В 2002 и 2003 годах ЮНЕСКО обратилась к международной группе лингвистов с просьбой разработать рамки для определения жизнеспособности языков. Эта работа была выполнена, и, в соответствии с разработанными экспертами критериями, был составлен атлас «Мировые языки в опасности». Судя по данным ЮНЕСКО, белорусский язык тоже нуждается в спасении.

Чакаем новых праграм і фільмаў на роднай мове?

Днямі адбылася сустрэча старшыні Таварыства беларускай мовы імя Францыска Скарыны Алега Трусава і старшыні Белтэлерадыёкампаніі Аляксандра Зімоўскага. Пасля яе СМІ гучна затрубілі - айчыннае тэлебачанне значна больш "беларусізуецца". Значыць, прыхільнікі роднай мовы нарэшце дамагліся свайго!

У старшыні БТРК на гэты конт крыху іншае меркаванне - так, сустрэча адбылася па ініцыятыве ТБМ, і па 5 з 7 прапанаваных пунктаў па пашырэнні ўжытку беларускай мовы было дасягнутае пагадненне: "Мы прынялі тыя пункты, якія не супярэчаць палітыцы нашых тэлеканалаў. Але ніякіх ультыматумаў ніхто не ставіў, сустрэча праходзіла як нармальнае рабочае абмеркаванне. І нават калі б ТБМ звярнулася да нас раней, вынік быў бы такі ж - бо павелічэнне колькасці беларускамоўных праектаў было ў нашых планах".

Скажам проста, без рэверансаў: замест таго, каб ступіць крок наперад, як гэта павінна быць пры рэформах, наша школа насамрэч зрабіла два крокі назад. Гэтая зусім марная прыдумка ставіць сябе адразу ў супрацьлеглую якасць - у антырэформу, псеўдарэформу, якая, не ліквідавала ранейшыя памылкі і паспешліва робіць новыя...

Дарагая эканомія

У новай "рэформе", абрынутай на нашу школу, кідаюцца ў вочы некалькі істотных хібаў.

Ненавуковасць. Ні ў беларускай, ні ў сусветнай педагогіцы не знойдзеце вы абгрунтавання шкоднасці ці малаэфектыўнасці профільнага, паглыбленага навучання. Яшчэ ў 1999 годзе навукоўцы параўноўвалі замежны досвед сярэдняй школы з нашым і прыйшлі да пераканання, што і ў беларускай школе магчымы адыход ад дзяржаўнай манаполіі і стымуляванне новых мадэляў школы; імкненне да еўрастандартаў і эквівалентнасці дакументаў аб агульнай адукацыі; інтэнсіўная спецыялізацыя асобных школ у адпаведнасці з актуальнымі грамадскімі і выхаваўчымі мэтамі; цеснае адзінства школьнай і тэхналагічнай падрыхтоўкі аж да рэалізацыі політэхнічнага навучання.

Гэтым навукова вывераным прынцыпам супярэчаць сённяшнія змены.

Зацяжны характар дзяржаўнай антынацыянальнай палітыкі ў сферы духоўнага жыцця краіны самым адмоўным чынам уплывае на этнічную самасвядомасць яе тытульнага народа - беларусаў. Шматгадовая русіфікацыя спрычынілася да таго, што ў абсалютнай большасці сучасных беларускіх сем'яў не гучыць беларуская мова. Не чуюць ці мала чуюць яе ў дашкольных, школьных установах, універсітэтах, гімназіях, каледжах, ліцэях, вучылішчах прафесійна-тэхнічнага профілю, па радыё і тэлебачанні, падчас правядзення афіцыйных святочных, агітацыйна-прапагандысцкіх, культурна-асветніцкіх мерапрыемстваў, паказу драматычных, оперных спектакляў, дэманстрацыі кіно, выступленняў эстрадных спевакоў і г.д. Словам, свядома, планава, на дзяржаўным узроўні робіцца ўсё, каб беларус не адчуваў сябе беларусам, хаця і жыве ён не на чужыне, а ў роднай бацькоўскай хаце.

Вясной 2008 года па ініцыятыве грамадскага дзеяча і пісьменніка Васіля Якавенкі ў школах Пухавіцкага раёна Менскай вобласці праводзілася анкетаванне. Кіраўніцтву адукацыйных устаноў прапаноўвалася адказаць на некаторыя пытанні, звязаныя з дзейнасцю школы ў беларускамоўным рэчышчы. Да гонару раённага кіраўніцтва па адукацыі мерапрыемства было падтрымана ім і ініцыятыўная група атрымала неабходныя звесткі ад 36 школ. Нягледзячы на тое, што адказнымі за інфармацыю былі кіраўнікі ўстаноў, нам няма асаблівых падстаў для недаверу, пытанні ж былі не правакацыйнымі.

Як выявілася, у раёне функцыянуе 8 школ з рускай мовай навучання і 28 - з беларускай. Як і ўсюды ў Беларусі, найбольш вялікія ўстановы размешчаны ў горадзе, гарадскіх пасёлках і вялікіх вёсках. Гэта - у раённым цэнтры адзіная гімназія (656 дзяцей) і чатыры СШ (611+729+436+451), а таксама школы ў Дружным (926), Свіслачы (477), Рудзенску (334) і Праўдзінску (245). Аднак трэба заўважыць, што на Пухавіччыне навучаецца па-беларуску амаль 47,3 % школьнікаў, а гэта перавышае адпаведныя агульнастатыстычныя паказчыкі па Беларусі (20,9%) і вобласці (36,4%), якая займае лідыруючае становішча. Гэта ж не Магілёўская вобласць, дзе па-беларуску навучалася 17.9%, і не Гомельская (17%). Шкада, што ў нас няма звестак аб наборы ў першыя класы, якія добра характарызуюць перспектыву.

Яўген ГУЧОК •

* * *

Чужыя словы мне не трэба:
Хапае ўласных сэнсаў мне,
Што йдуць з падвышанага неба
Ў маёй у роднай старане.

Юры ПАЦЮПА •

Слоўнiк сьцiгуе мэту чыста практычную: дапамагчы беларускiм аўтарам удасканалiць сваю мову. Бо мова зрасейваецца шпаркiм ходам, а яе носьбiты ўсё больш адрываюцца ад народнае традыцыi, зусiм страцiлася традыцыя старабеларуская. Аднак, мова ў часе становiць сабою жывы арганiзм, i каб гэты арганiзм запрацаваў, прыходзiцца зьбiраць яго з кавалкаў i фрагмэнтаў, расьцярушаных праз гады. Слоўнiк скiраваны ня толькi супраць пазычаньняў (пераважна з расейскае мовы), а й супраць непатрэбных наватвораў, якiя апошнiм часам запаланiлi друк i з грунту выяўляюцца тымi ж пазычаньнямi.

Практычнасьць i дзьвюхмоўнасьць слоўнiка выракавала тое, што аўтар не лiчыў патрэбным адрозьнiваць фразэалягiзмы i фразы. Многiя так званыя фразэалягiзмы аднае мовы перакладаюцца на iншую звычайнымi фразамi цi паасобнымi словамi, i наадварот. Матар’ял да слоўнiка браны зь лiтаратурнае мовы на вялiкiм адцiнку (ад ХУI i нават ХУ стст. да пачатку ХХ ст.) дзеля таго, каб паказаць устойлiвасьць i невыпадковасьць фактаў беларускае мовы. Зрэдку аўтар зьвяртаўся да пазьнейшых тэкстаў i блiзкiх яму гаворак в. Дамэйкi Лiдзкага раёну. Беларуская частка слоўнiка, як найважнейшая, распрацоўвалася падрабязьней за расейскую.

1. Сыстэмнасьць мовы

У тым, што мова ёсьць сыстэмаю, пэўна, ніхто не сумняецца. А калі быць дакладнейшым, дык трэба сказаць, што мова – гэта сыстэма сыстэмаў. Яна замыкае ў сабе такія паверхі, як фанэтычны (гучаньне словаў), марфалягічны (будова словаў), сынтаксычны (будова сказаў) і г.д. Праз усе паверхі праходзіць яшчэ адзін, найважнейшы, аспэкт мовы – сэмантычны, ці інакш – сэнсавы.

Мова – найбольш складаная і ўнівэрсальная знакавая сыстэма, якую стварыў чалавек. Нездарма расейскі паэт І. Бродзкі ня верыў у яе тутэйшае паходжаньне і бачыў у мове спараджэньне Боскае волі. Усе іншыя знакавыя сыстэмы: дарожныя знакі, сыгналы, кампутарныя і штучныя чалавечыя мовы – толькі бляклы адбітак мовы натуральнае. Нават музыка, як найвышэйшая складанасьць, што зь цяжкасьцю зьмяшчаецца ў кампутары, што ўяўлялася філёзафам мадэльлю сусьветнае волі, грунтуецца — на чалавечай інтанацыі, на мове. Калі мы прыйдзем у незнаёмы балет, і перад намі ня будзе праграмкі зь яго найменьнем і кароткім зьместам, то я сумняюся, што мы здолеем зразумець мову танца. Значнае часткі малярскіх твораў мы таксама не разумелі б, калі б тыя ня мелі назоваў. Таму чалавечая мова ня толькі найбольш складаная ды ўнівэрсальная, але і найбольш даступная і зразумелая знакавая сыстэма.