Захар ШЫБЕКА

Падзеі вакол гістарычнага часопіса "Arche", а таксама вакол "Гродназнаўства", фактычна, адлюстроўваюць барацьбу двух праектаў - якой быць Беларусі. Інтэлектуалы, згрупаваныя ў недзяржаўныя грамадскія структуры, прэзэнтуюць Беларусь еўрапейскую, у той час як кіраўнік дзяржавы і ўся яго світа бачаць Беларусь еўразійскай.

Еўрапейскую плынь улады ўсімі сіламі стрымліваюць.  

Яе не вынішчаюць, праўда, як пры Сталіне, аднак жорстка абмяжоўваюць пэўнымі рамкамі, каб выкарыстоўваць у палітычнай гульні з Захадам. Як толькі еўрапейская арыентацыя пачынае набіраць моц і небяспечна ўздзейнічаць на грамадства - пачынаюцца рэпрэсіі. Еўрапейскасць зноў заганяюць у межы адведзенага бантустану.

Часопіс "Arche" стаў надзвычай папулярным, у значнай ступені, дзякуючы яго рэдактару Валерку Булгакаву, які дэманструе як навуковыя, так і камерцыйныя здольнасці. Выдавецкі аддзел часопіса запоўніў кніжны рынак Беларусі цікавымі кнігамі замежных аўтараў. Кніга "Гродназнаўства" (навукова-папулярны нарыс гісторыі г.Гародні) таксама набыла значны грамадскі рэзананс. Сфармаваўся гродзенскі інтэлектуальны асяродак, які, як і часопіс "Arche", вельмі актыўна пашырае ідэі еўрапейскай Беларусі. Не выпадкова, што і наступ на Валерку Булгакава пачаўся ў Гародні.

Часопіс "Arche" -  адзінае альтэрнатыўнае навукова-папулярнае выданне таксама адзінаму афіцыйнаму "Беларускаму гістарычнаму часопісу", дзе друкуюцца адцэнзураваныя артыкулы і парады настаўнікам, як правільна выкладаць гісторыю. Электронная версія часопіса не заменіць друкаваную на паперы. Інтэрнет менш зручны для карыстання  і мае меншую, у параўнанні з кнігай, аўдыторыю. "Arche" чытаюць людзі сталага веку і пазбаўляюцца ад савецкіх стэрэатыпаў. "Arche" чытаюць навучэнцы і знаходзяць там іншую гісторыю сваёй краіны, якой няма ў іх падручніках. Таму закрыццё часопіса "Arche" і яго выдавецтва нанаясе вялікую шкоду найперш асветніцтву, пашырэнню гістарычных ведаў у Беларусі. Улады вельмі асцерагаюцца гістарычных навукова-папулярных выданняў, якія набываюць шырокую папулярнасць. Акадэмічныя працы іх менш турбуцюць. Навуковы часопіс "Беларускі гістарычны агляд" (рэдактар Генадзь Сагановіч) яшчэ трымаецца.

Сітуацыя ў сучаснай Беларусі ўсё больш нагадвае перадваеннае становішча ў Заходняй Беларусі, якая знаходзілася ў складзе Польшчы. У канцы 1930-х гадах, у выніку ўзмацнення рэпрэсіяў з боку польскай улады, беларускія дзеячы маглі захаваць толькі некалькі навуковых выданняў, маладаступных для шырокага кола чытачоў.

Аднак ці можа так здарыцца і з еўрапейскай плынню ў Рэспубліцы Беларусь, калі яна згорнецца да акадэмізму? Думаю, што - не. Ідэалы еўрапейскай Беларусі ўсё больш пашыраюцца ў грамадстве. Заходнія рынкі і крыніцы інвестыцый становяцца ўсё больш патрэбнымі для прадпрымальнікаў. Ізаляцыя постсавецкай бюракратычнай эліты ўзмацняецца. З прычыны часовага ўзмацнення расійскага ўплыву верагодна толькі тое, што межы еўрапейскага бантустана ў Беларусі будуць зменшаны.

Падзеі вакол беларускіх выданняў яшчэ раз высвецілі адвечную праблему Беларусі, якую так добра адлюстравалі  і філосаф Ігнат Абдзіраловіч у сваім творы "Адвечным шляхам" і паэт Янка Купала ў  п'есе "Тутэйшыя". Пасля крушэння Расійскай імперыі і стварэння Савецкага Саюзу Беларусь стала полем барацьбы за панаванне тут паміж савецкай Расіяй і Польшчай.

Падобная сітуацыя захоўваецца да нашых дзён. Свае намеры кантраляваць Беларусь сучасная Расія і не хавае. Польшча не хоча межаваць з Расіяй, а таму падтрымлівае праект незалежнай, еўрапейскай Беларусі. Таму не выпадкова, што афіцыйны Мінск разглядае Польшчу як галоўную перашкоду на шляху ператварэння Беларусі ў еўразійскую дзяржаву савецкага ўзору.

Хутка стагоддзе, як барацьба Расіі і Польшчы за Беларусь точыцца безперапынна. І гэта па-ранейшаму дзеліць беларускае грамадства на прыхільнікаў Захаду і прыхільнікаў Усходу. Калі кіраўнік дзяржавы і афіцыйныя прапагандысты гаворасць пра незалежную славянскую Беларусь, іх апаненты разумеюць гэта, як арыентацыю на Расію, якая пагражае незалежнасці беларускай дзяржавы. Калі беларускія інтэлектуалы гавораць пра незалежную еўрапейскую Беларусь, іх апаненты разумеюць гэта, як арыентацыю на Польшчу, якая пагражае зноў адарваць Заходнюю Беларусь. Стэрэатыпы мінулага пераадолець няпроста.

І ў нашым прыватным выпадку лічыцца, што за плячыма "Arche" і гродзенскага асяродка стаіць Польшча, а за плячыма кіраўніка Беларусі - Расія.

Дзе ж выхад з зачараванага кола? А ён, на маю думку, - у набыцці цярплівасці і мудрасці. Нельга ўяўляць Беларусь толькі еўрапейскай або толькі славянскай. Недарэчна спрашчаць, прымітызаваць краіну, размешчаную на скрыжаванні еўрапейскіх шляхоў.  Беларусь - розная, шматгранная, шматэтнічная, полікультурная. У гэтым - яе своеасаблівасць. Нельга выстаўляць незалежную дзчржаву прарасійскай або прапольскай. Яна мусіць быць нейтральнай, стаяць па-за ўсялякімі ваеннымі блокамі і аб'яднаннямі. Шкада, што з дзеючых палітыкаў ніхто сурьёзна не змагаецца за статус нейтральнай Беларусі. Заклік да незалежнай і нейтральнай Беларусі не стаў першачарговым.

У канкрэтным выпадку - наступу на  часопіс "Arche" і гродзенскі асяродак -  адлюстроўваецца яшчэ адна праблем, якая дзеліць Беларусь на два непрымірымыя лагеры. Гэта - ацэнка Другой сусветнай вайны. Інтэлектуалы, згрупаваныя ў недзяржаўныя грамадскія структуры, прытрымліваюцца еўрапейскага погляду, у той час як кіраўнік дзяржавы і яго світа глядзяць на ваеннае мінулае вачамі расійскіх сталіністаў. Любыя спробы пашырыць у грамадстве еўрапейскі погляд імгненна караюцца. Асабліва хваравіта на гэта рэагуе кіраўнік Беларусі. Існуе забароненая тэма - вывучэнне дзейнасці беларусаў, якія змагаліся з расійскімі бальшавікамі на баку нацыстаў. У афіцыйнай гістарыяграфіі іх называюць нацысцкімі пасобнікамі, паліцаямі. У пасляваеннай усходнебеларускай вёсцы слова "паліцай" лічылася самай вялікай абразай.

У пачатку гэтага стагоддзя як толькі часопіс "Спадчына" пачаў друкаваць матэрыялы пра так званых "паліцаяў", ён адразу ж пазбавіўся ўсялякай дзяржаўнай падтрымкі і ўрэшце-рэшт мусіў прыпыніць сваю дзейнасць. Тады ніякіх грамадскіх пратэстаў не назіралася. Зараз чырвоную лінію перайшоў часопіс "Arche" - і яго адразу ж пачалі ціснуць да долу. Але на гэты раз ужо гучыць грамадскі пратэст. Зразумела, што ён недапаможа. Улады не лічацца з грамадскай думкай. Але пратэсты сведчаць пра дэсаветызацыю беларускага грамадства. Моладзь  даволі спакойна ставіцца да розных поглядаў на вайну. І ўсё ж, вайна па-ранейшаму выкарыстоўваецца ў якасці ідэлагічнай барыкады, якая дэкансалідуе грамадства.

У "Нарысах па Гісторыі Беларусі. 1795-2002" я прапанаваў формулу прымірэння. Жыхары Беларусі былі толькі гарматным мясам у барацьбе гітлераўскай і ста­лінскай тыраніяў. І партызаны, і тыя, хто супрацоўнічаў з нацыстамі, хоць і ваявалі паміж сабой дзейнічалі ў адным кірунку. І тыя, і іншыя змагаліся хай сабе з рознымі, але з ворагамі Беларусі і тым набліжалі яе незалежнасць. Аднак гэта ніяк не падзейнічала на дзяржаўную палітыку памяці. Не хапае мудрасці, гатоўнасці да ўзаемадаравання.

Урэшце рэшт, чарговы наступ на гістарычныя выданні - гэта праява хваробы беларускага грамадства на радыкалізм. І улады, і іх апаненты часцей за ўсё лічаць, што павінна быць толькі так і не іначай. Ініцыятыва прымірэння мусіць сыходзіць ад уладаў. Аднак наўрад ці дачакаемся. Нешта не бачна сярод кіраўніцтва Беларусі мудрацоў, арыстакратаў думкі. Хіба што, гэта агульны недахоп кіруючай эліты сучаснай еўрапейскай супольнасці.

Гэты артыкул з'явіўся па-ангельску ў Belarusian Review, Vol. 24, No. 4.

thepointjournal.com