Юры ПАЦЮПА •

Слоўнiк сьцiгуе мэту чыста практычную: дапамагчы беларускiм аўтарам удасканалiць сваю мову. Бо мова зрасейваецца шпаркiм ходам, а яе носьбiты ўсё больш адрываюцца ад народнае традыцыi, зусiм страцiлася традыцыя старабеларуская. Аднак, мова ў часе становiць сабою жывы арганiзм, i каб гэты арганiзм запрацаваў, прыходзiцца зьбiраць яго з кавалкаў i фрагмэнтаў, расьцярушаных праз гады. Слоўнiк скiраваны ня толькi супраць пазычаньняў (пераважна з расейскае мовы), а й супраць непатрэбных наватвораў, якiя апошнiм часам запаланiлi друк i з грунту выяўляюцца тымi ж пазычаньнямi.

Практычнасьць i дзьвюхмоўнасьць слоўнiка выракавала тое, што аўтар не лiчыў патрэбным адрозьнiваць фразэалягiзмы i фразы. Многiя так званыя фразэалягiзмы аднае мовы перакладаюцца на iншую звычайнымi фразамi цi паасобнымi словамi, i наадварот. Матар’ял да слоўнiка браны зь лiтаратурнае мовы на вялiкiм адцiнку (ад ХУI i нават ХУ стст. да пачатку ХХ ст.) дзеля таго, каб паказаць устойлiвасьць i невыпадковасьць фактаў беларускае мовы. Зрэдку аўтар зьвяртаўся да пазьнейшых тэкстаў i блiзкiх яму гаворак в. Дамэйкi Лiдзкага раёну. Беларуская частка слоўнiка, як найважнейшая, распрацоўвалася падрабязьней за расейскую.

Нястача лiтаратурных прыкладаў назiраецца, галоўным чынам, у тых артыкулах, якiя пацьвярджаюцца iншымi слоўнiкамi. А завялiкая iх колькасьць паўстае там, дзе ёсьць патрэба пацьвердзiць невыпадковасьць уведзенае ў ужытак адзiнкi. Фразэалягiзмы i фразы, якiя ня маюць iстотных адрозьненьняў у расейскай i беларускай мовах, у слоўнiку не падаюцца.

Прыемнаю нечаканасьцю для аўтара слоўнiка было тое, што адшуканыя фрагмэнты беларускае фразэалёгii самыя сабою склалiся ў сыстэму, выявiўшы агульнасьць паэтыкi, агульнасьць сваiх часьцiнак. Такiм парадкам, iх запраўднасьць пацьвердзiлася ня толькi гiстарычна, але й сыстэмна.

Можна вылучыць выразы з апорнымi словамi век: да канца веку, зь вякоў, на вяку, на схiле веку, па век, у веку, у квеце веку, цэлы век; званьне: анi званьня, дазваньня, не засталося званьня, толькi званьне; знак: анi знаку, даць знак, давацца ў знакi, для непазнаку, знакам тым, мець знак, няма знаку, не засталося знаку, толькi знак; ласка: з ласкi, зрабiць ласку, калi ласка, ласка за ласку, лучыць у няласку, на ласцы, убiцца ў ласку; парадак: па парадку, сваiм парадкам, такiм парадкам; рада: анi рады, даць рады, зрабiць раду, ня даць рады, няма рады, укладаць раду, у радзе, чынiць раду; раз: заразом, нешта раз, раз ад разу, раз-два, раз за разам, раз-пораз, раз у раз, у разе патрэбы, у такiм разе, штораз; рэч: дарэчы, знаная рэч, iншая рэч, насамрэч, не вялiкая рэч, не дарэчы, незлiчоная рэч, простая рэч, рэч у тым, у чым рэч; той (тая, тое): анi туды тое, анi ў той бок, куды ня тое, на тое i выйшла, не туды тое, ня ў той думе, пад тое, як той казаў; трэба: горш i ня трэба, лепей i ня трэба, як больш i ня трэба, як трэба.

Цi наадварот, расейскiя выразы не в себе, вне себя, не в своём уме i г. д. становяць сабой лексычную лакуну, якая ў беларускай мове закрываецца словам непрытомны.

Павольны плыў беларускае мовы спрычынiўся да таго, што беларускiя фразэалягiзмы куды карацейшыя за расейскiя, яны ня могуць дазволiць сабе вялiкае колькасьцi складнiкаў. З кампанэнтаў замежнага паходжаньня – пераважаюць лацiнiзмы i гэрманiзмы: i квiта, квiта за квiта, на гвалт, штука ў тым, увайсьцiся за штуку. Сустракаецца ў фразэалягiзмах i заняхаены савецкiмi граматыкамi гэрунд (дзеяслоў у форме назоўнiка): не дачаканьне тваё, не дажданьне тваё. Словы таксама выяўляюць стваральнае адзiнства: зазвычай, заразом, зароўна.

Пры ўкладаньнi слоўнiка аўтару досыць часта даводзiлася не пагаджацца з сваiмi папярэднiкамi.

Лiтаратура i крынiцы

1. Беларуская дакастрычнiцкая драматургiя. Мн., 1976.

2. Беларуская дакастрычнiцкая проза. Мн., 1965. 

3. Беларуская лiтаратура ХIХ стагоддзя: Хрэстаматыя. Мн., 1988. 

4. Галубок У. Творы. Мн., 1983. 

5. Киселев И. А. Русско-белорусский фразеологический словарь. Мн., 1991. 

6. Лепешаў I. Фразеалагiчны слоўнiк беларускай мовы. У 2 т. Т. 1—2. Мн., 1993. 

7. Леўчык Г. Доля i хлеб: Выбраныя творы. Мн., 1980. 

8. Наша Нiва, 1906-1909. 

9. Паўловiч А. Выбранае. Мн., 1975. 

10. Русско-белорусский словарь. Мн., 1982. 

11. Санько З. Малы руска-беларускi слоўнiк прыказак, прымавак i фразем. Мн., 1991. 

12. Социально-политическая борьба народных масс Белоруссии. Кон. ХIУ в. – 1648 г.:

Сб. Док. и мат. В 3 т. Т. 1. Мн., 1988.

13. Станкевiч С. Русiфiкацыя беларускае мовы ў БССР. Мн., 1994.

14. Станкевiч Я. Беларуска- расiйскi (Вялiкалiтоўска-расiйскi) слоўнiк. Ню-Ёрк, [1990].

15. Стары Улас. Год беларуса: Вершы. Вершаваныя апавяданнi. Публiцыстыка. Мн., 1990.

16. Фразеалагiчны слоўнiк мовы твораў Я. Коласа. Пад рэд. А. Аксамiтава. Мн., 1993.

17. Фразеологический словарь русского языка. Под ред. А. И. Молоткова. М., 1986.

Папяр. - Наст. »