Вадзім БЯЛЬЗАЦКІ

У рускай нацыянальнай свядомасці, як і ў любой іншай, укаранілася мноства міфаў.

Працэс іх стварэння ніколі не спыняецца, як, уласна, і працэс фармавання нацыі. Міфы фарміруюцца на патрэбу дня для выкарыстання ў дадзены гістарычны момант.

Гаворка пойдзе пра міф, які цалкам сябе дыскрэдытаваў, але не адпрэчаны рускай нацыянальнай свядомасцю па прычыне сталага выкарыстання, - ён патрэбны. Гэта - міф пра братэрства трох славянскіх народаў: беларусаў, украінцаў і рускіх. Вядома, апалагет гэтага міфа расставіў бы народы ў іншым парадку - для яго найважнай і значнай часткай міфа з'яўляўся б пастулат пра тое, што рускі народ ёсць "старэйшы брат" як для беларусаў, так і для ўкраінцаў.

Гаворка пойдзе менавіта пра гэты з дзясятка вялікіх і малых міфаў у рускай нацыянальнай свядомасці, таму што, па-першае, гэты міф гістарычна новы, па-другое, ён раздражняльна хлуслівы, па-трэцяе, ён часта згадваецца да месца і не да месца, па справе і без справы, для ўнутрырасійскага ўжывання і замежнапалітычнага, - так што стаў ужо агульным шаблонам і для многіх ператварыўся ў аксіёму. Па-чацвёртае - з дазволу чытачоў, - асабіста мяне ён даводзіць да шаленства.

Сучасная навука не ведае такой тэрміналогіі і не аперыруе такім паняццем, як "братскость". У сур'ёзным падручніку ці навуковай працы па этнаграфіі, паліталогіі ці гісторыі няма тэрміна "братэрскі". Гэта з вобласці прапаганды, у якой братэрскі народ лёгка і імгненна ператвараецца ў сваю супрацьлегласць. Так здарылася з палякамі. Няма сумневу, што калі б палякі не адлучыліся ад савецкай Расіі і са зброяй у руках не абаранілі сваю незалежнасць, яны таксама былі б залічаны у ранг "братоў". А паколькі гэтага не адбылося, у дзяржавы рускіх паўстаў канфлікт з дзяржавай палякаў са шматлікімі гарачымі эпізодамі, палякі на ролю "братоў" не спадобіліся. Пра што зусім не шкадуюць дагэтуль.

Беларусам і ўкраінцам, у адрозненне ад палякаў, не хапіла гістарычнай удачы, і яны ўвайшлі ў "братэрскі" звяз з рускім народам. Праўда, гэты звяз быў не толькі "братэрскім", але і савецкім, у якім ажно ў воку мітусілася ад братоў і сясцёр. Але ў адрозненне ад усёй «сямейкі», ім не пашанцавала - асабліва таму, што яны этнічна і збольшага рэлігійна блізкія рускім. "Не пашанцавала" не ў тым сэнсе, што гэта паскорыла ці прывяло іх у дзяржаву рускіх, а ў тым, што дапамагло ў русіфікаванні гэтых народаў, у іх культурным заняволенні і навязванні ім рускай мовы.

У Беларусі гэта прыкметна, як нідзе. Я гэта добра бачу, уласна, на прыкладзе сваёй шматнацыянальнай сям'і. Бабуля і дзядуля, нарадзіўшыся ў беларуска-габрэйскім мястэчку і не будучы этнічнымі беларусамі, у якасці роднай мовы выкарыстоўвалі белорусcкую. Габрэі наогул у гэтым сэнсе ў сілу асаблівасцяў сваёй нацыянальнай сітуацыі могуць быць індыкатарам панавальнай мовы і культуры.

Шматлікія класікі беларускай літаратуры (габрэй Змітрок Бядуля, рускі Вікенцій Равінскі) не былі этнічнымі беларусамі, але пісалі па-беларуску менавіта таму, што гэта была асноўная мова зносін народа, часткай якога, прынамсі, у культурным кантэксце, яны з'яўляліся.

Усяго праз пакаленне горад перайшоў на рускую мову цалкам, а вёска, за рэдкім выключэннем, пачала карыстацца "трасянкай". Адукацыя - як вышэйшая, так і сярэдняя - падаваліся ўжо на рускай мове. Мастацкая літаратура на нацыянальнай мове стагнавала, не кажучы ўжо пра навуковую і тэхнічную. Нацыянальна-культурны ландшафт Беларусі да канца ХХ стагоддзя нагадваў месяцовы: ні душы, ні руху, ні нават слядоў папярэдніх нацыянальных эпох. Па сабе памятаю, якое раздражненне і здзіўленне выклікаў урок беларускай літаратуры ў старэйшых класах - вывучэнне зусім не патрэбнага прадмета без шанцаў на карыснае ім ў будучым. Наогул дайшло да таго, што па-беларуску размаўляць было сорамна і лічылася прыкметай нізкага сацыяльнага статуту. Хай прабачаць мне адзінкавыя Захавальнікі нацыянальнай мовы і культуры, якія не рабілі пагоды. Чыста "па-братэрску" ўсё было зроблена! Дзесьці я чытаў пра Авеля і Каіна - там таксама братэрская сувязь не выратавала ад забойства. Праўда, у той кнізе забойца стаў затаўраваны ў пакаленнях, а рускія не каюцца зусім. Іх воклічы пра "братскость" не могуць успрымацца інакш, чым здзекаванне і абяцанне працягваць у тым жа духу.

Нават гэтых культурна-гістарычных падзей хапіла б, каб бегчы ад Расіі, як чорт ад ладана. Калі ж паглыбіцца ў гісторыю, то акажацца, што ў беларускага народа няма ворага не толькі небяспечней, але і больш крывавага. Крывапусканне было павольным, але яно не спыняецца стагоддзямі і ў пакаленнях - рускія не любяць спяшацца, каб не насмяшыць.

У школе кожны як бы вучыў гісторыю і не можа не ведаць пра паўстанне 1794 г. пад кіраўніцтвам Тадэвуша Касцюшкі, патопленым у крыві ўлюбёнцам рускай публікі, нацыянальнам героем Расіі князем Аляксандрам Васільевічам Італійскім, графам Суворавам-Рымніцкім, войскі якога так зверавалі ў Беларусі, а потым у Польшчы, што ўразілі нават рускую грамадскую думку. Пушкінскія радкі пра разню ў Празе - спроба апраўдаць жорсткасць суайчыннікаў:

Певец! издревле меж собою
Враждуют наши племена:
То наша стонет сторона,
То гибнет ваша под грозою.
И вы, бывало, пировали
Кремля позор и плен,
И мы о камни падших стен
Младенцев Праги избивали,
Когда в кровавый прах топтали
Красу Костюшкиных знамен.

Ні словы пра "братэрскія народы" - усё толькі пра адвечную варожасць! Ай ды Пушкін! Ай ды гад печаны!

Потым паўстанне 1830-1831 гадоў, пасля якога апусцелі вёскі і каталіцкія манастыры. Паўстанне 1863 года пад камандаваннем Кастуся Каліноўскага з масавымі публічнымі пакараннямі смерцю ўдзельнікаў і спачуваючых Віленскім генерал-губернатарам Мураўёвым-вешальнікам. 4,5 тысяч чалавек былі асуджаны да павешання, да спасылкі на катаргу і на высылку ў Сібір, накіраваны ў арыштанцкія роты. Колькі палегла на палях бітваў і ў бяссудных растрэлах, цяжка падлічыць. Каля 13 тысяч чалавек улады перасялілі ў аддаленыя губерні Расіі. Між іншым, самы квет нацыі, галоўным чынам людзей адукаваных і актыўных. На іх месца з'явіліся асаднікі - асобы "братэрскія", натуральна.

Спроба стварэння незалежнай беларускай дзяржавы ў 1918 годзе была няўдалай з-за контрдзеянняў Расіі - праўда, ужо савецкай. Дарэчы, пры перамовах з Польшчай у той жа перыяд Масква прапанавала Варшаве абмяняць Усходнюю Беларусь на Заходнюю Украіну, ад чаго Польшча адмовілася. Вось так "па-братэрску" - абмен адных на іншых. Добра яшчэ не на тытунь.

А Слуцкае паўстанне 1920 года, патопленае ў крыві з усёй рэвалюцыйнай бальшавіцкай рашучасцю, як у бальшавікоў было прынята? І гэта прыклады толькі з новай гісторыі.

Стагоддзі варожасці і раптам - "братэрскія" народы? Штосьці тут не тое. Да месца ўспомніць някляеўскіе лыжы. Але "хто старое ўспомніць, таму вока прэч". Гэта правіла, дарэчы, таксама рускія ўвялі.

Спадзяюся, з братскостью мы разабраліся. Як той казаў, пры такіх сябрах - ворагаў не трэба. Калі б камусьці прыйшло ў галаву звесці са свету беларусаў як этнас пад корань, то лепшых выканаўцаў, чым падданыя расійскай дзяржавы, ён і пажадаць бы не мог. Яны займелі такі поспех, што выкаранілі нават гістарычную памяць у людзей, а з ёй і нацыянальныя добрыя якасці. Інакш чым растлумачыць, што частка беларусаў - нават пасля 20 гадоў незалежнасці - гэтай нацыянальнай добрай якасці не шануе і тупа гудзе пра "братскость"? Пад акампанемент беларускіх улад, якія разменьваюць ідэю братэрства, хоць і хлуслівую, на расійскія грошы, газ, нафту, палітычную падтрымку і іншае і тым самым прывучаюць Расію да думкі, што беларусам цалкам камфортна з рускай інтэрпрэтацыяй гісторыі. Пройдзе час, і рускія паспрабуюць канверсаваць уласныя ілюзіі ў нейкія матэрыяльныя набыцці. Так што вельмі небяспечную гульню вядзе Лукашэнка з паплечнікамі, прычым гуляе не на свае, а на казённыя, народныя сродкі.

"Саюз" паміж Масквой і Мінскам у тым выглядзе, у якім ён склаўся, нагадвае інтрыжку паміж шлюбным аферыстам і прастытуткай, "якая разводзіць на каханне". Кожны з парачкі трымае кукіш у кішэні і камень за пазухай. На шчасце ў такім "звязе" разлічваць на поспех не даводзіцца. Як бы Маскве не прыйшлося падлічваць страты, хоць яна ў апошні час быццам бы пачала разумець, што ў партнёра па гульні карты крапленыя.

Незразумелы лагічны ланцужок, калі з бясспрэчнага факта этнічнай блізкасці прыходзяць да высновы пра неабходнасць аб'ядноўвацца, аж да стварэння адзінай дзяржавы. З такім жа поспехам можна прапанаваць блізкім сваякам аб'яднацца ў сям'ю з некалькімі шлюбнымі парамі, сумесна выхоўваць дзяцей і весці агульную гаспадарку. Дзеля прыкладу крывадушна паказваюць нам на Еўропу: маўляў, там аб'ядноўваюцца з меркаванняў выгады. Штосьці мне падказвае, што Расія робіць гэта не з меркаванняў выгады, а зусім па іншых матывах. Інакш бы яна сваю настойлівасць і высілкі, з якімі аб'ядноўваецца з Беларуссю, прыклала б да ўступлення ў НАТА і ў Еўрасаюз.

Выгада - толькі ва ўпакоўцы для тавара зусім іншага роду. Імкненне Расіі пашырацца і прырасці за кошт суседзяў - хранічнае захворванне: невылечнае, стагоддзямі запушчанае і пераўтворанае ў нацыянальную ідэю фікс. Расіі ўсё адно, братэрскія народы праглынаць ці не братэрскія. Яна Казахстан цягне ў гэты новы звяз не менш, чым нас. Проста з Беларуссю атрымала больш поспеху. А дзе не атрымліваецца ціхай сапай, у ход пускаецца сіла - дакладней, пакінутая ад імперскіх часоў частка сілы. Гэта і адцяпванне ад Грузіі Паўднёвай Асеціі і Абхазіі, а ад Малдовы - Прыднястроўскай "рэспублікі", стварэнне там марыянеткавых квазідзяржаў, не прызнаных нікім, апроч самой "гаспадыні". Было б і больш прыкладаў падобных дзей, ды сіл бракуе, але затое ёсць велізарнае жаданне.

Ёсць няўхільнае правіла: з тымі, хто жыве меркаваннямі выгады і рацыяналізму, з усялякімі прайдзісветамі і бандытамі спраў не мець, пазбягаць людзей з благой рэпутацыяй і дрэннай крэдытнай гісторыяй, а калі сітуацыя таго запатрабуе, то грошыкі наперад! У Расіі такая рэпутацыя, што з ёй трэба быць вельмі асцярожнымі ва ўсім. Млявасць і бестурботнасць могуць вельмі дорага абысціся. Па-іншаму - ніяк, бо сабе даражэй! Гарантыя непрыемнасцяў, аж да адабрання пашпарта і да продажу таму-сяму на органы.

Лепш да Расіі ставіцца як да патэнцыйнага ворага, чым як да патэнцыйнага сябра. Гэта адзіная дзяржава з тых, што маюць агульную мяжу з Беларуссю, ад якой можна чакаць у дадзены момант любых, у тым ліку і агрэсіўных дзеянняў.

Пажаданне здароўя і росквіту ў славян - традыцыйны і агульнапрыняты звычай - выказаць сімпатыю і прыхільнасць. Можа, таму ў той часткі беларускай палітычнай эліты, што апошнія 17 гадоў знаходзіцца ва ўладзе і хварэе на "інтэграцыйную хваробу", лозунг апазіцыі "Жыве Беларусь!" настолькі не ў гонары і выклікае прыступы лютасці? Можа, яны там не жадаюць росквіту сваёй краіне? Замест таго, каб прамовіць "Смерць Беларусі", яны на розныя лады спяваюць асану "адзінаму лёсу" і "союзу братских народов". Менавіта таму з такой паспешнасцю нацыянальныя сімвалы былі заменены на нічога не адлюстроўваючыя, апроч прыхаванай нуды па мінулым, атрыбутыку. І знік з герба "светлы рыцар" з дзідай наперавес, які скача ў правілах геральдыкі з Захаду на Ўсход, дзе чакае яго Змей Гарыныч цяпер пры адной галаве, у мінулым двухгаловы, а ў марах ягоных - Горынычавых - шматгаловы.

Ну і хто пасля гэтага "мерзавцы" і "пятая калонна"?..

Хартыя'97