ДАЛЕЙШЫ ЛЁС ГУДЗЕВІЦКАГА МУЗЕЯ. Частка 5

Травень 1, 2011  

АА: Калі ласка, раскажыце яшчэ пра «перабудовачныя» 1980-я гады і далей.

Музей знаходзіўся ў адным пакойчыку. Старшыня райвыканкаму Вашко прапанаваў яго пашыраць. Я не згадзіўся на гэта, бо, каб пашыраць, трэба было браць які-небудзь класны пакой. Гэта значыць - пускаць частку вучняў у другую зьмену. А гэта выклікала б нянавісьць з боку бацькоў і настаўнікаў. І папрасіў я ў Вашко арганізаваць старажытную хатку - перанесьці гатовую. Ён даў на гэта згоду. Старшыня калгаса таксама згадзіўся перавезьці хатку.

А мы ўжо знайшлі такую хатку. Езьдзілі ў Сямрэнкі: вёска ніколі не гарэла, далёка ад усякіх гасьцінцаў, у глушы стаіць. Вельмі цікавая хата - 18-га стагоддзя (гл. фота, а таксама фота ў частцы 4).

Прапаную:

- Давайце гэту хату будзем рабіць пакуль што. А як пабудуецца новая школа, гэтыя будынкі вызваляцца - тады і будзем пашыраць музей.

Скіравалі ўсю сваю ўвагу на гэтую хатку. Тут быў пенсіянер такі - Клімуць Іван Ігнатавіч. Ён вельмі падахвоціўся дапамагаць у гэтай справе. Зрабіў брук каля хаты, экспанатаў штук дзесяць, а можа, і пятнаццаць знайшоў. І я прапанаваў яму быць дырэктарам гэтай хаткі. Бо я ж то ў школе. Я ніякай пасады ня меў у музеі. І музей наш не лічыўся нідзе. Гэта школьны музей. Школа таксама нічога не плаціла. Значыць, я неафіцыйна кіраваў музеем. Ён узяўся гаспадарыць у гэтай хатцы.

Але я паглядзеў: ён ва ўсіх экспанатах, якія перадалі мая матуля і цешча, паадрываў этыкеткі - значыць, ня трэба, каб да гэтай хаткі нейкае дачыненьне меў Белакоз. Экскурсантам распавядаў, што ўсё гэта ён зрабіў... Бог з табою. Але мяне надта закранула, што ён паадрываў этыкеткі з экспанатаў. І мы зь ім разьвіталіся, пайшоў ён з гэтага музея.

А тут ужо зрабілі новы будынак школы, сталі свабодныя старыя будынкі. Мне даюць самы малы будынак. Я і сам прашуся, каб далі самы малы. Бо ў нас быў адзін пакой, а там пяць. Мне здавалася, што мы не набярэм экспанатаў.

Як сталі афармляць першую залу, я зразумеў, што тут на дзесяткі залаў экспанатаў. Гэта быў 1983 год, а ў 1984 годзе было ўжо адкрыцьцё пашыранага музея - ужо не адзін, а чатыры пакоі.

Першы - беларуская літаратура; у асноўным гэта пачатак беларускай літаратуры, там жа і нашы землякі, там жа і Грамада, КПЗБ... А другая зала ўжо чыста літаратурная, там уся беларуская літаратура. Трэцяя зала - народныя промыслы: ткацтва, кавальства, сталярства, ганчарства, вырабы з саломы, з лазы; цікавая зала. Можа, самая цікавая. І чацьвертая зала - гэта творы мастакоў, якія зьвязаныя зь беларускай літаратурай. Гэта вельмі добра было, калі мы праходзім творы, узяць з музея карціну і занесьці на ўрок, або прывесьці вучняў, ці параіць ім, каб яны зьбегалі паглядзелі, які мастак што зрабіў...

І вось чатыры залы. Я ўжо ўбачыў, што мала. А мне ўсё ж яшчэ рабіць трэба залу баявой і працоўнай славы. Усе залы зрабілі, а такой - няма.

Райкам партыі: «Абласны музей - давайце эскізы. Так мы не дазволім». А я ведаў, што, як дам эскізы, яны ж усё зарэжуць. А так мы зробім залу - не раскідаць жа. І так усе пятнаццаць залаў музея. Усе зроблены такім чынам: без ніякіх эскізаў, без ніякіх дазволаў...

Далей я прашу:

- Бачыце, залу баявой і працоўнай славы мы не зрабілі. Нам трэба будзе яшчэ адзін пакой.

- Калі ласка.

Ужо далі вялікі будынак, там шмат пакояў. Мы зрабілі там залы народнага ткацтва, залу народнай медыцыны... І тут пачалася перабудова, дэмакратыя і Беларусь. І я падумаў, што цяпер кожны коўдру пацягне на сябе і нядобра тыя мізэрныя сродкі, што ёсьць у дзяржавы, браць на музей. І мы да 1994 года нічога не рабілі, ня трацілі ніякіх грошай. Праўда, нам і раней аддзел культуры нічога не даваў. Але звычайна калгас даваў. А, аказваецца, калгасу даваў райвыканкам. Я тады ня ведаў гэтага...

І, такім чынам, сталі мы рабіць гэтыя тры залы. Прыехаў генерал КГБ з Гродна, зь ім сьвіта вялікая. Паглядзелі (а гэта ўжо была дэмакратыя) і генерал сказаў, каб неадкладна з гэтых чатырох залаў узяць дзьве залы, перанесьці куды-небудзь экспанаты, а на іх месцы зрабіць музей баявой і працоўнай славы.

Я кажу:

- Мы зробім у другім будынку.

- Нет, здесь.

Але, дзякуй Богу, яны ўжо такой сілы ня мелі.

НН: Гэта, напэўна, быў год 1985 ці 1986?

Напэўна. На адкрыцьцё гэтага музея прыехалі пісьменьнікі зь Менску, з Гродна. Адбылося гэта ўрачыста і даволі добра: прыйшлі людзі, прыгожа атрымалася, прыгожыя залы. Праўда, ужо быў загад Машэрава, каб не душыць нашага музея. І ўжо яго не душылі.

АА: Машэраў жа загінуў (быў забіты) у 1980-м годзе.

Так. А ў 1979 да Машэрава паступіў ліст Ларысы Геніюш і ён даў такі загад.

АА: Дык Вы лічыце, што гэты загад працягваў дзейнічаць яшчэ і ў 80-я гады?

Вядома, працягваў...

Дык у 1984-м годзе ў музеі было чатыры залы, а потым паступова мы павялічвалі іх колькасьць. У 1994-м у нас было толькі сем залаў. Рабілі ў іншым будынку.

Зрабілі залу лёну, народнага ткацтва. Прашу:

- Давайце яшчэ адну залу, там ужо зробім залу баявой славы.

А зрабілі залу народнай медыцыны. І вось так цягнулі, цяглулі з гэтай залай баявой славы. Але потым усё ж зрабілі яе. Праўда, яна не такая, як звычайна бывае. Там паказаны нашы людзі: і аднаасобнікі, і тагачасныя кулакі (ня пішам, што яны лічыліся кулакамі, а што былі самыя працавітыя і заможныя людзі ў вёсцы) - усе, каго знайшлі. Там і нашыя сёньняшнія працаўнікі. Мне здаецца, што гэта добра, што паказаныя людзі. Аб войнах мы многага не сабралі. Мы паказалі толькі вайну 1939 года з Польшчай, крышку Першую сусьветную ахапілі і Другую сусьветную. Людзей, якія ваявалі, паказалі. А трэба было нам пачынаць хаця б з Грунвальда. Не пачалі, не зрабілі гэтага. Гэта мая недапрацоўка. Ніхто не падказаў, а сам сьпяшаўся.

АА: Музей літаратурна-краязнаўчы, а яшчэ і ў гістарычным кірунку.

Ён у нас літаратурна-этнаграфічны атрымаўся. І мы называлі пэўны час літаратурна-этнаграфічным. І ў энцыклапедыі напісана «літаратурна-этнаграфічны». Але паставілі такое пытаньне ў Міністэрстве, што аплачваць зарплату толькі ў краязнаўчых музеях. Дык нас прымусілі ізноў называцца літаратурна-краязнаўчым музеем. А мы хацелі літаратурна-этнаграфічным. Бо і хатка гэтая - якое дачыненьне мае да літаратуры? Ды і ў музеі многа матэрыялу сабрана менавіта этнаграфічнага.

А калі ўжо зноў стала дыктатура, дык мы зрабілі яшчэ залу «Гудзевічы ў мастацтве» - гэта карціны пра Гудзевічы. І... тую залу баявой і працоўнай славы.

НН: Скажыце, а ў якім годзе Вы перадалі музей сваім наступнікам?

У 2004 годзе прыехаў Свістуноў - загадчык аддзела культуры Мастоўскага раёна - які хваліўся, што, быццам бы, міністар культуры - яго вялікі сябра, і прапанаваў мне, каб я напісаў заяву па сваім жаданьні вызваліцца з працы.

Я кажу:

- А чаму? Я ж раней падаваў вам заяву, каб мяне вызваліць, бо здароўе дрэннае. Дык вы адмовілі. А цяпер я кажу, што ня буду пісаць. Чаму ж мяне вызваляюць?

- У вас няма сьцяга Рэспублікі Беларусь (лукашэнкаўскага, чырвона-зялёнага).

- Сьцягі павінен закупіць аддзел культуры і даць ва ўсе ўстановы. Я яшчэ нідзе ня бачыў, дзе можна купіць сьцяг. Мы зьбіраем усе сьцягі, якія былі ў Беларусі: і бел-чырвона-белы, і савецкай Беларусі і цяперашні - бо трэба, каб усе былі ў музеі, гэта ж гісторыя. Але цяперашні сьцяг мы пакуль не знайшлі.

- У музеі няма партрэта Лукашэнкі.

- Каб ён напісаў хоць «Малую зямлю», хоць што-небудзь. У нас жа літаратурна-краязнаўчы музей.

- Ва ўсіх установах ёсьць партрэты Лукашэнкі, толькі ў вас няма.

- Дык партрэт можна павесіць урэшце - побач з Якубам Коласам ці Янкам Купалам.

- Не, пішыце заяву.

Я спачатку ўпіраўся, а потым падумаў, што ўсё роўна зьнімуць. Я ўвесь час хадзіў са значком бел-чырвона-белым. Гэта ўжо падстава, каб вызваліць з працы.

Памятаю, прыехала экскурсія цяперашняга камсамолу - лукашэнкаўскага Саюзу Моладзі. Прыехалі зь імі буйныя палітыкі і пытаюцца ў старшыні калгаса ў калідоры:

- А чаму Белакоз з гэтым значком ходзіць?

Ён кажа:

- Гэта такі чалавек, які ўсё жыцьцё моліцца аднаму богу і іншых багоў не прызнае.

І тых задаволіла такое тлумачэньне...

Дык ужо за гэта можна было здымаць з працы. Адным словам, напісаў. Толькі шкадую, што не напісаў там «па жаданьні аддзела культуры». Хоць «па ўласным жаданьні» я таксама не напісаў.

Я і сам рэкамендаваў гэтую дзяўчыну, якая цяпер музеем загадвае. Яна была нянечкай у дзіцячым садзіку. Вучылася яна нядрэнна. Праўда, мяне бянтэжыла адна акалічнасьць. Я звычайна ў сёмым класе ўжо даваў сачыненьне «Гісторыя майго роду». Чаму ў сёмым? Бо да дзесятага бабулі, дзядулі часта паміраюць і ўжо дзіця ня можа запытацца многа чаго. А ў дзясятым класе - ужо пашыранае сачыненьне на тую ж тэму. І яна напісала, што яе дзядуля быў сакрэтным супрацоўнікам НКВД у 1939-41 гадах.

Я ёй кажу:

- Ты пра гэта не пішы, бо дзядулю твайго прымусілі быць сакрэтным супрацоўнікам. Ён меў жняярку, меў «арфу», малатарню - яго зрабілі б кулаком, пасадзілі б. І вось ён прадаваў людзей. Але гэта непрыгожа - людзей прадаваць. Дык ня трэба, каб твае дзеці, унукі ведалі, што такой ганебнай справай займаўся твой дзядуля.

Яна перапісала і зноў паказала, што дзядуля быў сакрэтным супрацоўнікам НКВД. Стукачом быў і яе бацька. І яна... ганарылася гэтым.

Як потым аказалася, яна таксама стукала на мяне, калі стала ў музеі працаваць. А самае галоўнае - яна ўсе патрыятычныя экспанаты выкідала... Яна стала загадчыцай фондаў і нават тыя экспанаты, што былі запісаныя, выкідала.

І цяпер яны перапісваюць усе кнігі паступленьняў і тыя экспанаты, якія яны павыкідалі або прадалі - як быццам бы іх і не было.

АА: То Вы сваёй наступніцай цяперашняй незадаволены?

Ня тое, што незадаволены - гэта ж хамства.

Працавала ў музеі яна пад трыма прозьвішчамі: пачынала як Ланцэвіч, потым Гуртавая і нарэшце Клімуць. Зараз яна ўжо ўзяла развод, але яшчэ пад прозьвішчам Клімуць.

АА: А экскурсіі яна вядзе на нашай мове?

На беларускай мове. Я ж ім увесь час казаў:

- Калі вы зробіце з гэтага рускі музей - ніхто не паедзе і яго зачыняць. Ён будзе існаваць да таго часу, пакуль гэта будзе беларускі музей. А як толькі ён перастане быць беларускім, дык ён будзе нікому не патрэбны.

НН: Скажыце, а старыя запісы фондаў у Вас дзе-небудзь ёсьць? Можна ж зрабіць ксеракопіі.

У мяне ёсьць кніга, дзе 4.700 экспанатаў запісана. Можна супаставіць. Але далей - няма. Там жа ж яшчэ недзе 12 тысяч акрамя гэтай кнігі. Тых запісаў у мяне няма. Вось такая сітуацыя.

У мяне сабралася, зь 1950-га года пачынаючы, часопісы «Маладосьць», «Полымя», гістарычны часопіс «Помнікі гасторыі і культуры», «Родная прырода», «У дапамогу настаўніку». І там у мяне на паліцах стаяць гэтыя часопісы. Дык я ўгаварыў іх, каб яны забралі гэта ў музей. Прыехалі легкавой машынай, у багажнік загрузілі ўперамешку і тыя, і тыя часопісы, другія, трэція - частку забралі, а частку не забралі. Калі Клімуць стала дырэктарам, я папрасіў забраць астатнюю частку. А яна:

- Не, мы ня будзем забіраць. Мы ня маем чым прывезьці.

Сама амаль кожны дзень машынай легкавой едзе ў Эйсманты каля мае хаты.

Кажу:

- На тачцы можна перавезьці.

- Не, мы ня будзем браць.

Дык яны разьбілі мае падборкі часопісаў - яны ж павыкідаюць іх, бо нашто ж патрэбныя частковыя экспанаты. Вось такое хамства яны зрабілі...

Як толькі Клімуць стала дырэктарам, назаўтра загадала тэхнічнаму работніку (а тэхнічным работнікам - яе бацька, дый там усе - яе сваякі) вырубаць бэз.

Кажу:

- Што ж вы робіце? Ларыса Геніюш пра яго піша. Прыязджала: кожны раз возьме гэтую галінку пагладзіць, пацалуе лісточак. Дванаццаць паэтаў склалі вершы пра гэты бэз. А вы яго высякаеце.

- А мы пасадзім маладыя кусты, гэтыя старыя, непрыгожыя.

Па сёньняшні дзень садзяць - сем гадоў прайшло. І я кожную вясну і кожную восень пытаю:

- Дык вы пасадзілі бэз?

- Не, не пасадзілі. Мы пасадзім.

Далей - лес. 1966 год. У нас прышкольны ўчастак пясчаны, і асабліва левы яго бок: жывы пясок - нічога не расьце. І калі ездзіла ў жніўні праверка, якая аглядае школьныя агароды, дык мы аралі гэты пясок і казалі, што тут была раньняя бульба. Аднойчы дырэктару кажу:

- Навошта нам ашукваць? Давайце пасадзім лес. І нікога ня трэба ашукваць. А лес любіць на пяску расьці.

Пасадзілі мы гэты лес. Я садзіў таксама. І дырэктар школы Радзевіч садзіў. Тут, як звычайна каля школы, вучні бегаюць, гуляюць - паламалі, павытоптвалі там. Я ўжо са сваім класам дасаджваў. Прайшло, мусіць, гады два - будуюць склеп каля нашага лесу. Трактары возяць матэрыялы па гэтым лесе, разварочваюцца - паламалі, пагубілі. Мы ізноў насадзілі.

Такі прыгожы лес быў! Сосны высокія - усё ж такі амаль пяцьдзесят гадоў.

Як толькі я перастаў быць дырэктарам, Клімуць разгарадзіла гэты лес - слупкі і агароджа зьніклі кудысьці. А лес сталі прарэджваць. Яго трэба было прарэджваць. Але яны дзіўна прарэджвалі: вырубалі самыя тоўстыя дрэвы, а пакінулі самыя слабыя. А самыя слабыя трымаліся, пакуль былі тоўстыя, а так, калі моцны вецер, яны падаюць. Адным словам, праз год там засталося нешта каля 600 дрэваў, на другі год - 236, а на трэці год (я ўжо палічыў) - 134 дрэвы толькі засталося. Але яны расьці ня будуць, бо яны самыя сухія. А тыя тоўстыя борці, што вырубалі, напэўна, пазабіралі сабе. Значыць - новая дырэктарка загубіла лес.

Што датычыць экспазіцыі музея, дык экспанатаў пакуль не мяняюць. Застаецца тое, што было, дзякуй Богу. Я кажу:

- Можаце мяняць экспанаты, можаце пераходзіць на рускую мову, але тады шукайце сабе работу. Бо музей зачыняць. Праляцяць год, два - ніхто ня едзе, дык нашто яго трымаць.

Вось такая сітуацыя з гэтай заменай. Нахабна так паводзяць сябе.

Спачатку я хадзіў працаваў у музеі, дык яны - ні яна, ні яе сястра - да мяне не аказваліся, як быццам мяне няма. Потым я ўжо перастаў туды хадзіць. Цяпер зайду - аказваюцца, але робяць усё на шкоду. Прыйшлося паказваць нам нашу школу (а ў перыяд нямецкай акупацыі мая сястра вяла патаемную школу ў нашай хаце). Дык я ўжо хацеў паказаць, што і такая школа была. Я перанёс усе фатаграфіі сястры, якія былі, у музей. Цяпер няма ні аднае фатаграфіі. Дык мы паклалі яе пашпарт з фатаграфіяй. А ўсе іншыя Клімуць зьнішчыла. Майго бацькі, маці фатаграфіі - усё панішчылі, нічога не засталося.

АА: Дык гэта ж Вашы здымкі асабістыя. Якое яна мела права?

Усё можна! Перапісалі фондавыя кнігі - і фотаздымкаў няма. А яна і не запісвала. Яна ж была загадчыцай фондаў - вяла запісы. Яна іх і не запісвала, проста выкідала - і ўсё. А тыя, што запісаныя, што да яе былі, дык цяпер будуць кнігі перапісваць (ці перапісалі ўжо) - і няма экспанатаў, іх... не існавала. Вось такая сітуацыя.

НН: Страшныя рэчы Вы апавядаее. Гэты лес зьнішчылі, вынік усяго Вашага жыцьця зараз зьнішчаюць. Гэта ж жах. І бэз таксама - гэта ж сымбаль. Гэта мэтанакіравана зьнішчалі сымбаль.

Бэз зьнішчылі спачатку каля новай школы. Пасадзілі рускую рабінку. Каля старой школы бэз рос да таго часу, пакуль я быў дырэктарам музея - да 2004 года. У Гудзевічах усе дарогі былі абсаджаны бэзам. Такая прыгажосьць, такі пах! Дык старшыня калгасу загадаў зьнішчыць каля праўленьня. Далей сельсавет загадаў прыбраць увесь бэз каля магазінаў. Новая дырэктарка музея зьнішчыла каля музея. Застаўся каля садзіка і меліся яго зьнішчаць. Але я меў такое шчасьце выступіць на сельвыканкаме, кажу:

- Што вы робіце? Адметнасьць Гудзевічаў - гэта бэз. І зараз каля садзіка яго выкарчоўваюць.

Дзякуй Богу, там была руская загадчыца, дык паехала ў Італію за служанку, а стала іншая загадчыца, дык бэзу не высякаюць яшчэ...

ХВАРОБЫ і ЛЕКАВАНЬНЕ 

АА: Алесь Мікалаевіч, мы ведаем, што ўсё, што вы рабілі апошнія дзесяцігоддзі, яшчэ і рабілася на фоне ня вельмі добрага стану здароўя...

Ведаеце, так здарылася ў жыцьці, што афіцыйная медыцына мяне пяць разоў хавала - прызнавала, што я больш жыць ня буду.

Акрамя гэтай халерыны, калі доктар казаў, што я напэўна ня выжыву, а брат, можа, ачуняе - не адгадаў. Далей было такое. Можа, ў годзе 1937-м была водра - у мяне вельмі кроў з носа ішла. Мясцовы фельчар нічога ня мог зрабіць і казаў маме: "Усё - памрэ ваш Сашачка, не магу я спыніць крыві". Я гэта чуў і разумеў, але мне гэта было абыякава, што буду жыць ці не буду, памру ці не памру - настолькі зьнясілеў. Праўда, ён пайшоў, мама пабегла да бацюшкі, лёду дастала, абклала мяне лёдам. Кроў спынілася і я застаўся жыць.

Далей у 1935-м годзе я пайшоў у школу, калі мне не было яшчэ поўных 6 гадоў. Настаўніца кажа: "Хай паходзіць, потым надакучыць яму, дык кіне." Ну, а потым гаворыць: "Лепш разьбіраецца за тых, што маюць па восем гадоў, дык хай вучыцца." Але я вельмі дрэнна выглядаў, тата павёз да лекара. Параіў габрай, што трэба ехаць да Фішмана - быў такі лекар. Тата завёз да таго Фішмана, ён паглядзеў на рэнтгенаўскім апараце, намаляваў, што левае лёгкае крыху ўжо сухотамі паранена, а правага зусім няма - сухоты. Ну, калі сухоты, значыць, чаго хадзіць у школу, калі ўсё роўна ж паміраць... Я ўжо ў школу не пайшоў, так прахадзіў. Вазіў тата кожны тыдзень да доктара гэтага, ён лякарствы нейкія даваў. Фішману трэба было дзьве рэчы: грошы за прыём - пяць злотых, і слава, што ён вылечыў сухоты, якіх не было на самай справе. І вось на нёманскім параходзе бацьку адзін чалавек параіў: "Гэта жулік, ніякіх сухотаў няма, вы павязіце сына да лекара Быка". Ён быў мясцовы чалавек. Той паставіў на рэнтген і фатаграфію паказаў: "Панскі сынэк здрув, як бык. Ніякіх сухотаў у яго няма".

Стаў хадзіць я ў школу, вучыцца.

Зноў паміраў, калі трапіў у шпіталь з траўмай нагі, то мне зрабілі перасадку скуры і тут жа паклалі ў гнойную палату. Побач ляжаў (два ложкі разам) чалавек, у якога са скулаў цёк гной. І Сідарчук-лекар прыйшоў раніцай і тут жа, у гэтай гнойнай палаце, зрабіў мне перавязку, у той час, калі пры перасадцы скуры трое сутак нельга чапаць (гэта быў 1977 год). Калі прыехала жонка, то аб'явіў ёй, што ў мяне гангрэна, што жыцьцё маё ў небясьпецы. А прайшло пасьля аперацыі ўсяго якіх 7 ці 8 гадзін. Я кажу: "Верачка, так не бывае, каб праз сем гадзін і гангрэна...". Мне давалі антыбіётыкі ва ўколах праз кожныя дзьве гадзіны. Так на працягу двух месяцаў. Раіць мне хірург Ваўковіч: "Алесь Мікалаевіч, уцякайце! Яны вас заб'юць, яны вас ужо амаль забілі" (Гэта было ў Мастоўскім раённым шпіталі). Я прашу, каб мяне пусьцілі са шпіталя, а яны: "Ні ў якім выпадку".

І калі прыехаў сын, адзеньня не аддалі - я ў шпітальным халаце паехаў дахаты. Пераапрануўся, завезьлі мяне ў Горадню, і там за дзевяць дзён мне і перасадку зрабілі, і выпісалі. Праўда, на мыліцах я вярнуўся, але ніякіх антыбіётыкаў ня трэба было, і не было гангрэны.

А чаму так зрабілі ў мастоўскім шпіталі? Бо галоўурач быў мужам сакратара райкама партыі па ідэалогіі (дзявочае прозьвішча яе Кірдзюк, а па мужу Абрамовіч Нэла Мікалаеўна). Вось, значыць, яны рашылі забіць. І ня будзе ніякіх праблем...

Не атрымалася. Але сваю чорную справу зрабілі - мне вельмі балеў жывот (дысбактэрыёз). Я два разы быў у Есентуках, быў у Трускаўцы, быў у Друскінінкаі. У той час сказалі, што гэта хвароба не вылечваецца. І так я паміраў дзесяць гадоў. Заехаў ужо і ў Гродзенскі абласны шпіталь, бо бывае часам так, што свой лекар лепш за ўсіх гэтых прафесараў. Ідуць дзьве медсястры і адна адной пра мяне кажа, што гэты чалавек заўтра памрэ. Я адчуваў, што сапраўды засталося мала жыць. Вярнуўся дахаты і зноў мучыўся. Я мог заснуць на хвілін пятнаццаць, а потым страшэнны боль жывата, я павінен быў устаць ці пасядзець, ці пахадзіць. Боль супакойваўся, але калі лягу - ізноў боль. Вось такое недасыпаньне было, што на ўроках я не сядаў, бо калі сяду, то адразу засну. Часам засынаў нават стоячы. Але вучні ў нас вельмі добрыя, яны разумелі, што гэта не ад дабра я засынаю. Ніякіх не было сьмехаў, нічога. Калі задрамлю, клас ціха. Прачнуся, далей вяду ўрок...

І вось у 1986-м годзе я прачытаў у газеце "Зьвязда" (па-мойму, за 5 лістапада) заметачку: калі ў звычайную ваду кінуць цёмны крэмень, то вада стане лекавай. Я ў гэта не паверыў, вядома, але Зоська Верас нас ужо загітавала рабіць аддзел народнай медыцыны ў музеі. Я вельмі ўпіраўся, кажу: "Я паняцьця ня маю пра медыцыну". А яна настойвала: "Я дапамагу, я вам рэцэпты дам, буду на пытаньні адказваць". Я яе вельмі паважаў і ня мог адмовіцца...

Зацікавіўся і гэтай заметкай пра крамянёвую ваду. Думаю: "Давай паспрабую". І вось накідаў у слоік каменьчыкаў... Прыйшла жонка, пытае: "Што будзе?" Кажу: "Лячыцца буду". "Ну - кажа - дажыліся". Вядома ж, трэба везьці ў нейкі шпіталь да псіхолагаў... Я засьмяяўся, бо таксама ня верыў, што каменьчыкі гэтыя будуць ле́чыць. Але калі прайшоў нейкі час, пачаў піць гэтую ваду, то літаральна недзе праз тыдзень ці два (не запісаў, праз колькі часу) я стаў здаровы. Зьнік мой дысбактэрыёз.

Зразумеў, што гэтая вада крамнёвая - вялікая сіла.

Дарэчы, першы гэты артыкул быў Малярчыкава (Анатоль Дзьмітрыевіч). Ён - інжынер, часта хадзіў зьбіраць крэмень. Яго бачылі супрацоўнікі, што ходзіць па полі чагосьці. Аднойчы дырэктар завода ўбачыў гэта і вырашыў, што нельга такога інжынера трымаць, які ў поле пайшоў - хто яго ведае, чаго ад яго можна чакаць... І яго звольнілі з працы. Пазьней я яму ў Менск завёз мяшок крэменю. Там, можа, 100 кілаграмаў было. Сталі мы перапісвацца.

Так чацвёрты раз не памёр.

Ну, і нарэшце, у 1984 годзе мы з Іваноўскім - бацькам Дзьмітрыя Пятровіча Іваноўскага, гродзенскага таленавітага мастака - рыхтавалі рэйкі для залы "Народныя промыслы", пілавалі на пілараме. А ў мяне вылез цьвічок у туфлі. Я адчуваю, што ён мне перашкаджае (але гэты чалавек быў вельмі добры, вельмі клапатлівы, як я яму скажу, што ў мяне цьвічок, то ён мяне адправіць дахаты, а адзін не напілуе гэтых рэек, і работа ізноў затрымаецца; а нам трэба хутчэй, бо райкам патрабуе эскізы, а дасі эскізы - яны ўсё зарэжуць... Трэба хутчэй зрабіць. А калі зробіцца, усё: раскідаць нядобра). А потым я здагадаўся - палажыў насовачку столек у восем на тое месца, дзе цьвічок, і ён мне перастаў далягаць. Працаваў я тады і начамі, каб хутчэй адчыніць гэтую залу. І вось, калі ўжо зала была гатовая, прыйшоў дахаты, памыў ногі, паглядзеў, што там на назе робіцца. А там пайшло загнаеньне ад гэтае ранкі. Мне параілі ў амбулаторыі засыпаць стрэптацыдам. Я засыпаў, ранка загаілася, але на тым месцы выскачыла бародавачка.

І вось, калі я з адэномай лячыўся ў Ламакі (дарэчы, яго таксама забілі ў шпіталі; вельмі добры чалавек, загадчык аддзела ўралогіі сухотнага (туберкулёзнага) шпіталю), ён мяне павёў у анкалогію.

Кажа:

- Мне вельмі не падабаецца гэтая ваша бародавачка.

Лекар узяў біяпсію, кажа:

- У вас усё добра, але трэба гэтую пухліну выдаліць.

А я меў такую звычку лячыцца толькі летнімі канікуламі, бо калі ў рабочы час, то замяняюць абы як і прападаюць урокі. А ўрокаў было вельмі мала на беларускую мову. Але ў 1985 годзе я паехаў сам ужо - у мяне там даволі салідны гуз быў. Узялі пробу. Калі прыехаў пазьней, кажуць:

- Усё ў парадку, аднак трэба выдаліць гэты гуз. Але ў нас цяпер рамонт.

Я ізноў працую год. І ўжо ў 1986 годзе... на мыліцах заехаў.

Прафесар Беражноў кажа:

- А где вы раньше были?

- У вас быў - у 1984-м, у 85-м, і вось у 86-м прыехаў.

Беражноў тлумачыць:

- Метастазы пайшлі, ужо позна што рабіць...

Кажу: "Ампутуйце нагу". Ён пярэчыць: "Позна, гэта нічога ня дасьць". "То што будзе?"- пытаюся. Кажа: "Ну, давайце, мы гэты гуз выдалім". "А што гэта дасьць, калі нагу ампутаваць позна?" - Пытаюся. Адказвае: "У Вас гуз на падошве нагі, Вы на яго наступаеце ўвесь час - вам баліць. Можа, ён у другім месцы будзе". "То выдаляйце".

Выдалілі той гуз. Праз некалькі тыдняў стаў расьці па дыяметры ў два разы большы на тым жа месцы. Кажуць: "Будзем радыяцыю даваць". Я прашу, каб разбінтоўваць нагу, каб было бачна, дзе гуз. Яны запэўніваюць: "Мы ведаем". Апраменьвалі, апраменьвалі, апошні дзень габрэйка давала радыяцыю. Відаць, дала добрую дозу, ды ня ў тым месцы, дзе гуз. І ў мяне ў здаровым месцы пухіры пайшлі. Прыехаў зь Вільні анколаг (гэта ўжо Луцкевіч Лявон паклапаціўся), завёз мяне назад у шпіталь. Пухіры вылечылі, але ранка на тым месцы засталася. Гэтай ранцы 25 гадоў, і я на яе наступаю кожны раз, калі іду.

Так мне "памог" шпіталь... Я б сябе адчуваў вельмі добра, каб ня гэтая ранка. А гуз, вядома, сабе спакойна рос у ранейшым месцы.

Пытаюся ў Беражнова:

- Што цяпер будзе?

- А цяпер будзем хіміятэрапіяй вас лячыць.

- Давайце.

Першы сеанс хіміятэрапіі - я адразу страціў прытомнасьць. Мне кажуць: "Ваш арганізм хіміятэрапіі не прымае. Вы, дзе б ні былі, не дазваляйце, бо можаце памерці". - "То што мне рабіць?" - "А вы едзьце дамоў, там сьвежае паветра, малачко...".

Прыехаў я дахаты. Паміраць мне чамусьці не хацелася. І ўспомніў, як бабуля калісьці раіла, што калі гуз ці сіняк, то прыкладаць пяцікапеечную царскую медную манету. Такой манеты ў мяне не было, я прыклаў савецкую пяцікапеечную манету, прыклеіў пластырам. Назаўтра рана гуза не было. Можа, ён быў аслаблены гэтай аперацыяй, можа, што іншае - толькі за адну ноч ён прапаў. Цешыцца жонка, цешуся я. Пяць месяцаў у шпіталі ваявалі з тым гузам -  нічога не маглі зрабіць, а бабуля-нябожчыца за адну ноч вылечыла. Днём гуз ізноў зьявіўся, я паклаў зноў манету на ноч, ізноў ён прапаў, днём ізноў зьявіўся. Тады я прыклейваў пластырам манету, хадзіў два-тры дні. Але ў вёсцы трэба працаваць фізічна, і ногі абавязкова трэба мыць. Калі мыю, здымаю гэту манету - яна чорная, як сажа, і тое месца, дзе гуз, чорнае. Спрабаваў чысьціць шчоткай металічнай - не чысьціцца, паспрабаваў шылам - чарната ўядаецца ў сярэдзіну металу. Тады я рабіў так: перакладаю на другі бок гэту манету, а потым выкідаю яе(пяць капеек - гэта ж ня грошы ў той час былі). І так на працягу каля года прыкладваў. Толькі ўжо ня стала ніякага сьледу на назе, ніякага сьледу на манеце. І вырашыў, што вылечыў рак.

І гэта была першая мая памылка. Вядома, калі вылечыў - то нашто больш прыкладаць гэтую манету.

У 1987 годзе заўважыў, што ў мяне чарнее ступня нагі і прыпухае. Але ведаў, што калі прыкладу медзь, то ўсё гэта прападзе, але тады лекары не пазнаюць, што гэта хвароба, і ня будуць лячыць. А я тады яшчэ верыў у медыцыну. Заехаў са спухлай нагой і крыху сіняватай (сантыметры тры). Мне зрабілі адзін сеанс апраменьваньня, казалі: "Больш нельга, бо вы можаце ад прамянёвай хваробы памерці, і так у вас ужо радыяцыі пад завязку". І даюць дымедрол. А я набраў музейнай работы, дымедрол гэты выкідаю (ад яго спаць хочацца) і працую. А нага па сантыметру ў дзень чарнее. Я шарыкавай ручкай пазначу - назаўтра на сантыметр далей ужо чорная. На абходзе кажу лекару: "Ведаеце, я ляжу ў вас ужо 8 дзён і ў мяне па сантыметру ў дзень чарнее нага. Калі ізноў праляжу пяць месяцаў - то я дахаты паеду ўвесь чорны, і ўсе падумаюць, што гэта негр. Мяне ў хату ня пусьцяць". Ён кажа: "Мы вас лечим, таблеткі даём, чего вы спешите, полежите".

Ён пайшоў, я дастаў з сумкі медную бляху, напільнік, нажніцы, шыла, выразаў пласціначку сантыметраў 5 на сантыметраў 10, на канцах пракалоў шылам адтулінкі, зацягнуў гумку і паклаў на ступню зьверху, дзе яна была чорная. Даў маім аднапалатнікам - яны таксама атрымалі такія пласьцінкі. Рана ўсталі - ва ўсіх добрыя вынікі. І ў мяне гэта месца такое зеленавата-сіняватае. Я доўга мыў пад кранам, але адшараваў. І нага белая, пухліны ніякай няма. Прыходзіць лекар на абход і кажа: "Вот видите, вы вчера жаловались, што мы вас плохо лечим. Опухоль сошла, синевы нет". Я са скрухай: "Дзякуй вам, доктар". Гэтыя хлопцы ня вытрывалі: адзін у кулак, а другі: "Га-га-га", - засьмяяўся. Доктар падумаў, што, відаць, тут нешта ёсьць. Назаўтра, можа, ён дзяжурыў, можа, наўмысна прыйшоў. Яшчэ пад'ёму не было - ён ускоквае ў палату:

- Покажите вашу ногу.

Я паказаў - там медная пласьцінка. А ён:

- Да как вы можете, вы же учитель, да какие-то бабушкины сказки, да как вам не стыдно! Я пойду к профессору, я не могу работать в таких условиях!

Праз тры дні прафесарскі абход, Беражноў кажа мне:

- Алесь Микалаевич, вы извините, вас тут ругали за медь, а я вчера прочитал в "Известиях", что это очень хорошее средство".

Прашуся:

- Калі добры сродак, а вы мне больш нічога рабіць ня будзеце, тады пускайце дахаты.

Прыехаў дахаты, папрыкладваў медзь - вядома, усё ў парадку. І зноў перастаў прыкладаць. Праз год заўважыў, што ў мяне прыпухае нага аж да калена. Тут я напужаўся. Ужо стаў класьці медзь на ўсю нагу да калена і вышэй калена, каб не пускаць далей тае хваробы. Усё добра было, але ў 1992 годзе мне давялося ехаць на зьезд Таварыства беларускай мовы, а на тым месцы, дзе мяне апраменьвалі, вырас нейкі мазоль, як арэх. Ён мне перашкаджаў хадзіць. Я распарыў нагу, узяў пласкагубцы і вырваў той мазоль. Але нага распухла і ня ўлазіць у туфель. А мне ж трэба ехаць. Я ўзяў на калодку туфель, адрубаў кавалак, зашнураваў і на абцасе паехаў у Менск. Заехаў, там выпала сьнегу па калена, там мароз, а я гуляю сабе з адкрытай нагой. Убачылі гэта Гілевіч, Цумараў - дэпутаты Вярхоўнага Савета - узяліся за мяне:

- Лажыцеся ў Інстытут анкалогіі.

- Дый ня буду я класьціся.

- Давайце мы вас павязем да міністра аховы здароўя.

- Не паеду я.

Але ня біцца ж мне зь імі: хлопцы ж добрыя. Міністра не было. Намесьнік даў накіраваньне ў гэты Інстытут. Мяне завезьлі, абсьледаваді. Сказаў прафесар так: "Калі мы не ампутуем вашай нагі, то вы праз два месяцы памрэце" (з 1992-га прайшло 17 гадоў, а калі браць з 1984-га - то 25 гадоў). Не даваўся, каб яны ампутавалі нагу. Ехаў на адныя суткі, медзі з сабой ня браў. Вельмі перажываў, думаю: "Прафесар, сьпецыяліст - можа, праўда, хай рэжуць..." Але ж - не. Пры мне ў Гродне паміраў чалавек, якому таксама адрэзалі нагу, спачатку да калена, потым вышэй калена, а ён усё роўна паміраў у нашай палаце. Прафесар кажа: "Ну, не даеце вы нагі, а чаму вы ня хочаце, каб мы гуз выдалілі вам на лобе?" Кажу: "Вы толькі гуз выражаце, а метастазы пакінеце мне". Яны мяне трымалі 31 дзень. Я б уцёк, але была зіма, адзеньня не давалі, а ў шпітальным халаце мяне міліцыя сцапае...

У Менску медзі ня меў, за месяц анкалагічнае захворваньне моцна рванула наперад... Як выпісалі, прыехаў дахаты. Мне сталі балець рукі, ногі. Паехаў вызваляцца з працы дырэктара музея. Загадчык аддзела культуры (Чыкіньдзіна) - жанчына добрая была, прапануе: "Алесь Микалаевич, не надо. Если Вы не можете ездить в музей, руководите по телефону. Скажите, что делать этим девочкам."

Я застаўся, сяджу ў кабінеце. А тут прыехала старэнькая жанчына, 84 гады, яе сястра - мая хрышчоная матуля была:

- Ах, Сашачка, я чула, што ты хворы на рак.

- Хворы.

- Г*... - гэты рак. У мяне на цыццы быў гуз. Хацелі мне выразаць, хацелі апраменьваць. Я не далася.

- А як вы лечыцеся?

- А я п'ю жоўць сьвіную, рана лыжку за гадзіну перад ядой. Адзін раз у суткі. Хаджу па вёсках, пытаюся, хто калі будзе калоць. Калі колюць, то я прыходжу, памагаю, забіраю жоўць і дахаты.

І я таксама ўжо п'ю жоўць (па 30 гр. тры разы на дзень) - усё добра. Добра сябе адчуваю. Прыкладаю медзь - цяпер на ноч каля 30 медных пласьцінак. Ваду крамнёвую п'ю з 1986-га года ўвесь час. Калі ў 2005 годзе паламаў нагу і мне яе ўзялі ў гіпс, я шараваў напільнікам медзь, трушчыў лупінку з курынага яйка на парашок і еў зь мёдам, а потым яблык кіслы, каб распусьціўся кальцый.

І хто яго ведае, колькі тут яшчэ дадзена. Я ў 1986 годзе прасіў у Бога, каб пажыць яшчэ 6 месяцаў, а пражыў пасьля таго 25 гадоў!

Гэта быў пяты раз, калі мяне прысудзілі да сьмерці.

З усяго гэтага што хачу сказаць: пераканаўся, што медыцына яшчэ многага ня можа. Чаму так думаю? Праглядзеў па энцыклапедыі польскіх каралёў, рускіх цароў - у 42 - 46 гадоў паміралі. У іх жа добрыя лекары былі. Ну, каб яны ж маглі - вылечылі б. Значыць, медыцына ня можа.

Яшчэ адна бяда медыцыны ў тым, што лекар стараецца лячыць хваробу. Вось, дапусьцім, у мяне баліць калена. Яны мне даюць лек, каб вылечыць калена - але такія лекі, якія шкодзяць на сэрца, на печань. І доктара гэта мала хвалюе. Я дзякую: "Вось, лекар, памагло". А што сэрца пачало балець... Сьпецыялізацыя.

То хутка ўжо 20 апошніх гадоў, як я не зьвяртаюся да лекараў. І вельмі добра на гэтым выходжу. Бо, каб зьвяртаўся, напэўна ўжо ня жыў бы да гэтага часу.

Колькі лячыўся, мне ўсё шкодзілі, а не памагалі.

АА: Зразумела, у Вас жыцьцё было такое, што ўвесь час змаганьне за беларускую справу і за жыцьцё. І кожны раз насуперак усяму адбываўся цуд працягу жыцьця...

Крамянёвая вада лечыць дзесяткі хваробаў, якіх медыцына ня можа вылечваць. Я пайшоў з гэтым да Астроўскага Юрыя Міхайлавіча. Ён кажа:

- А што гэта будзе, як гэтая вада пашкодзіць генетычна, скажам, на пакаленьне наступнае?

А я хацеў, каб ён піў і пераканаўся. Прапаную:

- Дайце якой-небудзь прыбіральшчыцы, каб яна паставіла шэсьць трохлітровых банак вады крамянёвай.

- Не, ня будзем. У нас план, мы па плану павінны.

Я кажу Майсяёнку:

- Занясіце яму крэменю і кіньце ў графін у кабінеце. Ён паспрабуе, на нешта паможа і ён зацікавіцца.

- Добра, добра... Мы зрабілі - ён ня хоча.

Можа, і не хацеў (але і Майсяёнак да мяне прыязджаў са стукачом, і паводзіў сябе, як стукач. І ў энцыклапедыю не даў праўды. Але Бог зь ім).

Я да жонкі Астроўскага завёз крэмень і апісаньне, як рабіць крамянёвую ваду. Праз нейкі час тэлефаную:

- Ці робіце крамянёвю ваду?

- Не, не раблю. Я згубіла рацэпт.

Даў ізноў рацэпт. Праз нейкі час:

- Вы робіце?

- Не, не раблю, я гэтыя каменьчыкі згубіла.

Завёз ёй каменьчыкі. Праз нейкі час ізноў:

- Вы робіце ваду?

- Не, ня хоча Юрый рабіць.

Я ведаю, што памёр Юры Астроўскі ад лейкоза. Калі я паехаў да ягонай жонкі ўзяць экспанаты для музея пра Астроўскага, то яна кажа: "Вы ведаеце, я ўжо чула, што калі б ён піў гэтую ваду, у яго не было б лейкоза". І не было б!..

Прыходзіць да мяне чалавек, што ў яго гемарой цяжкі, і ўжо ледзь трымаецца на нагах. Таксама лячыўся ў дактароў, але нічога - паміраць трэба. Я яму параіў піць гэтую ваду. Прайшло 2 тыдні - ніякага гемарою. Праўда, калі спрабаваў кінуць піць крамянёўку, дык праз тыдняў тры зьяўляецца гемарой.

Брат стрыечны тэлефануе: "Саша, ратуй! Кроў з носа ідзе па чатыры разы ў дзень. І ідзе так доўга, што, кажуць, аднойчы яна пойдзе, ня спыніцца і я памру. Аб'ездзіў дактароў, назьбіраў лякаў цэлую шафку, але ніякай дапамогі няма. Кажу: "Пі крамнёвую ваду, у мяне 23 гады не паказалася кроў з носа, хаця таксама раней часта ішла". Ён пачаў піць ваду - і больш ні разу не паказалася кроў. Дык я да такой высновы прыходжу, што гэтая вада ўмацоўвае крывяносныя сасуды. Дык ня будзе інсульту. І добра на імунную сістэму ўплывае.