія? А таму, што ня менш важна паказаць нараджэньне ды множаньне гэтых «паветалізмаў» як адзінак сыстэмы. Менавіта гнездавы, этымалягічны-словаўтваральны, прынцып разьмяшчэньня лексыкі дазваляе ўзнавіць страчаныя агівы коштам Ластоўскага ды рэканструяваць больш-менш выразную карціну мовы рэгіёну.

Пад канец зацемлю адну пабочную, але істотную акалічнасьць: мне, як носьбіту лідзка-гарадзенскіх гаворак, было асабліва цікава ўжывацца ў незнаёмы матар’ял. Можа, якраз яго экзачычнасьць (у індывідуальным успрыманьні) і абумовіла пільнасьць увагі. Апроч таго, дапамагала любасьць да гэтай зямлі, дзе мне ручыла нарадзіцца і, на жаль, мала даводзілася бываць.

Папяр. - Наст. »