«Нашы часы – часы агульнай заблытанасці, часы праменных быццам ідэалаў і іх канечнага знікання праз нядоўгі час… Тое, што раней здавалася чыстым і светлым, штодзённа аплятаецца жыццёвым брудам і пылам. Так знікаюць праменныя ідэалы, пакідаючы роспач і безнадзейнасць. У такія часы адзінокая чалавечая душа шукае, пераглядаючы ўсё тое, што здавалася каштоўным, святым і жаданым». Так яшчэ ў 1921 годзе пісаў старанна замоўчваны ў савецкія часы беларускі філосаф Ігнат Канчэўскі (Абдзіраловіч), які і не думаў, напэўна, што ягоныя словы і ў нашыя складаныя часы будуць гучаць па-прароцку дакладна і метка. Сапраўды сёння вялікія, здавалася б, ідэалы пабудовы новага светлага грамадства і выхавання шчаслівага, прыгожага чалавека пазнікалі літаральна на нашых вачох, заплямленыя не толькі жыццёвым брудам, але і цэлымі патокамі бязвіннай чалавечай крыві. Аднак, і тое, што прыйшло ім на змену, аказалася яшчэ паскуднейшым, бо было адкінута ўжо і само паняцце ідэалу ўвогуле. Замест яго прапаноўваюцца цяпер толькі цынічны прынцып індывідуальнае выгады ды асабістай нажывы, што базіруецца ўжо на адных прымітыўных жывёльных інстынктах. Калі наяўнасць ідэалу прадугледжвае ўсё такі і пэўнае мысленне, заснаванае на дзейнасці розуму, з-за якога чалавек менавіта і носіць гордае званне Homo sapiens – чалавек разумны, то інстынктамі кіруюцца толькі жывёлы ў дзвюх асноўных сваіх разнавіднасцях: драпежнага звера і пасіўна-пакорлівага траваеднага быдла. Падобна, што гэткае няшчасце і звалілася сёння на нашы бядотныя голавы.

Што гэта так, паказвае нам хоць бы й прыклад нашай суседкі Расіі, за імперскім дротам якое і мы, беларусы, мелі няшчасце некалі здзейсняць тыя, быццам бы, праменныя, як піша Канчэўскі, ідэалы. «Быццам бы» таму, што ўжо тады яны не выклікалі даверу, бо пад імі хавалася ілжывая хцівасць тадышніх камуністычных намеклатуршчыкаў з іх спецпакетамі, санаторыямі, дачамі і лечкамісіямі. Але ў сённяшняй Расіі, куды зноў хочуць нас, беларусаў, загнаць, усё тое павялічылася дзесяцікроць і стала цынічна адкрытым і ўзаконеным. Там цяпер пануюць пераважна інстынкты, скіраваныя на асабістую, чыста жывёльную выгаду і парадкуюць хцівыя алігархі-міліярдэры тыпу Абрамовіча, якому пад непасрэдную ўладу аддадзены расійскім ўрадам, напрыклад, ажно ўвесь чукоцкі народ (такі лёс чакае, дарэчы, і нас, беларусаў, на якіх точыць ужо зубы таксама хоць і меней удачлівы, бо ўжо быў фігурантам Гаагскага міжнароднага крымінальнага суда, але падобнага ж тыпу алігарх Барадзін). Яны там падграблі пад сябе не толькі ўсю і так небагатую расійскую эканоміку з яе, наадварот, найбагатшымі ў свеце сыравіннымі крыніцамі, але фармуюць пад свае густы і некалі вялікую духоўную культуру Расіі. Салжаніцына, напрыклад, ніхто і ніколі ўжо не запрашае ні на тэлебачанне ні ў СМІ (нядаўна на перадачы, прысвечанай памяці актора Ефрэмава, яго толькі паказалі ў натоўпе, не назваўшы нават па прозвішчу). Яны дазваляюць сабе здзеквацца над рускай мовай («без мата нет русского языка» – публічна заяўляе колішні міністр культуры Расіі Швыдкой) і замяняюць знакамітую рускую рэлігійную філасофію пустым і нікчымным постмадэрнізмам («философия – мёртвая наука» – не без зларадства канстатуе той жа Швыдкой). А што ўжо робіцца ў сферы этыкі, эстэтыкі і ўвогуле мастацтва, дык і вымавіцьбрыдка. Варта толькі ўспомніць пісьменнікаў Уладзіміра Сарокіна і Віктара Ерафеева, адкрыта ўжываючых у сваіх творах той жа цынічны мат, рэжысёра з няяснаю сексарыентацыяй Рамана Вікцюка, зусім ужо «суперпорочного» па яго ўласнаму прызнанню спевака Барыса Маісеева, спакуслівых і «безгранично-бесстыдных», як яны самі сябе характарызуюць, вядучых тэлепраграмы «Сексуальная рэвалюцыя», дзівакаватага «попстыліста» Сяргея Зверава або зусім ужо ідыёцкі, няхай нам даруюць, ансамбль гэтак званага Комеды клаб. Увогуле героем нашага часу ў мастацтве Расіі заместа ўсё такі высокароднага некалі лермантаўскага Пячорына стаў нават не гогалеўскі Чычыкаў, а зусім ужо вульгарны невук-бандзюга з аўтаматам Калашнікава наперавес, наняты на грошы ўсё тых жа алігархаў. Ды і ў нас на Беларусі пачынаецца тое ж, калі прыняць да ўвагі адносіны сучаснага кіраўніцтва краіны да нацыянальнай беларускай культуры і мовы або ўспомніць нядаўнюю публічную заяву на старонках развясёлае «Комсамолкі» (ад 17-25 красавіка г.г.) старшыні саюза нашых будучых беларускіх алігархаў Аляксандра Патупы, што «ни один инвестор не будет участвовать в приватизации белорусской госсобственности ради каких-то высоких (!) целей.» Прызнанне не толькі шчырае, а проста нахабнае па свайму цынізму. І без яго вядома, што «госсобственность» гэтая прыватызуецца тымі алігархамі не дзеля высокіх ідэалаў, а проста дзеля самай шкурнай уласнай выгады. А «какие-то высокие цели» (і якая ж іронія тут гучыць!) – гэта, канешне, культура беларускага народу, яго нацыянальная годнасць, мова, незалежнасць і суверэнітэт, на якія проста плюе як сам алігарх, так і ўсё беларускае кіраўніцтва, дазваляючае сабе нават публічна чыніць здзек з мовы свайго народу. Але вось варта было прэзідэнту Лукашэнку штосьці там няўдачна сказаць пра наш беларуска-яўрэйскі Бабруйск, як ізраільскае кіраўніцтва адразу ж узяло яго за вуха і паставіла ў вугал. Ды так, што не толькі яму асабіста давялося прыніжана апраўдвацца, але і апазіцыйная прэса аказалася змушанай за яго заступіцца (адзін вядомы журналіст дык і зусім ужо ўстрывожыўся, што з гэтае прычыны «еврейский капитал, который очень щепетильно относится к подобным высказываниям.., вряд ли в ближайшем будущем придёт в Беларусь»). Ўсе тыя паны алігархі сапраўды, як сведчаць іх гуллівыя подзвігі не толькі ў Расіі, але і ў бачыўшым многае французскім Куршэвілю, мецяць не ў «высокие цели», а, па выразу знакамітага рускага паэта, куды ніжэй.

Словы «ідэал, ідэальны» заўсёды азначалі і азначаюць у нашым жыцці думку пра нешта праўдзівае, добрае, дасканалае, прыгожае, карыснае і прыемнае. Тое, што вельмі патрэбнае нам, што жадаецца намі і таму павінна быць здзейснена альбо дасягнута абавязкова. Усё гэта ў нашым уяўленні заўсёды і звязвалася з вытворным словам «ідэалізм» у яго самым шырокім сэнсе. Але ў традыцыйнай савецкай філасофіі як у філасофіі матэрыялістычнай гэтым словам прыпісваўся звычайна толькі суб’ектыўны, як гавораць філосафы, и, значыць, нерэальны характар. Толькі тое, што адносілася да знешняга свету і было па сваёй прыродзе матэрыяльным, лічылася аб’ектыўнай рэальнасцю. І менавіта гэтай аб’ектыўнасці надавалася пераважна значэнне ісціны і другіх пералічаных тут ідэалаў. Ісцінным, напрыклад, суб’ектыўнае ўжо па азначэнню быць не магло, як пра тое сведчыць і лёс у былым савецкім грамадстве філасофскага суб’ектыўнага ідэалізму. Але і аб’ектыўнае існаванне ідэалу таксама не дапушчалася, бо тады трэба было прызнаць і аб’ектыўны ідэалізм, а ўслед за гэтым і існаванне Бога, што для марксісцкае ідэалогіі ў прынцыпе было недазваляльным. Пагэтаму тут узнікала бессэнсоўная блытаніна і ў гэтым ненатуральным, зусім алагічным расколе філасофскае думкі можна бачыць ужо і адну з прычын сённяшняга, па колішняму нашаму выразу, бляску і трагедыі ідэалу. Таго знікання праменнага, як піша Канчэўскі, ідэалу цераз нядоўгі час.

Сёння ж мы зусім ужо трапілі, як кажуць з агню ды ў полымя. Калі ў савецкія часы філасофію толькі знявечвалі, расколваючы яе на два процілеглыя сабе бакі і ўродуючы тым і паняцце ідэалу, ператвараючы і яго ў вульгарную, а то і крывавую часам «зброю класавай барацьбы», то ў нашыя алігархічныя часы ўжо самую філасофію выкідаюць, як некалі казалі марксісты, на звалку гісторыі, замяніўшы яе ўсемагутнаю і цынічнаю сілаю грошай. Сёння ўсё тое, што калісьці адносілася да ідэальных каштоўнасцей, то-бок, усё праўдзівае, добрае, дасканалае і прыгожае, стала рыначным таварам і, значыць, прадажным. Ды і карыснае з прыемным таксама цэніцца цяпер як толькі грашовы сродак абмену, і нават каханне стала такім жа «абменам паслугамі» (зрэшты, і само слова «каханне» знікае, замяняецца чыста таварным тэрмінам «секс»).

Пры даследаванні прыроды ідэалу, аднак, трэба карыстацца куды больш нармальнай, цэласнай філасофіяй, ніж аднабаковы і, па сутнасці, таксама цынічны матэрыялізм. Так званы дыялектычны матэрыялізм, на якім будавалі сістэму сваёй ідэалогіі камуністы, увогуле ўяўляў сабою тое, што філосафы называюць contradictio in ad’jecto (супярэчнасцю ў азначэнні), і што сам нават Маркс параўноўваў з выразам «драўлянае жалеза» (сапраўды, калі гэта філасофія дыялектычная, то яна павінна аб’ядноўваць сабой у дыялектычным адзінстве і матэрыялізм і ідэалізм, а калі яна ўяўляе сабою выключна матэрыялізм, то аб ніякай дыялектыцы тут няма і гаворкі). Тут патрэбна філасофія, аб якой марылі некалі лепшыя мысляры сусвету і якая не супрацьстаўляе, каб дагадзіць нячыстай палітыцы, матэрыяльнае і ідэальнае, а разглядае іх як два натуральныя бакі адной і той жа таксама адзінай і цэласнай, па-сапраўднаму рэальнай рэчаіснасці. І толькі такая філасофія, як убачым ніжэй, якраз і дае нам магчымасць зразумець, што такое ідэал і ці патрэбны ідэалы сёння нам, беларусам.

У цяперашнія часы, калі мы вызваліліся з нядобрых ціскоў палітыканства ідэалогіі і абапіраемся на навейшыя дасягненні сучаснай навукі, перш за ўсё, агульнай тэорыі сістэм, з упэўненасцю можна сцвярджаць, што і ідэальнае таксама існуе і мае нават аб’ектыўны характар. Калі ў чалавеку як суб’екту пазнання мы назіраем і яго ідэальны розум, і яго матэрыяльна-пачуццёвае цела, так і ў знешнім яму аб’ектыўным свеце няцяжка ўбачыць два адпаведныя таму бакі. Гэта, як даводзіць нам агульная тэорыя сістэм, агульная, ідэальная структура сусвету і складаючыя яе матэрыяльныя элементы. Тое ж самае можна сказаць і пра любы аб’ектыўны прадмет. Нават самая матэрыяльная, напрыклад, машына мае свае цалкам ужо нежывыя, матэрыяльныя дэталі (элементы) і сваю фактычна ідэальную канструктыўную схему (структуру), і толькі як спалучэнне такой ідэальнай схемы-структуры і такіх матэрыяльных дэталей-элементаў існуе сама машына як пэўная рэальнасць. Структура як бы ажыўляе сабой машыну і яе пагэтаму інжынеры часта называюць, не падазраючы аб глыбокай філасофскай сэнсоўнасці гэтых слоў, ідэяй машыны. Сапраўды, пры дастатковай складанасці гэтай схемы машына пачынае нават ўмець гуляць у шахматы, як тое мы бачым у сучасных камп’ютэрах. І інжынеры не памыляюцца, называючы тую схему ідэяй, бо тая схема, а дакладней, структура ёсць не што іншае, як інфармацыя. Інфармацыя ў крышталічнай форме, як фігуральна азначыў некалі структуру латышскі філосаф Я. Рэбанэ. Але яна можа існаваць і ў выглядзе ланцужка паасобных сігналаў, існуючых ужо не толькі ў прасторы, але і ў часе. І тады яе роднаснасць традыцыйнай інфармацыі, звычайна асацыіраванай з аб’ектыўна існуючай мовай як носьбіткай менавіта ідэй, ні ў кога ўжо не выклікае сумненняў. Яна існуе аб’ектыўна, перадаецца, захоўваецца, а шпіёны дык могуць яе і красці. Нездарма ж агульная тэорыя сістэм уключае ў сябе як істотную сваю частку менавіта тэорыю інфармацыі, бо інфармацыя ў сваім глыбінным сэнсе і ёсць не што іншае, як ідэя, ці думка.

Пераход да карыстання такой цэласнай філасофіяй – гэта ўвогуле грандыёзны духоўны пераварот, значэнне якога ў наш змардаваны, абездухоўлены і ніцы век яшчэ намі поўнасцю і не ўсведомлена. З дапамогай яе цалкам змяняецца і становіцца куды больш нармальнай у цэлым агульная карціна свету. Для філосафаў-матэрыялістаў, напрыклад, акаляючае іх асяроддзе было толькі матэрыяй і ўвесь навакольны Сусвет уяўляўся халодным, застылым і нежывым, і тады, напрыклад, натуральнае жыццё ў прыродзе станавілася для іх невырашальнай загадкай. Невырашальнай, дарэчы, і для сучаснай навукі, бо і яна фактычна карысталася і ўсё яшчэ карыстаецца па традыцыі і сёння філасофіяй матэрыялістычнай. Прапанаваныя на яе базе тэарэтычныя канцэпцыі паходжання жыцця пастаянна аказваліся на практыцы неажыццяўляльнымі, і мы не ўмеем і сёння стварыць, напрыклад, хоць бы якую небудзь штучную, але па-сапраўднаму жывую амёбу (генетычна кланіраваныя расліны і, тым болей, жывёлы – гэта штосьці зусім іншае, і сённяшняя медыцына асцерагаецца прапаноўваць іх, напрыклад, у ежу). На аснове гэтай філасофіі фізіка канца ХІХ і пачатку ХХ стагоддзяў нават прыйшла была ўвогуле да песімістычнай тэорыі цеплавой смерці ў будучым усяго Сусвету. А з сярэдзіны веку ХХ-га на базе постмадэрнізму як далейшае фазы ў развіцці матэрыялізму філасофія пачала разбураць і самую сябе, аб’явіўшы вайну ўжо і логіцы ў цэлым (пратэсты супраць так званага «логацэнтрызму»!) і замяніўшы ў ёй ісціну шызафрэнічнымі «дэканструкцыямі» і «сімулякрамі». У адносінах да чалавека і яго грамадства матэрыялістычная філасофія прывяла ўвогуле да сучаснага разумення чалавека як толькі жывёлы (голай малпы, па дасціпнаму выразу ўжо знаёмага нам Дэсманда Морыса), пазбаўленай не толькі ідэалаў, але і розуму ўвогуле. Чалавеку, паводле вядомага фільмаз Шарон Стоўн і Майклам Дугласам, застаўся толькі асноўны інстынкт – жывёльны секс. Калі чалавек у мінулым ганарыўся звычайна велічынёй свайго мозгу, то цяпер яму, як піша ўсё той жа Морыс, застаецца ўжо пахваляцца толькі велічынёю сваіх геніталій. Якія ўжо тут ідэалы! Зрэшты, калі гэткі духоўны ўпадак і маральны развал грамадства суправаджаецца страшліва імклівым прагрэсам у тэхніцы, які прымае ўжо некантралюемы, абвальны характар (параўнаем хоць бы інтэлектуальны і маральна-этычны ўзровень нашых генералаў і жахлівыя магчымасці зброі, што знаходзіцца ў іхніх валасатых руках!), то тут трэба задумацца куды глыбей, чым памінаны Спіноза.

Іншая справа філасофія, прынятая ў гэтым нашшым даследаванні. Калі разглядаць не толькі нейкі канкрэтны прадмет, але і ўвесь сусвет як пэўную цэласную сістэму, уяўляючую сабой не толькі бязладна-хаатычнае мноства матэрыяльных часцінак-элементаў, якое старажытныя грэкі называлі Хаосам, але і надаючую ім пэўную цэласнасць і сістэмнасць структуру, то Сусвет гэты прадстае перад намі як цалкам упарадкаваная, жывая па-своему Існасць, велічны старагрэчаскі Космас, матэрыяльным целам якога з’яўляецца Прырода, а душой – ідэальная структура структур, негентрапія, інфармацыя. Або, як для веруючага чалавека, і сам Госпад Бог.

Вельмі характэрна і па-свойму цікава ў гэтым сэнсе развівалася справа ў марксісцка-ленінскай «сацыялістычнай» Расіі. Заснавальнікі марксізму і яго далейшае фазы ленінізму былі, як вядома, самымі цвёрдымі матэрыялістамі і заядлымі бязбожнікамі. Маркс, напрыклад, вельмі не адабраў ідэалізм, а рэлігію лічыў нават опіумам для народу. Ленін жа дык і марксавага настаўніка вялікага Гегеля лаяў «идеалистической сволочью», азначаючы і ідэалізм як толькі ненавісную яму «дорогу к боженьке». Але калі справа пайшла аб рашэнні практычных задач пры пабудове сацыялізму, то і камуністы раптам успомнілі пра ідэалы. І хоць па-ранейшаму азначалі эканоміку як асноўную базу чалавечага жыцця і матэрыяльныя вытворчыя сілы (г. зн., машыны і чалавечыя мускулы) як асноўны рухаючы фактар гісторыі грамадства, тым не менш сталі вельмі шмат гаварыць і пра ідэалы (разумелі ўсё такі сілу ідэалу, хоць і замянялі часам тое не вельмі прыемнае ім слова больш нейтральным словам «энтузіязм»!). Гаварылі так многа, што англійскі філосаф Бертран Расел стаў увогуле не без іроніі параўноўваць камунізм з рэлігіяй. Шмат гаварылі і шмат міжвольна ці вольна ілгалі, спасылаючыся па традыцыі на аўтарытэт гэтага вялікага некалі слова. Ды не толькі ілгалі, але і грабілі і забівалі ў імя ідэалу. Забівалі зусім невінаватых людзей і забівалі ў масавым парадку. Гэтым была канчаткова скампраметавана колішняя аўтарытэтнасць ідэалу, і менавіта па гэтай прычыне сёння ў Расіі такія адмоўныя адносіны да самога гэтага слова. Ды і ў нас, на Беларусі, стала вельмі нявыгадна і нават рызыкоўна распачынаць на тую тэму любую гаворку, каб не трапіць у кампанію Прэзідэнта Лукашэнкі, які, ненавідзячы нацыянальную беларускую духоўную культуру і прызнаючы ў ёй толькі тое, што можна, па яго ўласнаму красамоўнаму выразу, памацаць рукамі, збіраўся пераплюнуць расійскіх камуністаў, стварыўшы ідэалогію… ўвогуле без ідэалаў. І, зразумела ж, пацярпеў пры гэтым смехатворны правал. Той факт, аднак, што нават вельмі не любіўшыя ідэалізм матэрыялістычныя камуністы, хоць і куды больш некалі дасведчаныя ў філасофіі, чым цяперашняе беларускае кіраўніцтва, моцнае толькі ў хакеі, не грэбавалі словам «ідэал», сведчыць аб вялікай прыцягальнасці гэтага слова і азначанага ім паняцця. Важнасці і для чалавека і для арганізаванага чалавекам супольніцтва, традыцыйна называнага ў нас грамадствам. У чым жа заключаецца яго сэнс з нашага сённяшняга пункту погляду? Зноў жа пачнем тут, як гаварылі рымляне, ab ovo, то-бок, з самага пачатку.

Мы бачылі ўжо, што структура кожнага аб’ектыўнага прадмета, нягледзячы на сваю ідэальнасць, мае, як і яго матэрыяльныя элементы, таксама аб’ектыўны характар і, значыць, таксама адыгрывае немалаважную ролю ў працэсе яго існавання. І роля гэта перш за ўсё заключаецца ў тым, што азначаны аб’ектыўны прадмет альбо з’ява могуць існаваць як рэальнасць толькі пры наяўнасці і структуры і элементаў, прычым абавязкова ў іх адзінстве. Гэта ўжо добра разумелі старажытныя філосафы, а найбольш выразна — вялікі філосаф Новага часу Гегель. Сёння гэта ўжо амаль банальная рэч. Любы радыёпрыёмнік альбо той жа камп’ютэр можа рэальна існаваць толькі пры наяўнасці і яго дэталяў (элементы) і яго схемы (структура), пры чым абавязкова ў цесным іх узаемазлучэнні і ўзаемасувязі, гэта значыць у іх адзінстве. Гэта разумее ўжо сёння кожны інжынер, не выпадкова называючы гэтую схему-структуру ідэяй прадмета. Гэтак жа пабудавана прыродай і кожнае жывое стварэнне, у якім ягоная існасць, душа адыгрывае ролю структуры, а матэрыяльнае цела – аналагічную ролю элементаў. Толькі тут сістэмнасць жывога мае ўжо на шмат больш складаны, як бы шматпавярховы, ці, як гавораць у агульнай тэорыі сістэм, шматузроўневы, іерархічны характар. У такіх сістэмах іх матэрыяльны бок арыентуецца толькі ў напрамку ўжо чыста матэрыяльных, самых дробных элементных яго частак (напрыклад, фізічныя элементарныя часціцы), а ідэальны – толькі на самую высокую і агульную структуру, структуру структур Сусвету, ці, з тэалагічнага пункту погляду, Бога. Прамежкавыя ж узроўні носяць пераважна падпарадкаваны, пераходны характар. Дом, напрыклад, адносна сваіх цаглін ёсць структура, але адносна ансамблю дамоў ён толькі элемент, як і сама цагліна ў сваю чаргу адносна дому ўяўляе сабою элемент, а адносна складаючага яе пяску – структуру. Гэткую ж, але ўжо куды больш складаную іерархічнасць у сваёй сістэмнасці мае жывая істота, а найбольшай складанасцю ў гэтым плане характарызуецца, як і варта было чакаць, сам чалавек. У чалавека і душа і цела маюць самі сваю ўласную дастаткова складаную іерархічнасць, хоць у цэлым ён па-ранейшаму арыентуецца душой на ідэальнаць, а целам – на матэрыяльнасць. Такое складанае адзінства процілеглых узроўняў добра вядомы нам Гегель называў ужо дыялектычным адзінствам супрацьлегласцяў, і гэта сёння яшчэ раз падцвярджаецца бясспрэчным аўтарытэтам найсучаснейшай агульнай тэорыі сістэм. Пацвярджаецца, але ў нашы далёкія ад ідэалаў і абязбожаныя часы гэтага Гегеля трэціруюць, па колішняму нядобраму выразу, як дохлага сабаку.

Толькі ідэальная структура адыгрывае тут яшчэ адну значную ролю, асабліва важную для разумення, што такое ідэал і ў чым жа яго спецыфіка. Справа ў тым, што структура актыўна ўдзельнічае не толькі ў існаванні пэўнага прадмета ці з’явы, але і ў працэсе іх ўзнікнення і далейшага развіцця, дзе носіць нават апераджальны характар. Агульнавядома, напрыклад, што для стварэння якой небудзь машыны перш за ўсё патрабуецца ідэя машыны, то-бок структура. Яна мае адначасова і аб’ектыўны характар (яе, як мы ўжо бачылі, могуць красці шпіёны). Нават такі сур’ёзны і паслядоўны філосаф-матэрыяліст, як Маркс, сцвярджаў (насуперак свайму матэрыялізму!), што ад пчалы архітэктар адрозніваецца тым, што перш чым будзе пабудаваны дом, у галаве архітэктара павінна ўзнікнуць ідэя гэтага дома (зрэшты, тое, што адбываецца і ў пчалінай галоўцы, таксама ў яшчэ большай ступені сведчыць аб аб’ектыўнасці інфармацыі, існуючай тут ужо ў форме інстынкту!). У жывых арганізмах, будзь то жывёла альбо расліна, гэтак жа на базе запісанай у палавых клетках генетычнай інфармацыі (структура!) і бясформеннага, звычайна, непрыгожага матэрыяльнага рэчыва ў ролі ежы або ўгнаення (элементы!) фарміруецца дасканалы ў сваёй рэальнасці новы арганізм, вельмі складаны, прыгожы і як дзве кроплі вады падобны на арганізмы сваіх бацькоў (вось дзе бачыцца прычына таго, што ўжо на гэтым узроўні прыгожае мы часта называем ідэальным!). І, сапраўды, ці не цуд гэта, калі мы бачым, як з гаршка, набітага бясформеннай глебай, уздымаецца перад намі чароўная прыгажуня-ружа з яе пекнаю формай, колерам і цудоўным пахам! А фантастычная расфарбоўка пяра паўліна? А найтанчэйшыя ўзоры на крыльцах матылька? Дзе тут дарвінавы натуральны і палавы падборы і дзе барацьба за існаванне? Ды калі, зрэшты, і існуе палавы падбор, то адкуль тады ў мікраскапічнай галоўцы самкі матылька такі бездакорны эстэтычны густ? Нават у зусім ужо нежывым неарганічным свеце мы не можам па жаданню змяніць структуру таго альбо іншага рэчыва і нават не толькі сярэдневечныя алхімікі, але і сучасныя спецыялісты не могуць ператварыць, напрыклад, свінец у золата (яны могуць стварыць на малекулярным узроўні пэўнае новае рэчыва, але ж і тут для гэтага трэба спачатку знайсці яго формулу, то-бок, зноў жа структуру). А крышталічныя рэчывы ды, падобна жывым істотам, могуць нават расці і ўтвараць нярэдка амаль ідэальныя па геаметрыі і колеру прыгожыя формы. І ва ўсіх гэтых азначаных вышэй выпадках рашаючую ролю адыгрывае структура, якая мае, як было ўжо паказана, ідэальны характар. У фізіцы, як вядома, рух у бок павышэння арганізацыі (узроўня структуры!) і стварэння чагосьці новага называецца негентрапіяй, а працэс адваротны, у бок зніжэння арганізаванасці і знікнення чагосьці, — энтрапіяй. Не трэба вялікага розуму, каб упэўніцца, што ідэал якраз і звязаны з негентрапіяй і што ўжо на гэтых адносна не вельмі складаных прыкладах ідэал і яго паняцце атрымліваюць фундаментальнае па сваёй важнасці і нават неабходнасці значэнне.

Несумненна, што ўсё тут сказанае пра структуру, інфармацыю і ідэалы мае зусім непасрэдныя адносіны і да чалавека. Калі ўжо самая яго сутнасць азначаецца назваю Homo sapiens – чалавек разумны, то яго ўжо можна было б, услед за Бенджамінам Франклінам, называць не толькі toolmaking animal – жывёлай, вырабляючай прыстасаванні, але і жывёлай з ідэаламі. Без ідэалаў чалавек увогуле быў бы толькі звычайным быдлам. Але чалавек вылучаецца не толькі выразнай наяўнасцю структурна-ідэальнага фактара ў яго агульнасістэмнай будове. Ягоная структура, мае, як мы бачылі, вельмі складаны іерархічны характар, што значна ўскладняе канкрэтнае выяўленне ў ім яго ідэальнай прыроды. Яго структура знаходзіцца яшчэ і ў вельмі складаных адносінах са сваім матэрыяльна-элементным фактарам – целам. Калі б чалавек быў толькі нейкай ідэальнай, скажам, істотай, хутчэй ужо анёлам, а не чалавекам, усё было б куды прасцей. Мы б ведалі, што жыць трэба толькі адпаведна ідэалам, то-бок следуючы ісціне, дабру і прыгажосці, — так бы і жылі без аніякіх праблем. Мы, аднак, ведаем ужо, што чалавек, як пісаў яшчэ старажытны мудрэц Арыстоцель, ёсць zwon politikon, жывёла грамадская, і ў ім маюцца не толькі сацыяльна-духоўныя, сугуба чалавечыя рысы, але і рысы жывёльна-цялесныя. Або, кажучы інакш, у яго ёсць не толькі душа, жывучая і дзейнічаючая па законах чалавечага грамадства, але і цела, што дзейнічае і жыве па законах прыроды, інакш кажучы, па законах жывёльных. І тыя праяўленні, альбо фактары такога (біясацыяльнага) адзінства паміж сабою сдасягаюцца, на жаль, з вялікай цяжкасцю. Такія, напрыклад, амаль дыяметральна супрацьстаячыя знакамітыя філосафы, як Кант і Фейербах, кожны з свайго боку невыпадкова адзначалі, што ў чалавеку жывуць анёл і звер, якія варагуюць паміж сабою няшчадна. І барацьба тая нярэдка абвастраецца тым, што абодва фактары ў аднолькавай меры патрэбны чалавеку. Калі душа наша патрабуе і патрабуе вельмі законна ісціны-праўды, дабра-справядлівасці і прыгажосці, без чаго як без ідэалаў яна ўвогуле можа загінуць, то і цела гэтак жа законна жадае яды, умоў для размнажэння, адзення, жылля… Без гэтага ўсяго, што называецца звычайна, матэрыяльнымі каштоўнасцямі і аб’ядноўваецца словамі карысць-асалода, чалавек ужо як цялесная істота, таксама пражыць не можа. Усё гэта вельмі ўскладняе праблему ідэалу, робячы яе нялёгкай не толькі для рэалізацыі, але і проста для разумення.

Сацыяльныя і біялагічныя законы па сваёй сутнасці процілеглыя адзін аднаму. Сацыяльныя законы ў агульных рысах базіруюцца пераважна на ўзаемнай маральна-духоўнай падтрымцы і сацыяльным узаемадзеянні паміж людзьмі. Згодна ж законам біялагічным, паміж жывёламі (ды й між раслін!) існуе чыста матэрыяльная дарвінава бязлітасная барацьба за існаванне. І гэткая супрацьлегласць пранізвала і пранізвае ўсё наша жыццё, ад нізу да верху. Нялёгка рызыкаваць сабою, каб выбавіць з бяды другога. Ці ўстаяць перад спакуслівасцю чужой жаночай прыгажосці пры наяўнасці ўласнае жонкі і дзяцей, як бліскуча паказвае амэрыканскі кінарэжысэр Стэнлі Кубрык ў фільме «З шырока закрытымі вачыма». Ці сказаць у вочы праўду-матку бяздарнаму, але ўсемагутнаму начальніку, які можа адпомсціць, сапсаваўшы табе ўсё жыццё. І гэтак далей, і да таго падобнае. І не толькі ў звычайных жыццёвых сітуацыях, але і на самых высокіх рэлігійных і філасофскіх узроўнях. Пра гэта раздумваў, напрыклад, апостал Павел, калі пісаў у сваім Пасланні да рымлянаў, што «ў членах маіх бачу іншы закон, чым у розуме маім, і таму добрага, чаго хачу, не раблю, а злое, чаго не хачу, раблю». Тое ж мелі на ўвазе і памянёныя вышэй філосафы Кант з Фейербахам. А адным з першых усвядоміў сабе прычыны супярэчлівасцей старагрэчаскі мысляр Арыстоцель.

Зразумела, што такая супярэчлівасць чалавека не магла не адбіцца не толькі на яго жыцці, але і ўвогуле на ўсёй яго дзейнасці, у выніку якое ўтварылася і тое, што звычайна называецца культурай. Культуру мы звычайна азначаем як сістэму створаных чалавекам асноўных каштоўнасцей. Каштоўнасці ж, як вядома, — гэта тое, што задавальняе асноўныя чалавечыя патрэбы і менавіта патрэбы, без якіх ён, як мы ўжо бачылі, не можа існаваць. І тады зразумела, што і каштоўнасці гэтыя і культура як цэласная іх сістэма самым цесным чынам звязана з самім чалавекам — творцам і спажыўцом, і яна таксама не можа не несці на сабе гэткай жа супярэчлівасці. Па выразу сучаснага заходнееўрапейскага філосафа Эрнста Касірэра, культура нагадвае сабою як бы ракавіну малюска і абавязкова нясе на сабе, так бы мовіць, пэўны адбітак форм яго цела. Менавіта пагэтаму і самога чалавека можна паспяхова вывучаць цераз даследаванне яго культуры. А паколькі цікавячыя нас ідэалы аказваюцца так звязанымі і з чалавекам і з яго культурай (у культуры яны адлюстроўваюцца асабліва выразна), то мы і працягнем тут разгляд праблемы ідэалу на матэрыяле культуры. Тым болей, што сённяшняя трагедыя ідэалу якраз і разыгрываецца перад намі якраз на сацыякультурнай сцэне.

Тое, што культура сапраўды ўяўляе сабою як бы адбітак самога чалавека, бачна ўжо з самага першага позірку на яе агульную структуру. Як і сам чалавек, яна ўяўляе сабою сваеасаблівае адзінства духоўнай і матэрыяльнай субкультур, якія часта таксама называюцца культурамі, чым падкрэсліваецца іх пэўны самастойны характар. Гэтыя больш прыватныя культуры таксама супрацьстаяць адна другой, як душа і цела ў самім чалавеку. Але гэтак жа, як і ў чалавеку, яны непарыўныя і звязаны адна з адной, утвараючы сабою цэласную сістэму культуры ўвогуле. Звязвае іх у адно цэлае трэці від больш прыватнай культуры, у ролі якой выступае культура мастацкая. Менавіта ў культуры мастацкай і назіраецца найбольш выразна характэрная як для культуры, так і для самога чалавека ўнутраная супярэчлівасць, якую ў свой час вялікі нямецкі філосаф Гегель назваў дыялектычным адзінствам процілегласцей. Менавіта яна, гэтая мастацкая культура, ужо з самага золку чалавечай гісторыі пакутліва шукае аб’яднання абедзвюх асноўных культур у адзінстве, якое мастакі і эстэтыкі таксама здаўна ўжо называюць гармоніяй і якое суадносіцца імі з асноўнай эстэтычнай каштоўнаснай катэгорыяй – прыгажосцю. Тая гармонія можа выразна праяўляцца на самых канкрэтных узроўнях структуры не толькі пэўнага паасобнага віда мастацтва і не толькі паасобнага мастацкага твора, але і паасобнага вобраза як спецыфічнае адзінства ўнутранага ідэальна-рацыянальнага зместу і знешняе матэрыяльна-пачуццёвае формы. Зрэшты, таму ідэал і пачынае з’яўляцца перад зачараванымі вачыма чалавека ва ўсёй сваёй прывабнасц і красе перш за ўсё менавіта ў мастацтве.

Ідэал, як ужо нам вядома, праяўляецца ў рэалізацыі, г. зн. ідэальная структура заўсёды імкнецца рэалізаваць сваё сапраўднае існаванне ў адзінстве з адпаведнымі ёй матэрыяльнымі элементамі альбо непасрэдна, альбо цераз пасрэдніцтва прамежкавых іерархічных узроўняў, не толькі ў мастацкай ці, тым болей, у чыста духоўнай культуры. У якасці гэткай структуры ён рэалізуецца, як мы ўжо бачылі, і ў культуры матэрыяльнай, праяўляючыся там як функцыянальная ідэя той альбо іншай карыснай рэчы, надаючы і ёй пэўную інфармацыйную значнасць і сэнс. Роўна як і, наадварот, у сферы духоўнай ён таксама, каб рэалізавацца, змушаны шукаць сабе пэўнае, хоць і куды больш сціплае знешняе матэрыяльна-элементнае выражэнне ў форме схемы-чарцяжу, моўнага гучання альбо напісаных на паперы літар ці якіх небудзь іншых інфармацыйных знака-сімвалаў. Духоўная ж культура і будуецца, быццам, на сваім матэрыяльным фундаменце, пераважна на мове (недарэмна вядомы нямецкі філосаф Хайдэгер называў мову домам духоўнага быцця!). Такая шчыльная ўзаеманасычанасць і адначасова супрацьстаянне якраз і складаюць сабою спецыфіку таго вышэйпамянёнага гегелеўскага дыялектычнага адзінства процілегласцей, якое найбольш ярка праяўляецца менавіта ў чалавеку і ў ягонай культуры. Увогуле ідэал насычае сабою ўсю культуру на ўсіх яе ўзроўнях, пачынаючы з культуры духоўнай, дзе ён выразна бачыцца на першым мейсцы ўжо з самага свайго азначэння, і канчаючы культурай матэрыяльнай, дзе ён таксама прысутнічае, хоць і ў значна больш сціплай меры. І гэта не цяжка зразумець, бо ў прынцыпе ўся культура з’яўляецца прадуктам творчасці чалавека, які ў сваёй дзейнасці заўсёды кіруецца розумам, а значыць і ідэалам. Ідэалам і ў яго суб’ектыўнай, так бы мовіць, ачалавечанай форме, якая далей аб’ектывізуецца ў працэсе сваёй рэалізацыі. У знешняй жа прыродзе ідэал існуе аб’ектыўна, у форме той абсалютнай аб’ядноўваючай і упарадкаваючай увесь Сусвет сіле, якую старажытныя грэкі ў процілегласць хаосу называлі космасам, філосаф Гегель – абсалютным Розумам, сучасныя фізікі і кібернетыкі – негентрапіяй, а мы тут завем структурай структур, што можна атоесамліваць і з Богам у пантэістычным яго разуменні.

Пастаяннае імкненне духоўнай культуры і яе ідэалаў гарманічна аб’яднацца з культурай матэрыяльнай, даволі выразна рэалізоўвалася часам у мастацкай культуры, як, напрыклад, у старажытнай Грэцыі эпохі Пярыкла альбо ў італьянскім Рэнэсансе. Але гармонія паміж ідэальным і матэрыяльным, паміж духам і целам, паміж зместам і формай (пералік такіх дыялектычна-парных паняццяў можна было тут б працягваць і далей) з’ява, на жаль, даволі рэдкая. Менавіта пагэтаму і вялікі нямецкі паэт Іяган Вольфганг Гётэ у яго знакамітай паэме «Фауст» прымушае свайго героя, убачыўшага на імгненне вобраз антычнай прыгажуні Гэлены, умольна ўсклікнуць: «Verweile doch, du bist so schoen!», што нашымі паэтамі перакладаецца звычайна яшчэ больш узнёсла: спыніся, прыгожае імгненне! Сапраўды прыгажосць часам толькі мільгае ў творах мастацтва, а сёння дык яна, як здаецца, пакінула нас зусім. Нездарма ж Адам Парфрэй назваў сваю кнігу пра сучасную еўрапейскую культуру «Культура времён Апокалипсиса» (Екатеринбург, 2005). Цяпер перад намі пад зманлівай эгідай сучаснасці бессаромна і нахабна крыўляецца сама брыдота. Калісьці нас радавалі Рафаэль і Моцарт, сёння ж нам прапануюць цешыцца Шнітке і Шагалам, і мы пакорліва гэта прымаем (вось як змяніліся нашы густы, а, значыць, змяніліся і мы самі, амаль зусім, як у андэрсенаўскай казцы пра голага караля: нездарма французскі філосаф Бюфон гаварыў, што густ – гэта чалавек!). Прыгажосць, як і шчасце ўвогуле, на жаль, вельмі нячаста госцюе ў нашым жыцці. Адносна прыгажосці — самавідавочна. Пра шчасце ж мы спецыяльна ўспомнілі таму, што менавіта шчасце з’яўляецца найвышэйшай каштоўнасцю як у культуры, так і наогул ва ўсім аб’ёме нашага жыцця. Яно абдымае сабою і ідэальную ісціну-дабро, і матэрыяльна-пачуццёвую карысць-асалоду, і эстэтычна-мастацкую дасканаласць-прыгажосць. Абдымае ў адзінае цэлае, што і называем мы шчасцем і цэнім вышэй за ўсё. Але і тут мы адразу ж натыкаемся на знаёмую ўжо нам супярэчлівасць. Сёння і ісціна часта бывае нядобрай, і асалода – шкоднай, а прыгажосць – дык зусім ужо брыдотна недасканалай. То-бок шчасце не рэалізуецца ў нас як гармонія ўсіх так нам патрэбных каштоўнасцей. І што тады чалавеку застаецца рабіць?

Гэтае нялёгкае пытанне асабліва востра паўстае перад намі сёння, і ў якасці адзінага адказу на яго ў нашых пазбаўленых ідэалаў і апустошаных галовах узнікаюць жахлівыя карціны ўсеагульнага крызісу, ледзьве не заўтрашняй ядзернай вайны і ўвогуле ці не самога біблейскага канца свету. І многія з нас кідаюцца ў крайнасці. Людзі старэйшыя пачынаюць шукаць ратавання ў грашах, прадаючы за іх і сумленне, і гонар, і нават само жыццё. Альбо кідаюцца ў містыку, прычым нярэдка ў самых забабонных, а то і зусім ужо непрыгожых яе рознавіднасцях, як, напрыклад, сатанізм. Моладзь жа, слухаючы шматлікіх тэарэтыкаў і практыкаў «сексуальнае рэвалюцыі» бесклапотна нырае ў балота самай жывёльнай пачуццёвасці стыхіі, уключна з «групавухай» і агіднымі сексуальнымі збачэннямі, простадушна лічачы гэта пачэснай праявай сучаснасці і прагрэсу і шукаючы тут таго, што яна з напаўусвядомленаю дакладнасцю сама называе «балдзёжам». Характэрна, што і ў самой мове сучаснай моладзі словы накшталт «балдзёжу» ужо цалкам укараніліся ў слоўнік, а слова, напрыклад, «кахаць», як ужо гаварылася, знікае ўвогуле. І зусім ужо з нахабным цынізмам прагучала нядаўна на той жа маскоўскай тэлепраграме «Сексуальная рэвалюцыя» сцверджанне, што сучасная маладая жанчына сексуальна ўзбуджаецца толькі… пры бачанні вялікіх грошай! Бедны Homo sapiens! Хутка ён ужо і як звычайная жывёліна размнажацца не зможа. Сапраўды, якія ўжо тут і дзе яны, тыя ідэалы!

І толькі вельмі нямногія, хто не страціў яшчэ галавы, не жадаюць канчаткова развітвацца з ідэаламі, хоць і застаюцца ў трагічнай адзіноце, упадабняючыся лемантуючаму ў пустэльні біблейскаму апосталу. Гэта тыя прадстаўнікі беларускай інтэлігенцыі, што і сёння застаюцца вернымі розуму і ягонай спадзвіжніцы – філасофіі. Той самай філасофіі, якую яшчэ старажытны Платон лічыў галоўным дапаможнікам кіраўнікоў дзяржаў і якую яны прамянялі сёння, смеху варта, на ідыёцкі хакей і каратэ. Праўда якраз і застанецца на баку ідэалаў і філасофіі, хоць многія сёння над імі смяюцца. Стары Спіноза меў ўсё такі рацыю, калі сцвярджаў, што перш чым плакаць або смяяцца, трэба разумець.

Сапраўды, калі падумаць глыбей, то і сёння ўжо бачацца сціплыя проблескі надзеі на ратаванне з цяперашняга духоўнага Армагедону. Тая ж філасофія і яе малодшая сястра – навука даюць нам магчымасць зразумець, што не ўсё добрае загінула і не так ужо ўсё безнадзейна. І сённяшнему жахліваму стану культуры навука можа даць больш-менш разумнае тлумачэнне. Гэта перш за ўсё тое, што цяперашні духоўны і ўвогуле жыццёвы крызіс не ёсць нейкая непазбежна канчатковая боская кара і ўсеагульная пагібель, і не трэба ўпадаць у поўны песімізм ці, тым болей, у паніку. У гісторыі, асабліва ў гісторыі мастацкай культуры ўжо здараліся аналагічныя непрыгожыя і непрыемныя сітуацыі. Яшчэ за шмат вякоў да нашае эры ў канцы старажытных гамераўскіх часоў таксама сустракалася нешта вельмі падобнае, калі пісалі і пісалі, трэба прызнаць, з вялікім талентам славутыя ў тыя часы і сёння спецыялістам вядомыя паэтка Сапфо і паэтАнакрэон. Першая паходзіла з вострава Лесбос, і ад яе быццам бы і пайшла назва адной вельмі моднай тадыі сёння нядобрай дамскай сексарыентацыі. А пра другога Энгельс пісаў, што каханне разумелася ім настолькі сваеасабліва, што яму быў абыякавы нават пол каханай істоты. Альбо ўзяць хоць бы ўсім вядомую старажытнарымскую імперыю эпохі ўпадку. Там рабілася літаральна тое ж самае, што і цяпер. Каб пераканацца ў гэтым, дастаткова глянуць на малюнкамі на сценах славутых пампейскіх лупанараў-бардэляў або прачытаць твор старажытнарымскага сатырыка Пятронія «Сатырыкон» ці Апулеевага «Залатога асла». Нездарма ў Пушкіна Анегін у неразумнай яшчэ сваёй маладосці «читал охотно Апулея, а Цицерона не читал», а Пятроній быў экранізаваны і сучасным знакамітым еўрапейскім кінарэжысэрам Феліні таксама зусім не выпадкова. І у пазнейшыя эпохі назіралася нешта падобнае, як, напрыклад, перад Францускай рэвалюцыяй з сумна знакамітым маркізам дэ Садам, што займаўся філасофіяй не за пісьмовым сталом, а, як ён сам пісаў, у будуары з голымі жанчынамі, і які паклаў пачатак таксама вельмі звыродліваму сексуальнаму збачэнню. У ХІХ стагоддзі французскі паэт Шарль Бадлер напісаў скандальна праславіўшы яго верш пад назваю «Une charogne» (падліна), дзе ён параўноўваў сваю каханку з сустрэтай ля дарогі ў часе прагулкі… напоўзгнілай падлінаю ды яшчэ са смакам апісваў, як у апошняй былі спакусліва задзёртыя ўверх, як у пажадлівай жанчыны, ногі ды распораты жывот з кішкамі, што распаўсюджвалі жахлівы смурод. Гэта быў, па сутнасці, ужо пачатак сучаснага агульнаеўрапейскага сацыякультурнага крызісу, які працягваецца там і сёння, пад маркай сучаснасці і далейшага прагрэсу, арыентуючыся на нічым не прыкрытую брыдоту. Вядомая нядаўняя спроба ў савецкай Расіі толькі шляхам прымусу і грубай сілы супрацьпаставіць духоўнаму крызісу новыя камуністычныя ідэалы, правалілася ганебным чынам. Крызіс, наадварот, зацягнуў у яшчэ больш глыбокую і смуродную яміну сацыякультурнага дэкадансу, што мы і маем няшчасце сёння бачыць і перажываць (нездарма ж Віктар Ерафееў назваў выдадзены ім зборнік твораў сучасных рускіх пісьменнікаў, няйначай, пад уплывам Бадлера —«Русские цветы зла»).

Але ж было і адваротнае. У еўрапейскай гісторыі былі перыяды, калі ідэалы не толькі не перажывалі трагедыю, але і ззялі, як у Канчэўскага, тым самым праменным бляскам, што асабліва выразна было бачна зноў-такі ў мастацкай культуры. Дастаткова ўспомніць тут паэмы самога Гамэра, старажытнаегіпецкую Неферціці, Афрадыту Мілоскую з класічнай Грэцыі, менш вядомых але не менш прыгожых Уту і Рэглінду з ХІІІ стагоддзя еўрапейскага Сярэдневечча і, канечне ж, не раз тут ужо памінаныя Адраджэнне, ці Рэнэсанс з такімі па-сапраўднаму вялікімі імёнамі, як Леанарда, Мікельанджэла і Рафаэль. Адраджэнне, у якім, дарэчы, прыняла актыўны ўдзел і дарагое нашай памяці айчыстае Вялікае Княства Літоўскае, дастаткова толькі ўспомніць Скарыну, Гусоўскага, Сапегу і Вітаўта. Ды і пазней былі спробы зноў ажывіць тыя ідэалы, як гэта было ў часы Францускай рэвалюцыі з яе свабодаю, равенствам і брацтвам, або ў той жа Расіі пасля рэвалюцыі 1917 года, хоць спроба тая і скончылася, як было толькі што сказана, ганебным крахам.

Усё гэта перш за ўсё азначае, што ў гісторыі нашай культуры, як і ў іншых далёкіх ад нас і па прасторы і па часу сацыякультурных рэгіёнах, як, напрыклад, Індыя альбо Кітай, сказанае вышэй не з’яўляецца злавеснай праявай нейкага ўсеагульнага канца Сусвету або вынікам нядобрага выпадку. За ўсім гэтым навука бачыць строгую законамернасць у працэсе сацыяльнага развіцця. Сацыякультурная гісторыя развіваецца па крывой, падобнай да сінусоіды, дзе ўзлёты культуры да ўзроўню, напрыклад, самай высокай прыгажосці і спады да неверагоднай брыдоты як бы рытмічна чаргуюцца паміж сабою. І не толькі ў мастацкай культуры, але і ў культуры духоўнай і матэрыяльнай. Зрэшты, апошнія дзьве чаргаваліся так, што ў перыяд, напрыклад, агульнага сацыяльна-культурнага пад’ёму грамадства пераважала духоўная культура, у перыяд росквіту абедзьве яны, як бы аб’ядноўваючыся, узнімалі на першы план мастацтва, і, нарэшце, на стадыі ўпадку ўсё больш і больш пачынала пераважаць культура матэрыяльная, выцясняючы з гістарычнай арэны духоўную культуру і калечачы культуру мастацкую. Усё гэта заўважылі не толькі такія сучасныя сацыяёлагі і гісторыкі, як О. Шпенглер, А. Тойнбі і П. Сарокін, пра якіх яшчэ будзе гаворка, але і філосафы старажытных часоў, пачынаючы з Платона і Арыстотэля і канчаючы Гегелем. Без уплыву апошняга не застаўся нават ягоны не вельмі ўдачлівы вучань Маркс, скрозь сістэму сацыяльна-эканамічных фармацый якога і ў яго прасвечваюцца памянёныя тут сінусоіды. Выразна бачылі тую сінусоіду ў гісторыі сацыякультурнага развіцця і філосафы-эстэтыкі, што ўслед за Гегелем вывучалі спецыфіку гісторыі мастацтва і ўсяе мастацкае культуры. Тут мы не без пэўнага гонару можам адзначыць і зробленае нашай беларускай эстэтыкай, якая ў справе аналізу гэтай культуры і яе ўзаемаадносін з ідэаламі, нават будучы ў калюча-дротавай загародцы руска-савецкай імперыі, змагла заўважыць і навукова прааналізаваць тыя цыклічныя рытмы ў гісторыі мастацкай культуры, амаль на трыццаць гадоў абагнаўшы хвалёныя маскоўскую і пецербургскую (ленінградскую) філасофска-эстэтычныя школы, якія толькі нядаўна выдалі, нарэшце, у свет дзьве тоўстыя калектыўныя манаграфіі на гэтую тэму («Цивилизация: восхождение и слом» (М., 2003) і «Циклические ритмы в истории, культуре, искусстве» (М., 2004)), але і тыя пад значным уплывам распаднага, хаосалюбівага постмадэрнізму. І, зразумела ж, без аніякае спасылкі на так іх апярэдзіўшыя нашы беларускія распрацоўкі. Увогуле нашы дысертацыі ў Маскве правальваліся, рукапісы рэзаліся ў выдавецтвах, а ўцалелае і пасьпеўшае выйсці ў свет альбо палівалася брудам (кніга «Логіка прыгажосці», напрыклад, дзе была ўжо тады насуперак афіцыйнай савецкай эстэтыцы і незалежна ад Захаду тэарэтычна выкладзена азначаная канцэпцыя цыклічнага развіцця мастацкай культуры і якая адразу ж пасля публікацыі ў 1965 г. была «удостоена» з боку самой «Литературной газеты» водгуку пад зняважлівым загалоўкам: «С точки зрения лошади…») альбо проста замоўчвалася, як і цяпер, што, дарэчы, робіцца сёння ўжо і ў самой Беларусі.

Азначаная цыклічнасць заўважалася і многімі мастацтвазнаўцамі і таксама адносна даўно, пачынаючы з Вінкельмана і канчаючы Вёльфлінам (зрэшты, і ў Расіі пісалі на гэтую тэму яшчэ Фрычэ, Іофэ, Шміт і іншыя, пакуль тое не было канчаткова забаронена партыйнымі ідэолагамі пасля ўстанаўлення ў СССР афіцыйнага мастацкага стылю соцрэалізму ў 1934 годзе). Але найбольшай увагі заслугоўваюць тут даследаванні той праблемы, праведзеныя ў першай палове ХХ стагоддзя культуролагам А. Шпенглерам, гісторыкам А. Тойнбі і сацыяёлагам П. Сарокіным з выкарыстаннем проста такі гіганцкага па свайму аб’ёму фактаграфічнага матэрыялу (зразумела, што працы Тойнбі і, тым болей, Сарокіна, гэтага «белаэмігранта» і асабістага сакратара Керэнскага, знаходзіліся толькі ў спецхранах і былі для нас, шэраговых беларускіх навукоўцаў, недаступнымі, а Шпенглер таксама ацэньваўся камуністычнымі партідэолагамі вельмі адмоўна). І што самае тут цікавае, гэтыя даследаванні, нягледзячы на ваяўнічы эмпірызм з боку аўтараў, па сваіх вывадах з неверагоднай дакладнасцю супадалі з вынікамі распрацовак ранейшых чыста дэдуктыўных філосафаў і перш за ўсё распрацовак Гегеля, на якога абапіраліся мы, беларускія эстэтыкі. Гэта асабліва характэрна для прац Сарокіна, нягледзячы на яго папрокі ў адрас Гегеля за »схематызм» і пастаяннае падкрэсліванне ўласнага прынцыповага, як ён лічыў, фактаграфізму. У такім супадзенні, як няцяжка ўжо здагадацца, заключалася найважнейшае сведчанне ісціннасці вынікаў і тых і другіх, бо гэта ж было тое самае сакраментальнае спалучэнне тэорыі з практыкай, фундаментальная важнасць якога для ісціны прызнавалася нават філасофіяй марксізму-ленінізму.

Згодна Сарокіну, напрыклад, гісторыя культуры перажывала сваеасаблівыя цыклы-перыяды ў сваім развіцці, што складаліся з цалкам лагічна абумоўленых фаз станаўлення, росквіту, упадку і гібелі кожнай культуры, і тыя фазы называліся ў яго адпаведна ідэацыянальнай, інтэгральнай і сенсорнай субкультурамі (чацвертую, распадную фазу ён абмінаў пераважна зусім, лічачы насуперак Шпенглеру, што агульная сацыякультурная гісторыя такога зусім ужо «правальнага» перарыву ўвогуле не перажывае). А ў аснове зменлівых фаз, што тут найбольш для нас важна, ляжалі ўсё тыя ж вядомыя нам суадносіны ідэальнага і матэрыяльнага пачаткаў, якія ў культуралагічным аспекце выступалі як суадносіны паміж духоўнай і матэрыяльнай субкультурамі. Прычым суадносіны тыя рэалізоўваліся так, што фазе станаўлення дадзенай культуры адпавядала заўсёды культура ідэяцыянальная (ці субкультура – Сарокін быў не вельмі строгім у тэрміналагічных адносінах, як і ў адносінах няўдалага тэрміна «ідэяцыянальная», замест якога мы будзм тут ужываць больш дакладны выраз «ідэальная»), у якой духоўнае пераважала над матэрыяльным.

Фазе росквіту адпавядала культура інтэгральная, дзе ідэальнае і матэрыяльнае ўжо складалі сабой гарманічнае адзінства (Сарокін, праўда, часам ацэньваў яе чамусьці і як культуру эклектычную).

З фазай упадку звязвалася культура сенсорная, у якой пераважала ўжо матэрыяльнае над ідэальным.

І, нарэшце, фаза поўнага распаду культуры ў Сарокіна звязана была ўжо з поўным ўпадкам эклектычнай культурай (тут адразу ж трэба адзначыць, што ні Сарокін ні ягоны папярэднік з процілеглага боку Гегель ніколі, як ужо было толькі што сказана, не прыходзілі да вываду аб нейкай канчатковай пагібелі культуры падобна біблейскаму канцу свету, што і цяпер прымаецца за ісціну. Распадаецца і гіне толькі пэўная канкрэтная культура пэўнага народу і пэўнай эпохі, а чалавечае грамадства, як і агульначалавечая культура працягвае існаваць куды больш працяглы час (праблему пачатку і канца існавання самога чалавецтва ўвогуле мы закранем ніжэй).

…Не дзіва, што тая канцэпцыя яшчэ ў савецкія часы знайшла сабе падтрымку ў беларускай філасофскай эстэтыцы, якая развівалася тут незалежна ад Сарокіна з апорай на процілеглую Сарокіну і яго аднадумцам Шпенлеру і Тойнбі дэдуктыўную эстэтыку Гегеля. Дзякуючы ж дыялектычнаму метаду Гегеля не цяжкім аказалася звязаць з азначанымі фазамі і ўвесь лагічна-катэгарыяльны апарат самой эстэтыкі. Так звязаць, што фазе станаўлення грамадства і яго культуры адпавядала катэгорыя ўзнёслага, фазе росквіту – катэгорыя прыгожага, фазе ўпадку – катэгорыя камічнага і фазе канчатковага распаду культуры – катэгорыя брыдоты. А катэгорыі гэтыя ў сваю чаргу выдатна адпавядалі логікцы гістарычнага чаргавання стыляў у мастацкай культуры, што даўно ўжо, як было сказана, заўважалася і вядомымі еўрапейскімі мастацтвазнаўцамі. На перыяд пад’ёму грамадства і яго мастацкай культуры, напрыклад, прыпадае рамантызм з класіцызмам, на перыяд росквіту – рэалізм і класіка ў самым высокім, гарманічным сэнсе гэтых слоў, у часы ўпадку – натуралізм і барока і, нарэшце, перыяд канчатковага распаду – дэкаданс і эклектыка. Больш тое, логіка эстэтычных катэгорый перанесена была і на самога чалавека як прадстаўніка сваеасаблівага віду Homo pulcher – чалавек прыгожы (у савецкія часы мы проста змушаны былі быць аптымістамі звыш усялякай меры, што адпаведна і адбілася ўжо на самой назве маёй кнігі «Homo pulcher – чалавек прыгожы»).

Чалавек таксама ў сваім гістарычным развіцці перажываў тыя ж эстэтычныя фазы і вось цяпер зноў трапіў у абдымкі ужо нават не камічнага, а звыродлівага, брыдкага. Нарэшце, ўсё гэта было выкладзена і з пазіцый сучаснай агульнай тэорыі сістэм, якую прадстаўляла кібернетыка (што было, зрэшты, пакінута без увагі як з боку маскоўскіх спецыялістаў, так і з боку нашых беларускіх апанентаў).

Знайшлі сабе месца у гэтай сістэме, дарэчы, і катэгорыя трагічнага як самай першапачатковай падфазы узнёслага, і катэгорыя нізкага як далейшага развіцця камічнага. Вельмі дапамагала тады нам, беларускім дысідэнтам-шасцідесятнікам, і выказаная таксама са спасылкай на Гегеля вядомая думка Маркса, што ўсё так ці гэтак значнае ў гісторыі з’яўляецца заўсёды двойчы: у пачатку як трагічнае, а ў канцы – як фарс. Сёння ж, каб упэўніцца ў справядлівасці гэтага, варта толькі крыху ўспомніць уласную гісторыю ды глянуць уважліва навокал.

Цяжка пераацаніць усе магчымыя вартасці і выгоды гэтай сацыякультурнай тэарэтычнай канцэпцыі. Мала таго, што ў ёй, як ужо было паказана, тэорыя спалучаецца з практыкай у вельмі цесным адзінстве, чым яшчэ раз падкрэсліваецца яе несумненная ісціннасць. Яна пераканаўча тлумачыць нам гісторыю культуры як увогуле законамерны працэс, у якім асноўнай яго рухаючай сілай выступае актыўнае ўзаемадзеянне ідэальнага і матэрыяльнага фактараў у аднолькава важных для гэтага працэсу ролях. Гэтым яна выразна адрозніваецца ад традыцыйнай марксісцкай канцэпцыі, дзе галоўную ролю заўсёды адыгрываў толькі фактар матэрыяльны, робячы галоўнай рухаючай сілай гісторыі грамадства і яго культуры выключна культуру матэрыяльную і пакідаючы духоўнай культуры толькі мізэрную ролю пасіўнай надбудовы. Ніжэй будзе паказана, чаму гэта так зрабілася з марксізмам-ленінізмам, прычым паказана з дапамогай менавіта гэтай жа выбранай намі канцэпцыі. Тут жа падкрэслім галоўнае, а, менавіта, што толькі ў гэтай канцэпцыі мы знаходзім тое, дзеля пошуку чаго распачаты быў сам гэты артыкул увогуле. Тут перад намі адкрываюцца, нарэшце, і ідэал і належачая яму вельмі важная роля ў развіцці як чалавечага грамадства ў цэлым, так і яго культуры. Мы тут знойдзем адказы і на больш прыватныя і канкрэтныя пытанні, што нядобры час сёння ставіць перад намі, і ўсё з апорай на гэтую канцэпцыю.

І першае, што тут нам проста кідаецца ў вочы, – гэта актыўная роля ідэалу як увогуле думкі, ідэі ў працэсе гістарычнага развіцця чалавечай супольнасці і яе культуры становіцца проста рашаючай імае сваю перавагу над культураю матэрыяльнай.

На фазе росквіту культуры ідэал не толькі захоўвае, але і замацоўвае сваю значнасць, рэалізуючыся ў гарманічным адзінстве з культурай матэрыяльнай. І толькі ў часы сацыякультурнага ўпадку моц ідэалу пачынае слабець, перадаючы ініцыятыву культуры матэрыяльнай, якая ўжо па сваёй прынцыповай схільнасці да энтрапійнага хаосу, пераходзіць у стан занікання. І зусім знікае пры распадзе цэласнай культуры у яе адзінстве ідэальнага і матэрыяльнага. Гэта зусім, як і ў прыкладзе кожнай жывой істоты. У маладосці, калі яна яшчэ фармуецца і расце, інфармацыйны зарад, змешчаны ў яе генатыпе (адпаведнік душы!), кіруе ўсім працэсам развіцця, актыўна шукаючы свайго матэрыяльнага ўцеляснення. У перыяд росквіту генатып яе поўнасцю рэалізуецца ў матэрыяльным (адпаведніку цела!), утвараючы рэальную, сталую жывую асобіну. І ў старасці пачынае ўжо браць перавагу матэрыяльнае цела з яго тэндэнцыяй да паступовага энтрапійнага заняпаду, які і завяршаецца распадам і смерцю. Але гэты распад не абсалютны, як і сама смерць не мае абсалютнага характару. Гэта толькі матэрыялізм пастаянна нам цвердзіў аб абсалютнасці смерці. Як рэлігія была заўсёды ўпэўнена ў бессмяротнасці душы, так і сучасная філасофія цэласнасці, якою мы тут менавіта і карыстаемся, даказвае нам, што ў любым жывым арганізме, уключаючы і чалавека, ідэальна-інфармацыйны пачатак застаецца ў выглядзе генатыпу яго дзяцей. У чалавека, зрэшты, і не толькі ў вырашчаных ім дзецях, але і ў створаных ім будынках, рэчах і нават ідэях. Ідэя, як і душа, застаецца заўсёды бессмяротнай, калі ў ёй заключаецца дастаткова устойлівы інфармацыйны змест. Зазначым, крыху забягаючы наперад, што гэта якраз і важна, бо мы і шукаем менавіта ідэал як найгалоўны сродак адраджэння нашай нацыянальнай культуры. Як сродак, што ніжэй мы будзем называць беларускай ідэяй!

Але тут па-ранейшаму застаецца непакоячае нас пытанне. Калі фаза поўнай. рэалізацыі ідэалу ёсць фаза росквіту — у культуры яна адпавядае і эстэтычнай катэгорыі прыгажосці і таму, чаго ўсе мы жадаем як чалавечага шчасця, то чаму тады тая фаза такая кароценькая? Лагічна разважаючы, яна павінна была б цягнуцца куды даўжэй, чым моманты толькі яе пад’ёму і ўпадку. Па крайняй меры, так нам заўсёды хочацца. У рэчаіснасці ж гэта — амаль што наадварот. Гэтак жаданае намі шчасце калі і з’явіцца, то адно мільгае, як нейкая чароўная аргастычная ўспышка (параўнанне з аргазмам тут сапраўды мае сэнс і не толькі з фрэйдысцкага пункту погляду, з якога разглядаў, напрыклад, гэтую праблему В. Райх, пішучы з шакіруючай праматой сваю вядомую кнігу прра «аргазм і сацыяльную рэвалюцыю», але і з пазіцый абранае тут намі агульнай канцэпцыі). І гэта — як у жыцці асобнага чалавека, так і ў цэлым грамадства, уключаючы і яго культуру.

Асабліва тое прыкметна ў гісторыі культуры мастацкай, дзе Гётэваму Фаусту прыгажосць выпадае толькі лавіць як прыгожае імгненне. Сапраўды, перыяды, калі ў мастацтве з’яўляецца перад намі прыгажосць ў поўным яе зіхаценні, надзвычай кароткія, як тое было і ў грэкаў часоў Пярыкла, і ў еўрапейскім ХІІІ-ым стагоддзі, і пры так намі любімым Рэнэсансе. Затое пераходныя перыяды цягнуліся доўгія і нудотныя часам стагоддзі. Прычым выяўляецца такая асаблівасць гэтага працэсу, што чым бліжэй мы па лініі гістарычнага прагрэсу да нашага часу, тым тыя аргастычныя ўспышкі карацей і карацей. Пасля ўсё такі ўзнёслай у пэўным сэнсе Французскай рэвалюцыі, меўшай і свае ідэалы ў выглядзе знакамітых liberte, egalite i fraternite, ні гармоніі, ні шчасця, ні прыгажосці ў Еўропе ўжо не ўзнікала (Давід і Бетховен былі сапраўды хоць і асляпляльнымі, але ў гістарычным масштабе ўжо толькі імгненнямі). Пасля ж рэвалюцыі Расійскай тыя прыемныя катэгорыі ў нас увогуле, як кажуць, і не начавалі. А вось на самым золку чалавечай гісторыі, у палеаліце, як мяркуюць спецыялісты па гісторыі мастацкай культуры і як сведчыць само тагачаснае мастацтва славутай мадленскай эпохі, такі перыяд цягнуўся доўга, так што, паводле думкі тых жа гісторыкаў, ён мог легчы і ў аснову біблейскае легенды пра рай.

Спецыялісты па кібернетыцы і агульнай тэорыі сістэм, як і самі заснавальнікі іх Л. Берталанфі, Н. Вінэр і У. Р. Эшбі, тлумачаць гэта звычайна тым, што чалавечая супольнасць, ці грамадства, уяўляе сабою вельмі вялікую, а, значыць, і вельмі складаную іерархічную сістэму, і менавіта пагэтаму яе развіццё адбываецца не па ўзыходзячай бесканечнай прамой, як думаў некалі француз Кандарсэ, а перажывае пэўныя рытмічныя, падобныя, як ужо было сказана, на сінусоіду, адхіленні ад гэтай прамой. Вінэр называў іх сваеасаблівым рысканнем сістэмы, а сучасная больш строгая навука азначае як яе законамерныя асцыляцыі, ваганні (Сарокін называў іх яшчэ і флуктуацыямі). Тады становіцца зразумелым факт і такога паскарэння гэтых асцыляцый і змены ў іх рытме як праява яшчэ больш шырокіх па сваёй амплітудзе ваганняў і ўсяго чалавецтва ў цэлым.

Усё чалавецтва перажывала некалі перыяды станаўлення і росквіту (падобна, дарэчы, што росквіт той ужо адбыўся ў бласлаўвёныя часы Рэнэсансу, будучы ж росвіт камуністычнага раю, аб чым пастаянна цвердзілі бальшавікі, сёння ўжо выглядае вельмі сумніўным!), а ў будучыні абавязкова наступіць і яго канец, як наступіць некалі канец і планеце нашай, і сонцу, і, напэўна ж, нашай Галактыцы ў цэлым. Але пытанні тыя ставіць патрэбна ўжо не перад логікай, а, хутчэй, перад этыкай. Мы асабіста таксама ж некалі памрэм, але было б проста смешна, калі б мы кіраваліся тым і на практыцы: навошта, маўляў, наогул варушыцца, калі ўсё роўна хутка знікнем? Але на справе мы жывем і дзейнічаем, бы зусім бессмяротныя. Гэта ж адносіцца і да жыцця ўсяго чалавецтва. Дасціпны англічанін Джонатан Свіфт меў пагэтаму рацыю, калі высмейваў сваіх лапуцян, якія кожную хвіліну клапаціліся аб стане сонца і кожныя раніцу з трывогай пыталіся, як яно там сёння ўзыходзіла.

Але ж і этыка нас тут мала супакойвае. Вельмі ўжо рэзкі, катастрафічны характар маюць тыя ваганні і асцыляцыі ў чалавецтве. Амаль заўсёды з крахамі, рэвалюцыямі і грамадзянскімі войнамі. І, само сабою, абавязкова з гібеллю нават самых, здавалася б, праменных ідэалаў. Кожны больш-менш прыкметны ў гісторыі перыяд як узнікаў пад знакам сваіх ідэалаў, так і распадаўся з іх занікненнем. Тут яшчэ можна было б звярнуцца за дапамогаю і да фізікі (у фізіцы, як вядома, усе працэсы і перамены таксама маюць такі ж перарывісты, ці квантавы, як там гавораць, характар), але тады і мы б тут маглі ператварыцца ў свіфтавых лапуцян. Адказ на тое трывожнае пытанне трэба шукаць усё-такі бліжэй да нашай чалавечай, гуманітарнай праблематыкі, з улікам самых агульных асаблівасцей чалавека, ягонага ўзнікнення і развіцця, з памінанага тут не раз арыстоцелевага азначэння чалавека як жывёлы грамадскай. Мы бачылі ўжо, як цяжка спалучаюцца ў чалавеку ідэальнае і матэрыяльнае, пачынаючы з вечнага супрацьстаяння паміж сабой яго цела і душы і канчаючы гэткім жа супрацьстаяннем паміж матэрыяльнай і духоўнай культурамі ў гісторыі чалавечага грамадства з іх чарговымі ўзлётамі і падзеннямі (сёння, напрыклад, наша бедная духоўная культура з яе і высокімі некалі ідэаламі якраз і знаходзіцца ў самым глыбокім заняпадзе).

Гэта апошняе якраз і мела месца пры ўзнікненні самога чалавецтва, чалавецтва менавіта як падсістэмы такой больш шырокай сістэмы – прыроды.. Разам з ім узнік і той знаёмы ўжо нам фактар, як сама культура і перш за ўсё менавіта культура духоўная з яе моцнай маральна-этычнай асновай. Культура таго тыпу, у аснове якога і аказаліся шуканыя тут намі ідэалы.

Аднак з-за адносна імклівага па сваіх тэмпах працэсу змяненняў агульнапрыроднага асяроддзя ледавіковай эпохі поўнай замены ў чалавеку жывёльнай сістэмы паводзін на сістэму сацыяльную не адбылося. Адбылася не замена, а толькі сваеасаблівая надбудова сацыяльнай сістэмы над сістэмай жывёльна-інстыктыўнай, у якой апошняя стала выконваць ролю глыбіннага яе фундаменту, які ў пэўнай ступені фактычна супрацьстаіць сваёй надбудове. Гэтая сацыяльная надбудова не была арганічным працягам таго фундаменту, а для свайго існавання і эфектыўнага функцыянавання вымушана была нават у пэўнай ступені блакіраваць некаторыя віды дзейнасці сістэмы жывёльнай, як, напрыклад, барацьба за існаванне і за самку, што у свой час адзначаў яшчэ фізіёлаг Ананьеў Б. Г. Адсюль менавіта паходзіць рэзка адмоўны (з часціцаю «не»), загадна-забаронны характар асноўных прынцыпаў паводзін чалавека, так чотка выражаных ва ўсіх рэлігійных запаветах (не забі, не пралюбадзейнічай, не крадзі, не ілжы і г. д., гэта значыць, не паводзь сябе падобна жывёле!) і лёгшых у аснову ўсяе чалавечай духоўнай культуры. Адсюль і раздвоенасць самога чалавека, што знаходзіцца ў аснове агульнай яго супярэчлівасці ў адносінах паміж целам і душой, пачуццёвасцю і розумам, жаданнем і абавязкам, асабістым і сацыяльным, падсвядомасцю і свядомасцю і г. д. Чалавек увогуле ў гэтым сэнсе нагадвае цыркавога артыста, што ідзе па дроце. Падзенне ў бок толькі ідэальнага прывядзе да фізічнай яго смерці, падзенне ж у бок супрацьлеглы, у бок толькі матэрыяльнага – зноў да пагібелі, але ўжо да пагібелі духоўнай як вяртанню ізноў у жывёльны стан. Пагэтаму нам так важны не толькі сам ідэал, але і правільнае яго разуменне, разуменне менавіта як найважнейшага кроку да гармоніі ідэальнага і матэрыяльнага. Гармоніі, што і ляжыць у аснове таго, што філосафы называюць рэальным быццём.

Выкладзенае тут тэарэтычнае трактаванне працэсу рэалізацыі ідэалу як пастаяннага імкнення да гарманічнага адзінства паміж ідэальным і матэрыяльным фактарамі жыцця, як пастаяннай, скажам, не пакідаючай зямлі арыентацыі на Бога, – такое трактаванне ідэалу дае нам магчымасць зразумець і асноўную прычыну таго фатальна-ганебнага краху камуністычных ідэалаў, «пабудова» якіх прынесла столькі пакут няшчасным народам былога Савецкага Саюза, і ў тым ліку і нам, беларусам. І тут перш за ўсё трэба зразумець, што прычынай таго быў, як часам думаюць у нас нашы невукі-псеўдадэмакраты, не сам ідэал, гэты магутны сацыяльна-духоўны фактар, што і зрабіў чалавека чалавекам, а толькі аднабаковае разуменне яго, якое дапушчаў ужо сам асновапаложнік камунізму Маркс і асабліва расійскія яго наслядоўцы. Гэтыя апошнія разумелі рэалізацыю ідэалу ўвогуле не дыялектычна, не як абумоўлены матэрыяльна-колькаснай эвалюцыяй якасны ідэальна-рэвалюцыйны пераход у новы грамадскі стан, а як сапраўды ўжо галаваломны скачок, як прымусовую, палачна-планавую пабудову абсалютна ідэальнага грамадства (сталінскія «великие стройки коммунизма» ці, тым болей, хрушчоўская «пабудова камунізму» за дваццаць год і нават выхаванне новага чалавека, прамога, як цвік («гвозди бы делать из этих людей, лучше бы не было в мире гвоздей», пісаў некалі вядомы савецкі паэт Мікалай Ціханаў). Будавалі новае грамадства без аніякага ўліку матэрыяльнага забеспячэння такой пабудовы (стан гаспадаркі і, галоўнае, стан самога народа як чалавечага фактару).

Ды і Маркс, хоць і быў выдатна адукаваным па таму часу філосафам, вучнем Гегеля, сэнс дыялектыкі не разумеў да канца. Ён не прыдаў значэння таму разуменню фазавасці працэсу гісторыі, што прасвечвала ў тэксце абедзьвюх гегелевых логік і асабліва ў ягонай эстэтыцы як агульнай тэорыі мастацкай культуры з яе вучэннем аб сэнсе мастацкіх стыляў, хоць і чытаў і нават канспектаваў «Эстэтыку» Гегелевага вучня Фішэра перад напісаннем свайго «Капіталу». Яно толькі ўскосна паўплывала на яго, Марксавае, вучэнне аб сацыяльна-эканамічных фармацыях, дзе тая фазавасць, тым не меней, выразна праглядвае праз ягонае апісанне дыялектычнай дынамікі адзінства і процілегласці прадукцыйных сіл і вытворчых адносін.

Маркс разумеў, што сучасны яму капіталізм перажывае ўжо фазу свайго ўпадку, і востра і справядліва яго крытыкаваў, што і сёння гучыць вельмі актуальна адносна сучаснай Расіі. Аднак, памылкова недаацэньваючы трактоўку гісторыі культуры як працэс з цыклічнымі фазамі станаўлення, росквіту і ўпадку ў цэлым, ён у сваёй барацьбе за новае грамадства ўзяў на ўзбраенне матэрыялізм, атэізм і тэзіс аб фізічным насіллі як спавівальнай бабкі гісторыі, гэтыя самыя характэрныя сімптомы сацыяльнага ўпадку тагачаснага грамадства.

Маркс, як вядома, абвінаваціў ва ўтапізме сваіх папярэднікаў Сен-Сімона, Фур’е і Оўэна, што абапіраліся на ідэалізм і хрысціянскі сацыялізм, і, прынцыпова адкінуўшы ўсялякі ідэалізм увогуле, зрабіў ваяўнічы матэрыялізм, а разам з ім гэтак жа зласьлівы атэізм, асноўным метадам і сваёй тэорыі і сваёй сацыяльна-практычнай дзейнасці. Адсюль адразу ж, амаль аўтаматычна ўзніклі і культ «насілля як спавівальнае бабкі гісторыі», і сумназнакамітая дыктатура пралетарыяту, і недаацэнка духоўнай культуры, і неверагодна завышаная ацэнка эканомікі (у гэтым пасля прызнаваўся і Энгельс), і, як вынік, нарэшце, трагічна нізкая ацэнка ўжо і самога чалавека ў параўнанні з тэхнікай. Усё тое пазней было яшчэ глыбей «развіта» экстрэмальным Леніным, які сялянства, гэтыя глыбінныя карані любога народу, любой сацыяльна здаровай нацыі, ацэньваў як элемент, спараджаючы капіталізм «ежедневно, ежечасно и в массовом масштабе», а інтэлігенцыю дык і проста лічыў г… ном. Усё тое ў зусім ужо жахлівым выглядзе прадоўжана было верным яго паслядоўнікам Сталіным, канчаткова скампраметаваўшым у прынцыпе і само слова «ідэал».

Але ж неразумнымі, неабачлівымі аказваюцца і сённяшнія расійскія «змагары за дэмакратыю», што замянілі ідэал грашыма, якія «не пахнуць», як услед за рымскім імператарам-цынікам Веспазіянам выказаўся неяк па маскоўскаму тэлебачанню ўсесусветны алігарх Джордж Сорас. Стаўшы ля руля здэмакратызаванай па-іхняму, цалкам абезідэаленай і аграбленай няшчаснай Расіі, яны завялі яе ў яшчэ больш глыбокае, няхай нам даруюць, г… но

Убачыўшы, чым пагражае беларусам такое цалкам пазбаўленае ідэалаў, абездухоўленае напоўжывёльнае існаванне, мы павінны пастаянна трымацца як найдалей ад супрацьлеглай крайнасцей, што паціху падсоўваюцца нам у выглядзе атрутлівых замяшчальнікаў ідэалу — тых жа інтэрнацыяналізму, касмапалітызму, універсалізму і нават шумна расхвальваемага ўладамі сённяшняга глабалізму. Трэба пастаянна памятаць, што пад гэтымі падманна-саліднымі «-ізмамі» заўсёды так ці інакш хаваўся і хаваецца ўсё той жа драпежны імперыялізм, а яму толькі і патрэбна такое напоўжывёльнае насельніцтва-быдла, што не мае ўжо ні сваёй мовы, ні сваёй уласнай духоўнай культуры, якая выспупае ў якасці носьбіткі нацыянальнай самасвядомасці, ні сваёй, канешне ж, незалежнай, суверэннай дзяржавы. Насельніцтва, якому дастаткова толькі, як гаварылі рымляне, panem et circenses (хлеба й відовішчаў).

Асабліва характэрны тут па сваёй цынічнай сутнасці тэрмін «інтэрнацыяналізм». Мы ўжо на наша няшчасце звыкліся з ім і не бачым, што ў сваім дакладным сэнсе ён азначае сабой тое, што знаходзіцца не ў саміх народах, аб’ядноўваючы іх у адзінае цэлае, як і павінна было б разумецца па зместу паняцця, а існуе менавіта паміж народамі, незалежна ад іх і над імі, што яшчэ выразней чуецца ў рускім слове «международный» (вельмі цікава было б даведацца, кім і калі канкрэтна быў уведзены ў агульны ўжытак гэты тэрмін і ў каго ён быў запазычаны Эжэнам Пацье, аўтарам знакамітага гімна «Інтэрнацыянал»!). Усё гэта ў цэлым, як кажуць, ластаўкі з аднаго гнязда і нездарма нават амэрыканец С. Хантынгтон у сваёй нашумелай нядаўна цікавай кнізе «Clash of civilizations» (Сутыкненне цывілізацый) хлёстка пісаў: «globalism for the West, imperialism for the rest» (глабалізм для Захаду, імперыялізм для астатніх (не забудзем, што й сучаснай Расіі вельмі хочацца стаць у гэтых адносінах на ўзровень Захаду, а не лічыцца па-ранейшаму ў ліку «астатніх»!)).

Асабліва ж патрэбна нам абапертая на нацыянальную свядомасць і адпавядаючыя ёй ідэалы ўласная незалежная нацыянальная дзяржава. Дзяржава, якую ў Расіі і таксама ў нас нашы не вельмі пісьменныя рэфарматары хочуць цалкам замяніць звычайным рынкам, аддаўшы яму і духоўную культуру, зрабіўшы тым самым прадажнымі і такія духоўныя каштоўнасці, як ісціна, дабро, сумленне і прыгажосць. Мы ўжо бачым, куды ўсё гэта прывяло няшчасную Расію і ў якое жахлівае балота трапіла яе некалі сапраўды вялікая духоўная культура. Ды і ў сферы культуры матэрыяльнай там запанавала сёння такая жахлівая карупцыя, што цяперашні ўрад Расіі зноў збіраецца для яе ліквідацыі вярнуцца да сілавых метадаў, якімі некалі змагаліся супраць «классово чуждых» элементаў, сялянства і інтэлігенцыі ды будавалі «развитой социализм». Бачым, як і ў нас на Беларусі за нішчымную сацывічную поліўку ўяўнай эканамічнай выгады прадаеццца той жа Расіі і наша беларуская нацыянальная культура, літаральна топчыцца нагамі наша родная мова (менавіта пра яе сусветна вядомы культуролаг і лінгвіст Э. Сэпір некалі пісаў, што шчырым можна быць толькі на роднай мове!), уніжаюцца літаратура і мастацтва. А з імі і нашыя самасвядомасць і нацыянальная годнасць. Рынак можа панаваць толькі ў сферы матэрыяльнай культуры, якая і сама ўва многім залежыць ад культуры духоўнай, як даўно ўжо было даказана філосафам і сацыяёлагам Максам Вэбэрам. Аднак, наша беларускае кіраўніцтва лічаць за лепшае займацца хакеем і каратэ, імкнучыся апусціць да такога не вельмі інтэлектуальнага ўзроўню і нашу моладзь. Куды ж лягчэй і, галоўнае, выгодней кіраваць зусім ужо абяздумленым народам! Гэтага таксама, здаецца, не ўлічваюць і некаторыя нашы агаломшаныя ў барацьбе толькі за рэйтынг асабістага «іміджу» прадстаўнікі беларускай палітычнай апазіцыі. Яны зусім у духу колішняга марксісцкага інтэрнацыяналізму гнуцца перад сённяшнім глабалізмам, гэтай сучаснай рознавіднасцю імперыялізму, зусім адкідаючы ў бок паняцце нацыянальнай, пабудаванай на ўласнай самасвядомасці незалежнай дзяржавы. Дзяржавы, якую апостал Павел лічыў уладай ад Бога і якую Гегель услед за ім азначаў як рэальнасць маральнай ідэі. Без такога разумення дзяржавы некаторыя нашы апазіцыянеры ператвараюцца ў змагароў за дэмакратыю без суверэнітэту і за свабоду без незалежнасці, гатовымі замяніць усё гэта сілаю грошай і рызыкуючы стаць прадажнымі.

Увогуле паняццю «дзяржава» ў нашай гісторыі не шанцавала. У савецкія часы пад панаваннем марксісцка-ленінскай філасофіі дыялектычнага і гістарычнага матэрыялізму, у якой дыялектыка скарыстоўвалася пераважна дзеля маскіроўкі алагічнасці сцверджваных палажэнняў, а то і прамога ілгання, дзяржава ператварылася ў абсалютызаваную крайнасць. У тое, што крытыкі гэтай філасофіі справядліва характарызавалі як таталітарызм. Яна стала не толькі сімвалам, але і фактычным носьбітам абсалютнай, сляпой неабходнасці, што супрацьстаяла свабодзе і няшчадна душыла свабоду асобы, свабоду думкі, свабоду мастацкай творчасці альбо эканамічнай рупнасціі. Усе мы бачылі, да чаго тое прыводзіла ў перыяд савецкага «развітога сацыялізму». Цяпер у Расіі ўзнікла крайнасць, хоць і абсалютна процілеглага, толькі зноў жа гібельнага характару. Разам з рашучым адхіленнем арганізуючай ролі дзяржавы была прагалошана абсалютная свабода ад розуму, маралі, ісціны, дабра, прыгажосці. То-бок ад усяго таго, што звычайна іменавалася духоўнай культурай і заўсёды знаходзілася на сумленні дзяржавы, а не рынку. Усё мы гэта бачым у цяперашняй пазбаўленай ідэалаў Расіі, дзе над краінай распрсцерла крылы карупцыя і бессаромна дзейнічаюць спецслужбы, якім афіцыйна дазволена ілгаць, красці, забіваць з-за вугла, атручваць, душыць і г. д. і да т. п.

Менавіта тут і становіцца відавочнай роля таго, што ў філасофіі ўжо з старажытных часоў называлася дыялектыкай і згодна чаму ісціна заўсёды знаходзіцца не з крайняга правага ці левага боку, а дзесьці пасярэдзіне, толькі яе трэба старанна і ўважліва шукаць, кіруючыся той жа дыялектыкай. На колькі нялёгкая гэта задача, мы бачылі ўжо хоць бы на прыкладзе сапраўды несціханай у гісторыі культуры барацьбы паміж ідэалізмам і матэрыялізмам. У гісторыі не толькі еўрапейскай, але і вялікіх усходніх ісламскай, індыйскай і кітайскай культур.

Гэтак жа трэба падыходзіць і да праблемы дзяржавы. Дзяржава павінна спалучаць у гарманічным адзінстве грамадскае і асабістае, неабходнасць і свабоду, розум і пачуццёвасць (пра тое нам даводзілі, як вядома, і камуністы, але яны найчасцей ці то па невуцтву, ці па нячыстаму сумленню гаварылі няпраўду і дзейнічалі зусім наадварот!).

На еўрапейскім Захадзе гэткая дваістасць дзяржавы пачынае сёння актыўна абмяркоўвацца эканамістамі ў дыскусіях паміж праціўнікамі дзяржаўнасці фрыдманістамі і староннікамі дзяржаўнасці кейнсіянцамі (і калі верыць Брытанскім крыніцам, бяруць паступова верх кейнсіянцы). Аднак там праблема ўскладняецца яшчэ і агульным станам заходнееўрапейскай культуры, усё яшчэ перажываючай шпенглераўскі «закат Еўропы», адкідаючай дзеля правоў чалавека ўсе яго маральныя і ўвогуле духоўныя абавязкі. Дзякуючы гэтаму ў Амерыцы, напрыклад, і ў прэзідэнты дзяржавы выбіраюць часам не філосафаў, як раіў яшчэ Платон, а папулярных кіноактораў, футбалістаў ці зусім ужо спецыялістаў па бяздумнаму «фітнэсу».

Заслужаную цікавасць у еўрапейскай грамадскасці сёння выклікаюць адносна нядаўнія югаслаўскія пошукі рынкавага сацыялізму альбо чэха-славацкія спробы пабудовы сацыялізму з чалавечым тварам. Цікавасць ўзмацняецца фактам рашучага непрыняцця гэтага вопыту з боку саветаў, Крамля, а ў венграў і чэхаў дык і крывавага іх падаўлення.

Цяпер той-сёй можа падумаць, што і ў нас на Беларусі ўрад у сваёй дзейнасці кіруецца таксама ідэяй рынкавага сацыялізму (некаторыя нашы не вельмі дасведчаныя эканамісты і новавыпечаныя палітолагі гэтую з’яву і сам гэты тэрмін прыпісваюць Лукашэнку, не здагадваючыся, напэўна, што гэта шырока распісана ў вядомым амерыканскім падручніку па «эканомікс» К. Макконэла і С. Бру і ў курсе гісторыі эканамічнай думкі француза А. Дэні (апошні, дарэчы, выдадзены ў нас і на беларускай мове!). Але ж беларускі ўрад прыцягвала і прыцягвае ў гэтым разе не слова «рыначны», а слова «сацыялізм» і менавіта сацыялізм у камуністычным яго разуменні. Сам урад быў і ёсць у прынцыпе цалкам пракамуністычны, а сёння ён вельмі блізкі да таго нават, каб здаць (не без рызыкі, бо гэта ўжо зусім відавочная здрада дзяржаве з абцяжарваючымі абставінамі!) суверэнную Беларусь у імперскую Расію ў якасці былога яе «Западно-русского края». Здасць, каб гэтакім ходам траянскага каня прарвацца ў Крэмль і вярнуць ужо ўсю Расію і народы, якія вырваліся з пад яе бота, у колішні эсэсэсэраўскі стан пад тым жа інтэрнацыяналісцкім сцягам і з калюча-дротавай «границей на замке».

Трэба ўсё такі палітыкам нашым памятаць, што ўсе мы людзі і адрозніваемся ад іншых жывёл-гомінідаў, як не без едкай іроніі пісаў некалі заолаг Дэсманд Морыс, не толькі адноснай велічынёй сваіх геніталій, але і памерамі і якасцямі свайго менавіта мозгу. Дзякуючы чаму мы і павінны кіравацца ў сваім жыцці не толькі інстынктам, няхай сабе і асноўным, як у вядомым амэрыканскім кінафільме, але і розумам. І розумам менавіта дыялектычным тыпу «і – і», а не фармальна-лагічным тыпу «або – або», які па сваёй прымітыўнасці блізкі да розуму жывёл, і спаўзаць да класавага мордабою. Мы ўвесь час павінны памятаць, што і мы і наша культура ўзніклі ў вельмі складаны перыяд гісторыі нашай планеты і гэтая складанасць не магла не адбіцца і на нашай агульнай прыродзе, выклікаўшы пэўную няўстойлівасць ва ўзаемаадносінах нашых сацыяльнага і жывёльнага (не будзем крывадушна замоўчваць гэтае слова!) бакоў, нашых душы і цела. А тое ў сваю чаргу адлюстравалася і ў гісторыі нашай культуры, надаўшы ёй гэтак жа няўстойлівы хвалепадобны, сінусаідальны характар. Культура, як мы ўжо ведаем, таксама перажывае пэўныя эпохі, ці цыклы, як іх называюць культуролагі, а кожны цыкл з яго фазамі сацыякультурнага пад’ёму і ўпадку грамадства якраз і ўяўляе сабой фазы барацьбы ідэалу за яго рэалізацыю.

Каб застрахавацца ў сённяшніх складаных умовах ад пачынаючага распаўсюджвацца сярод праціўнікаў ідэалу агульначалавечага песімізму з апакаліпсісам і канцом свету (у сувязі з вельмі магчымым новым наступленнем пагражальных для ўсяго чалавецтва змен у клімаце), каб застрахавацца ад гэтага, нам трэба ўспомніць нашу ўласную протагісторыю. Успомніць тое, што мы, людзі, ужо сустракаліся з аналагічнай небяспекай у перыяд чацвярцічнага абледзянення і не толькі не загінулі, але і захаваліся дзякуючы менавіта пераходу з жывёльнага тыпу існавання на чалавечы. А, значыць, пераходу і на жыццё з ідэаламі, бо ідэалы не толькі зберагаюць чалавечы характар нашага жыцця ў крызісныя гістарычныя эпохі, але і забяспечваюць нармальнае існаванне.

Нам тым болей патрэбны сёння ідэалы на беларускай зямлі. А яны могуць матэрыялізавацца толькі ў незалежнай беларускай нацыянальнай дзяржаве, пры утварэнні гарманічнага адзінства і народнай душы і народнага цела, і духоўнай культуры народа і яго культуры матэрыяльнай, і яго свядомасці і яго мовы, і яго грамадскага і яго асабістага і г. д. і да т. п. Карацей кажучы, ў тым, што аб’ядноўвае ў сабе агульначалавечае і індывідуальнае і што яшчэ з эпохі Еўрапейскага Адраджэння якраз і называецца нацыяй, што з тых жа класічных часоў замацоўвалася паняццямі незалежнасці і дзяржаўнага суверэнітэту і ўвасаблялася акурат у словах, якія сёння адэкватны нашым словам «беларуская ідэя».

Як можна меркаваць, вось такімі ў прынцыпе бачыліся некалі нашаму слаўнаму земляку Ігнату Канчэўскаму і бачацца сёння нам ідэалы, якія ён называў праменнымі і якія ўяўляюцца нам вельмі патрэбнымі асабліва цяпер, бо менавіта яны быццам, сонечныя праменні, асвецяць нам шлях у будучыню. І тады, словамі нашых папярэднікаў і паплечнікаў па ажыццяўленні беларускай ідэі: загляне сонца і ў наша аконца!