 Уладзімір СЦЯПАН
Рэрых і Ліўшыц
Любое сховішча з карцінамі мае пэўныя памеры.
Надыходзіць час, і старыя палотны павінны
саступіць сваё месца новым. Так было і так будзе. Мне даводзілася запісваць
палотны з фонду кафедры станковага жывапісу БДТМІ. Даводзілася замалёўваць
палотны сваіх выкладчыкаў-настаўнікаў, калі яны былі яшчэ студэнтамі. Пісаў і
паверх сваіх уласных старых палотнаў...
Мой выкладчык жывапісу - Хаім Майсеевіч Ліўшыц, расказаў пра свае гады вучобы ў Ленінградскай акадэміі мастацтваў. Пра суворыя і жорсткія трыццатыя гады. Палотнаў не хапала, грашовых сродкаў не было, каб набыць чыстае льняное палатно. Паперы добрай - не знайсці... Студэнтам выдалі старыя карціны навучэнцаў яшчэ той - Імператарскай акадэміі. Выдалі са сховішчаў і тры вялізныя карціны Мікалая Рэрыха. Студэнты разрэзалі іх на кавалкі. Паабцягвалі свае падрамнікі і пазамалёўвалі.
Я тут палітыкі не бачу.
Сумна? Несправядліва? Можа і так. Але жыццё рухаецца па сваіх законах. Некаму, гадоў праз дваццаць, выдалі са сховішчаў і палотны Хаіма Ліўшыца. Нехта замаляваў іх... Адкуль апантанаму студэнту пяцідзесятых-шасцідзесятых гадоў было ведаць, што ён весела квэцае фарбай па палатне Мікалая Рэрыха.
Менск-Віцебск-Парыж...
Калі табе дзевятнаццаць, то выкладчыка, якому шэсцьдзесят пяць, успрымаеш неверагодна старым. У 1977 годдзе, столькі і было майму інстытуцкаму настаўніку жывапісу і кампазіцыі - Хаіму Майсеевічу Ліўшыцу. Гэта яго пераняў на параднай лесвіцы пры вялізным акне Глобус і паказаў невялікага памеру фотаздымак, кепскай якасці. На той картачцы быў сфатаграфаваны сам Глобус, які праходзіць па местачковай вуліцы ля аднапавярховага цаглянага дамка.
Я стаяў праваруч і маўчаў. Хаім Майсеевіч уздзеў акуляры з тоўстымі шкельцамі, адставіў здымак на даўжыню рукі.
- Што гэта, Хаім Майсеевіч? - спытаў мой сябар у майго выкладчыка.
- Дзе?
- На здымку?
- Чалавек ідзе па вуліцы.
- А што гэта за дом? - тыцнуў пальцам у картачку Глобус.
- Ну, дом, і што? Аднапавярховы.
- Хаім Майсеевіч, гэта ж дом Шагала, - сказаў я расчаравана.
Ліўшыц паглядзеў спачатку на мяне, потым на майго сябра, потым на здымак, потым падышоў да акна бліжэй. Раптам з яго тварам нешта зрабілася.
Я не магу гэта апісаць дакладна. Трэба доўга і старанна падбіраць словы. Карацей, Хаім Майсеевіч на вачах памаладзеў. Таргануўся. На паўгалавы зрабіўся вышэйшы, акуляры зляцелі з носа і павіслі на шнурку.
- І вы што думаеце, што я не знаю, што гэта дом Шагала? Думаеце так?.. Мой дом, наш дом, мы жылі праз два ад гэтага. Вось тут. - Кароткі ўказальны палец зрабіў пятлю і завіс у паветры, быццам да сцяны дакрануўся.
Семдзесят сёмы год. Менск. Пра Шагала ўголас лепей было не гаварыць. Вучылі сацыялістычнаму рэалізму, навуковаму камунізму і гісторыі партыі... Парыж здаваўся недасягальным.
Мы з Глобусам ішлі па праспекце і гаварылі пра Парыж. Пра Шагала
і Пікасо, пра Жоржа Брака і Фернана Лежэ. Мы гаварылі пра выдатных мастакоў. Купілі ў гастраноме партвейна і напіліся. Але і п'яныя працягвалі гаварыць пра карціны і Парыж. Большасць інстытуцкіх выклачыкаў «прафукалі» свой талент на партрэты перадавікоў, брыгадзіраў, калгасніц і калгаснікаў, партызан і чырвонаармейцаў... І калі яны бачылі, што нехта збіраецца пайсці не іхнім шляхам, то раздражняліся.
Яны, як тапельцы, хапалі за рукі жывых і цягнулі на дно. Мы пачыналі вучыцца падманваць настаўнікаў, уладу, пачалі вучыцца выжываць.
Мы не баяліся будучыні.
Праз пару месяцаў я сядзеў у майстэрні і маляваў. Прыйшоў Ліўшыц. Час быў позні, нават вячэрні, малюнак скончыўся. Я маляваў Менск. Маляваў, як Парыж... Маляваў тэлевежу і хацеў, каб яна была падобная да Эйфелевай. Хаім Майсеевіч сеў на табурэтку. Доўга разглядаў мае эскізы і накіды. Потым закрыў твар рукамі. Потым мне падалося, што ён заплача. Потым, калі адыме далоні ад твару, то яго рот стане крывіцца, а вочы мружыцца, як ад сляпучага святла...
«Яны вас, Уладзімір... Я ж Паўла Філонава ведаў, чулі пра яго? Бедны чалавек. І Шагала бачыў. Ён з'ехаў назаўсёды. Калі б не з'ехаў, то і... Паслухайце мяне, я вам дабра жадаю, не піце столькі віна, не трэба. Я ў Ленінградзе напіўся ў трыццаць трэцім - ледзь не памёр... Віно добрае было, старое, сапраўднае... Не паказвайце гэта нікому. Сабе малюйце, а іншым не паказвайце. Можа потым, калі-небудзь... І сябру свайму скажыце... І я быў левы, такі левы, ну такі... Бачыў эцюд Веласкеса, той, з Эрмітажа, які прадалі амерыканцам. Яны шмат прадалі. Лепшае прадалі. Я ўсе тыя карціны бачыў. На свае вочы, як вашы... А Шагал, што Шагал... Рэмбрант ёсць. «Начная варта» - самая лепшая карціна ў свеце... Эх, стары я... Эх, я столькі бачыў усяго. Не піце столькі, я вас вельмі прашу». Хаім Майсеевіч Ліўшыц пайшоў.
Ён выглядаў прыгнечаным і спалоханым. Я зірнуў на яго плечы, на патыліцу і пачаў збіраць з падлогі малюнкі. Яго спіна - была спінай палоннага...
На наступны дзень ён прыйшоў на заняткі. Ён быў звычайны. Сціплы, ветлівы і крышку абыякавы. Больш з такой шчырасцю ён са мной не гаварыў.
Ліўшыц памёр у Амерыцы, куды з'ехаў на самым пачатку дзевяностых да сына.
Не ведаю, ці захаваліся яго ўспаміны пра дваццатыя-трыццатыя гады, калі ён вучыўся ў Віцебскім мастацкім тэхнікуме, а потым у Ленінградскай Акадэміі мастацтваў...
Я маляваў тэлевежу, старыя кварталы Верхняга горада, Траецкае, мост праз Свіслач, касцёл і царкву...
Пачыналі будаваць гандлёвы цэнтр «Няміга» і дом Мусінскага...
У цагляным і абшарпаным двухпавярховым дамку на вуліцы Астроўскага мастакі ладзілі выставу. Мікола Паўлоўскі выношваў план уцёкаў у Парыж.
У вялікім і брудным пакоі, дзе боўталіся дзве яркія лямпачкі, а ўсе вокны закрывалі планшэты і зацягвалі посцілкамі, ён расcтаўляў на падлозе свае палотны, расфарбаваныя аэрографам. Ён хадзіў сярод іх у брудным сацінавым халаце,
у спартовых штанах з адвіслымі каленямі і кедах на босыя ногі. Рукавы халата былі закасаныя вышэй локцяў... Яго чорна-зялёна-цытронавыя карціны на тэмы космасу мяне не хвалявалі зусім. Яны здаваліся нежывымі, як фотаздымкі.
Паўлоўскі застаўся для мяне там - у семдзесят сёмым, у паўразбураным дамку. У прыціснутым начным небам цёмным квартальчыку Верхняга горада.
Я маляваў Менск, як Парыж.
Дзённы сеанс. «Змена
1974 год. Пачатак красавіка.
Ёсць у Менску месцы, якія я ненавіджу. Люта ненавіджу, як па мне, то лепш бы іх не было... Але яны ёсць.
І цяпер кінатэатар «Змена»падаецца месцам далёкім, як не ў Менску.
Не памятаю, які там круцілі фільм, але, відаць, вельмі цікавы, што мы з Глобусам, вырашылі паглядзець. Доўга калаціліся ў трамваі нумар тры. Даехалі. Гаварылі пра сваё: пра мастацтва і карціны, пра настаўнікаў і аднакурсніц, пра алейны жывапіс і будучыню. Перад гэтым пабылі на Камароўцы, памалявалі вясковых цётак у клятчастых хустках і мужыкоў у ватоўках... Падзівіліся на агромністыя гарбузы, на свінячыя галовы з заплюшчанымі вачамі і крыўдліва падціснутымі пашчамі, на рэбры свінячыя ружова-бэзавыя... Паелі пончыкаў з павідлам па пяць капеек... Хацелі патрапіць у вучэльню, у сваю майстэрню, але злосная вахцёрка дзверы не адчыніла - нядзеля.
Які ж там ішоў фільм? Як і тады, так і цяпер, праз трыццаць пяць гадоў, мне гэта не дае спакою. Бывае, што адной дэталі і не хапае, каб успамін выглядаў пераканаўча. Менск быў шэры, расплывісты, як малюнак тушшу на абгортачнай вогкай паперы. Ну, ведаеце, калі туш расплываецца і лінія губляе дакладнасць. Пакамечаным, як тая абгортачная папера, выглядаў красавіцкі Менск. І мы з Глобусам былі абгорнутыя той паперай. Перайшлі рэйкі, павярнулі за рог, прайшлі побач з тэлефоннымі будкамі. Шкло павыбіванае, а самі тэлефонныя апараты на дзве капейкі выглядалі калекамі, знявечанымі
і непатрэбнымі. Касы кінатэатра зачыненыя - сеанс адмянілі...
Кіно не прадбачылася. Мы пахадзілі побач, падзівіліся і вырашылі па-спрабаваць вярнуцца ў вучэльню, каб памаляваць у цёплай майстэрні цукрова-снежныя гіпсы. Можа, нарэшце, хоць там пашанцуе?
Але кіно нас чакала.
Сапраўднае, рэальнае, жывое, а не на чыстай прасціне экрана. Кіно мусіла адбыцца тут. На шэрай мокрай вуліцы, на бруднай пакамечанай абгортачнай паперы, на шурпатым асфальце. Спачатку з'явіліся два падшыванцы гадоў па трынаццаць - дробныя і мітуслівыя. Яны папрасілі капеек. Мы не далі. Пераглянуліся з Глобусам, плячыма перасмыкнулі, хацелі да прыпынку рушыць. Тут падышлі трое юнакоў нашых гадоў. Мясцовыя і нахабныя, з цыгарэтамі. Па іх разуменні - мы пакрыўдзілі меншых сяброў. Да прыпынку - метраў сто. Але для гэтага трэба павярнуць за рог. Не, мы не спалохаліся. Удвух можна супраць трох. Лёгка. Меншыя падшыванцы некуды зніклі. Слова за слова, і бойка пачалася...
Глобус выхапіў нож.
Яго сцізорык ляжаў у кішэні. Лоўкі - нагойстраны як брытва. У мокра-хрыпатым гомане і крыках - нашых-іхніх, нож бліснуў кароткім лязом суха і колка. Мясцовыя адхінуліся, адскочылі, спалохаліся, бо не чакалі такога сцэнарыя... Помню вочы іхнія і твары, якія згубілі афарбоўку, імгненна спалатнелі...
Нож - гэта не жарт. Гэта моцны жэст. Глобус хутка секануў паветра. «Нож...» - здзіўлена прашаптаў адзін з мясцовых і азірнуўся. З-за рога дома выбегла трое меншых і пара дарослых дваццацігадовых хлопцаў. У аднаго на шыі матляўся шалік колеру варанай морквы.
Глобус адступіў на крок, хутка склаў нож, закінуў у кішэнь. Тут і пачалася сапраўдная бойка... Тупая і бяздарная. З крыкам, лаянкай... Вулічная.
Мяне павалілі першым. Пачалі «мясіць». Калі я здолеў вырвацца і падхапіцца на ногі, то Глобус ляжаў, а яго білі. Я ўчапіўся ў шалік, колеру варанай морквы, і пачаў адцягваць хлопца. Ён захроп, заторгаўся, але Глобуса біць кінуў. Мяне павалілі на спіну і зноў пачалі біць нагамі.
«Нож!» - у гэтага нож... Апошняе, што я пачуў...
Глобус размазваў па твары яркую кроў. Мы цягнуліся да прыпынку...
І тут зноў з'явіліся падшыванцы. Мы пабеглі. Уваліліся ў трамвай. Брудныя і ў крыві. Глобус закрываў твар рукамі, а кроў выцякала між пальцаў...
На другі дзень, у інтэрнаце архітэктурна-будаўнічага тэхнікума, дзе я тады жыў, мне зробіцца млосна. Знаёмы студэнт-в'етнамец абмажа мае жоўта-бэзавыя бакі смярдзючай маззю з металічнай пушачкі. Я буду моршчыцца ад болю і дзівіцца на фотакартачкі ў пакоі в'етнамцаў. Ён, мой лекар, стаіць з аўтаматам пад дрэвам. На галаве саламяны капялюш...
Мае сінякі праз тыдзень сыдуць, а рэбры перастануць балець.
Глобусу застанецца зламаны нос...
У маёй сумцы ляжаў скальпель. У кішэні балоневай курткі Глобуса - ножык з блакітнымі тронкамі. Усё магло скласціся інакш. Зусім кепска.
Гнюснае месца - кінатэатр «Змена». Ненавіджу... Здаецца, там жылі Сяргей Шупа і Альгерд Бахарэвіч.
P. S. А кіно называлася - «Франсіска Гоя, ці Цяжкі шлях пазнання».
Нафталінавыя цукеркі
У той вечар ішоў снег. Нават, не ішоў, а валіў.
Вішня ў бэзавым змроку, залаты ліхтар...
Дрэўца так абляпіў снег, што яно выдае несапраўдным - казачным, падобным да дэкарацыі лялечнага мультфільма. Вішня і ліхтар за акном, а я за сталом. Падпёр галаву кулаком і гляджу ў бэзавы змрок. Вось, нарэшце, адна з галінак не вытрымлівае цяжару і выпростваецца, скідае снег. А потым ізноў, на вачах, пачынае павольна згінацца.
Гаспадыня, у якой мы здымаем маленькі пакойчык, такі вузкі, што дваім цяжка разысціся, трындзіць і трындзіць. Яна напілася нашай дармавой кавы, сыпала духмяны карычневы парашок - не шкадавала, а цяпер пакутуе. Сэрца калоціцца, твар - чырвонымі плямамі, на лбе - кропелькі поту. Ёй не падабаецца снег, зіма, доўгі вечар, кватарант Жэнька, які яшчэ не вярнуўся з інстытута. Калі б не было мяне ці Генуся, то кепскімі былі б мы, а не Жэнька. Кепскі заўсёды той - каго зараз няма.
- Ну, хто мне скажа, дзе пархатага носіць? - гучна так прамаўляе гаспадыня і папраўляе пад бокам вялізную падушку.
Яна сядзіць на высокім ложку, абкладзеная падушкамі, і глядзіць, сочыць за кожным нашым рухам.
- Прыйдзе, - адказвае Генусь і працягвае крэмзаць алоўкам па старонцы альбома.
- Відаць, па дзеўках бегае... Прыцягне паскуднік яшчэ брыдоту якую. Заразы рознай хапае на свеце. Мала іх немцы душылі.
- Заняткі ў яго да дзевяці, пакуль збярэцца, даедзе, якія дзеўкі. - Пярэчыць Генусь, якога задзяўбло слухаць старую.
- Снег прымушу зграбаць, як толькі прывалачэцца... А ў пятніцу вы-праўлю ў лазню, каб свае пархі памыў.
Я не ведаю, што такое пархі, але не перапытваю - сабе даражэй. Спытай толькі, дык потым гадзіну гаварыць давядзецца.
Сяджу за сталом і гляджу ў бэзавы вечар. Ні чытаць, ні маляваць не хочацца - баляць вочы. Хочацца спаць, але пакуль не прыйдзе трэці кватарант, гаспадыня заснуць не дасць, праверана.
Апранаюся і выходжу, каб прынесці вядро вугалю з дрывотні. Дзверы адсоўваюць снег, праразаюць на ганку паўкола. Мне падабаецца гэты дворык, засыпаны снегам. Падабаецца цішыня. Прыватны дом знаходзіцца амаль у цэнтры горада, а адчуванне такое, што горад далёка-далёка, вакол засыпаныя, пахаваныя пад снегам аднапавярховыя дамы...
Жэнька, нарэшце, прыйшоў. Моўчкі выслухоўвае праклёны на сябе і на тое племя, да якога належыць, круціць пальцам каля скроні, каб гаспадыня не бачыла, паціскае плячыма, грэбліва крывіць рот, вячэрае цёплым малаком з батонам, і кладзецца побач з грубкай.
Мы з Генусем спім на вузкім тапчане. Ён такі вузкі, што спаць удвух можна толькі бокам, а калі паварочвацца, то разам. У нас дамоўленасць - пад коўдрай пра дзевак не гаварыць. Забароненая тэма.
Каб не гаспадыня, якой за семдзесят, я б заснуў адразу. Яна выспіцца ўдзень, калі нас няма, а потым і сама не спіць, і нам не дае, прымушае слухаць байкі пра маладосць і мінулае. Ці пра хваробы разважаць возьмецца. Якая лепш, ад якой добра памерці, а ад якой адны пакуты і смерць паганая, нялюдская, і няхай ад такіх іншыя загінаюцца. У семнаццаць гадоў слухаць пра такое невыносна і нецікава, але ж даводзіцца.
- А чыстыя якія тыя немцы былі... І паголеныя, і пастрыжаныя, і духмяныя... Не тое, што наш Жэнька. Чуеш, што кажу? З мылам мыліся, а не так, як ты - бруд адно па скуры размазваеш...
Снег працягвае падаць. Па шпалерах ляцяць цені, слізгацяць, як лісце.
- Жэнька, ці чуеш мяне?
- Ага.
- Мала вас немцы душылі, кажу... Каб не я, ой, што б тады і было, - брыдка-саладжавым голасам цягне словы гаспадыня... - Жах!
- Ну, і што б тады было? - злосна з кухні перапытвае Жэнька.
- Я адна, мусіць, дзесяткі з два жыдкоў ад вернай смерці ўратавала...
Гаспадыня чакае або пытанняў, або пярэчанняў, а іх няма.
Кватарант прыкідваецца, што заснуў.
- Магла б і болей, а ты мне хлеба прынесці не хочаш?.. Эх, няўдзячны ты, Жэнька... Мяне немцы на брычцы вазілі і на легкавіку каталася, лётала па Менску, як тая фрау. Шакаладам частавалі, чуеш? Я ў тое вашае гета лекі насіла.
І хлеб, і сала... У мяне там сяброўка была. Галя Коган - чарнявенькая такая, маленькая. Застрэлілі яе, відаць, фашысты. Не верыш, заўтра картачку знайду, пакажу табе Галю. Яны ў самым канцы завулка жылі, у цагляным доме.
- Калі яна засне? - шэпча ў плячо Генусь.
- Заўтра раніцай, каб снег прыбралі. Пакуль не прыбярэш, Жэнька, на працу не пойдзеш. А калі не жадаеш - ідзі шукай кватэру, Але дзе ж ты, пархаты, такую танную знойдзеш? Амаль задарма жывеш у цяпле...
- Добра, добра... Я спаць хачу... Я сплю...
- Спі, а хто табе не дае.
Падае снег. Усё ў галаве пачынае блытацца, перамешвацца.
Вішня, немцы на легкавіку, сабакі, зноў немцы, ваеннапалонныя, карціны, няскончаныя малюнкі, фотаздымкі, снег, за мной бягуць немцы і страляюць, брэшуць сабакі, я падаю і спаўзаю з высокага адхону ў траву, прыкідваюся забітым, здзіраю больку пад сэрцам, кашу вокам на плямку крыві, якая расплываецца на кашулі, і здзіўляюся, што крыві так мала, могуць не паверыць, могуць здагадацца, што я жывы, палохаюся... Вой! Памажыце ж, памажыце! Вой, паміраю, Жэнька, дзе ты? Вады, вады!
Не адразу разумею, хто просіць ратунку, хто крычыць, каму дапамагаць, я ж мушу ляжаць нерухома. Упэўнены, што крыкі - у маім сне, бо там - вайнушка...
А крычыць наша старая гаспадыня. Крычыць і стогне, кліча нас на дапамогу. Падхопліваемся, грукаем у сцяну, за якой жывуць нявестка гаспадыні і яе ўнукі. У іх ёсць тэлефон. Я апранаюся і выходжу сустракаць «хуткую». Ідзе снег. Нават не ідзе, а валіць. Стаю ў двары, на снезе толькі мае сляды. Прыходзіць унук гаспадыні, просіць цыгарэту. Чакаем разам, палім і маўчым.
Машына з чырвоным крыжам прыязджае праз паўгадзіны. Немалады доктар, халат паверх паліто, вітаецца з нашай гаспадыняй - ён ведае ўсе яе хваробы. Мерае ціск, а потым спрактыкавана робіць укол.
Жэнька прыбірае снег, выцірае на падлозе калюгі, возіць па масніцах анучай. Гаспадыня сядзіць на сваім высокім ложку, прыціскае да грудзей падушку.
- Ці ж гэта дактары? Вось у немцаў былі дактары. Жэнька, і тут, і там прыбяры, толькі бруду нанеслі. Жэнька, і судно маё далёка пад ложак не запіхвай. Спіце, што сядзець, не памру я сёння.
Раніцой на заняткі ў мастацкую вучэльню я не пайшоў. Вольна спаў га-дзін да дзесяці на вузкім тапчане, а потым выйшаў у двор і пачаў маляваць снег... Гаспадыня пазірала на мяне з акна, потым выкараскалася на чыста падмецены ганак, доўга стаяла і, як мне падалося, усміхалася.
- А мой сын таксама мастаком быў... Эх, шкада - няма яго... Змерз? Ідзі ў дом, я вады нагрэла, кавы пап'ём, а то захварэеш, хто лячыць будзе. Я толькі аборты рабіць добра ўмею.
Ногі мокрыя. Рукі замерзлі. Эцюд атрымаўся.
- А майго сына як і цябе звалі... - кажа гаспадыня і размешвае ў вялікім кубку распушчальную каву.
На стале, побач з маім кубкам - дзве цукеркі. Разгортваю фольгу, кусаю ссівелы цвёрды шакалад. У роце прысмак нафталіна.
І вішню я намаляваў...
І чорны плот, і брамку сінюю,
І цішыню...
Гаспадыня аблізала лыжачку і паклала на цырату.
Жэньку наша гаспадыня здолее прапісаць у сваім доме. Калі праз пяць гадоў дом знясуць - ён атрымае кватэру на вуліцы Куйбышава, непадалёк ад Камароўкі, лічы - ў цэнтры.
Ядзя ела яблык
Мастак і мадэль - вечная песня. Ёй тысячы гадоў.
Я пазнаў Ядзю імгненна. Глянуў і пазнаў. Хоць яна і апранутая, і хустка на галаве стракатая, але пазнаў. Маляваць - не фатаграфаваць. Жанчына стаяла скульптурна: абапіралася на левую нагу, правая крыху адстаўлена ўбок, корпус і галава павернутыя. Звычайная пастава для натуршчыцы.
Мяне яшчэ і на свеце не было, а Ядзя сядзела, ляжала, стаяла на шэрым дыктавым подыуме, на тле рознакаляровых драпіровак. З гіпсавай амфарай, з жаўтлявым чэрапам быка, побач з букетамі штучных кветак... Яе вялікае аголенае цела свяцілася і зіхцела.
І была яна маўклівая і засяроджаная...
Не ведаю, а ці ёсць сярод мастакоў, скульптараў, графікаў і манументалістаў, якія вучыліся ў апошнія гадоў пяцьдзесят, хоць адзін, які не маляваў Ядзю. Мусіць - няма... І мне пашчасціла маляваць яе і пісаць разоў пяць. І мае настаў-нікі інстытуцкія, калі былі студэнтамі, таксама малявалі, пісалі, ляпілі з гліны
і з пластыліну гэтую жанчыну. У 1955-м яна прыйшла ў інстытут, трохі падзарабіць. Думала часова, а засталася на ўсё жыццё. Зрабілася прафесійнай натуршчыцай. Не была яна прыгажуняй у сённяшнім разуменні. Звычайная жанчына.
Я маляваў Ядзю ў вучэльні, потым некалькі разоў, але падоўгу, у інстытуце.
...Цэлюліт, варыкоз, валасы рэдкія, сівыя, спіна крышку сагнулася, твар у зморшчынках, блакітныя жылкі праглядаюць праз белую незагарэлую скуру, але я гэтаму мала надаваў увагі. Дэфармаванае часам і жыццём, цела робіцца выразным, яго лягчэй маляваць...
Гадоў восем таму...
Так, у новым тысячагоддзі сустрэў яе на аўтобусным прыпынку, на вуліцы Сурганава, побач з акадэміяй, побач з Домам друку, побач з уваходам у інтэрнат... Не магу прызвычаіцца да назвы - акадэмія. Ну, не акадэмія яна для мяне... Запарыце мяне алоўкамі - не акадэмія, а калі і так, то пухавіцкая, як яе абзываў мастак Малішэўскі.
Ядзя ела жоўты яблык. Няспешна, з асалодай, але і асцярожна. Стаяла на прыпынку, як скульптура. Вакол былі людзі. Яны ўсе рухаліся, а Ядзя стаяла.
Ядзя магла паглядзець на малюнак, ці палатно, напісанае студэнтам любога курса, і беспамылкова, як загадчык кафедры, вынесці вердыкт. «Табе паставяць тройку, а табе чацвёрку... А гэты малюнак у фонд забяруць. А табе стыпендыі не дадуць, чуеш?» - спакойна разважала голая натуршчыца. На прыёмных іспытах яна казала маладым мастакам - хто і што атрымае. Па яе позірку можна было здагадацца - стане абітурыент студэнтам, ці не. Натуршчыца ніколі не памылялася. Пра карціны не выказвалася, бо ў кампазіцыі не разумела. Яна была на-дзейная і спакойная. Не спазнялася, магла затрымацца, калі вельмі прасілі.
Нехта мне сказаў, што яна адмовілася пазіраваць апранутай. Пакрыўдзілася і сышла з акадэміі, а пайсці пазіраваць у вучэльню, ці мастацкую школу, гонар не дазваляў.
Яна ела яблык і глядзела на мяне. У твар. Так, як на скончаны малюнак. Тым жа абазнаным позіркам шэрых вачэй. Магчыма, яна маё імя спрабавала згадаць, прозвішча... Яна глядзела так, як тады - у 1980 годдзе мінулага стагоддзя.
Я мог спытаць пра адзнаку... Мог, але... Навошта...
Доўгі зялёны аўтобус павёз старую жанчыну, якая ведала маё мінулае і маю будучыню...
Мастак і мадэль - вечная песня. Ёй тысячы гадоў.
2009
|
