Мікалай КРУКОЎСКІ, доктар філасофскіх і кандыдат філалагічных навук, член-карэспандэнт Акадэміі адукацыі Рэспублікі Беларусь, сябра Беларускага саюза мастакоў, былы прэзідэнт Беларускай эстэтычнай асацыяцыі.

Мала хто ўжо сумняваецца ў нас, што Беларусь перажывае глыбокі крызіс і пераважна крызіс таго, што ўсе мы называем звычайна духоўнасцю, хоць ён балюча кранае і матэрыяльнае наша жыццё. Бо і яно, як калісьці было даказана Максам Вэбэрам, залежыць ад духоўнасці, і сёння гэты крызіс бушуе ўжо і ў эканоміцы. Крызіс настолькі глыбокі, што аказваецца пад пагрозай нават незалежнасць краіны і яе дзяржаўны суверэнітэт. Ды і паасобку кожны яго востра адчувае, калі глянуць бліжэй не толькі на цэны, але і на цяперашния нашы мараль і эстэтыку.

Асабліва востра бачна тое ў галіне менавіта эстэтычнай, дзе засяроджаны звычайна нашы ідэалы і дзе з найвялікшай нагляднасцю праяўляюцца нават найменшыя змены, асабліва змены ў горшы бок. Зрэшты, духоўнасць, як вядома, якраз і складаецца перш за ўсё з пэўных ідэалаў. Тое сталі, дарэчы, разумець ужо і нашы ўлады, што загаварылі аб неабходнасці адраджэння ідэалогіі, хоць размову тут усё ж такі варта было б пачынаць не з ідэалогіі, а з саміх ідэалаў. Якасць ідэалогіі залежыць ад якасці ідэалаў, а ніяк не наадварот, бо ідэалогія - гэта толькі знешняя форма, зместам якой і выступаюць ідэалы. У нас жа некаторыя выступаюць супраць ідэалаў увогуле. Маўляў, гэта мы ўжо праходзілі. Адносна ідэалаў эстэтыцы, як кажуць, і карты ў рукі, бо менавіта эстэтычная навука якраз і павінна тут нам дапамагчы. Дапамагчы разабрацца, ці патрэбны нам сёння ідэалы і якія ідэалы добрыя, а якія не. А што значыць жыць зусім без ідэалаў, паказвае нам абкрадзеная да ніткі алігархамі тыпу Хадаркоўскага і Абрамовіча сёнешняя Расія.  

Азначаны крызіс, аднак, ахапіў і самую эстэтыку. Эстэтыка зараз не толькі не ў модзе, але ўзнікае ўражанне, што яна свядома адціскаецца адпаведнымі міністэрствамі на задні план. Скарачаюцца вучэбныя курсы па эстэтыцы ў нашых ВНУ. Ліквідуецца яна амаль што зусім, дзе яшчэ была, у школах і сярэдніх навучальных установах. У некаторых вучэльнях эстэтыку спрабуюць зліць у адзінае цэлае з культуралогіяй, хоць эстэтыка з даўніх часоў карыстаецца статусам самастойнай навукі. А ў нашых тэхнічных і прыродазнаўчых ВНУ дык яе выкідаюць з вучэбных планаў разам з усёй беларускай культурай увогуле, тлумачачы сабе, напэўна, тое варварства патрэбамі будучага аб'яднання з Расіяй і фактычна прызнаючы тым самым законнасць ліквідацыі незалежнасці беларускай нацыянальнай культуры і базіраванага на ёй дзяржаўнага суверэнітэту краіны. Спынімся тут, аднак, на праблемах нашай эстэтыкі менавіта як самастойнай навукі, уступімся і за яе ўласны, так бы мовіць, суверэнітэт.

З горыччу трэба прызнаць, што ў гэтым аспекце беларускай эстэтыцы вельмі не пашанцавала. Яшчэ ў савецкія часы беларуская эстэтычная думка няшчадна падміналася думкай маскоўскай з так уласцівай ёй таталітарна-імперскай мегаламаніяй, пра што даводзілася неяк пісаць на старонках колішняга часопіса "Мастацтва". Характэрна, што ўжо тады маскоўскімі афіцыйнымі аўтарытэтамі, як сумна вядомы акадэмік Ягораў, з эстэтыкі сістэматычна вытраўлялася навуковасць і лагічная строгасць, замянялася яна на траскучую партыйную ідэалогію, менавіта ідэалогію без ідэалаў, без логікі і без навукі (аб гэтым яскрава сведчыць, напрыклад, невясёлы лёс кнігі аўтара гэтых радкоў, таксама, варта зазначыць, не без пэўнага выкліку ў свой час названай "Логіка прыгажосці"). І займаўся там малапачцівай справай не адзін акадэмік Ягораў. Але тое, што робіцца з эстэтыкай у Расіі цяпер, зусім ужо жахліва. Калі ў савецкія часы тамашнія эстэтычныя мэтры свядома ці змушана выдыгалі перад афіцыйнымі партыйнымі ідэолагамі, ахвяруючы ісцінай, то цяпер яны гэтак жа нізка ўкленчваюць перад заходнееўрапейскімі аўтарытэтамі і пераважна чамусьці перад так званымі постмадэрністамі, згодна якім ісціна ўвогуле не існуе і ніякая навука, тым болей эстэтыка, не павінна ў прынцыпе абапірацца на логіку і розум. Каб упэўніцца ў гэтым, варта толькі пазнаёміцца з не раз ужо выдаваным у Маскве падручнікам па эстэтыцы гаспадзіна Крыўцуна. Падручнікам, у якім наогул адсутнічаюць не толькі азначэнні прыгажосці і брыдоты, але і тое, што там заўсёды называлася катэгарыяльным апаратам. У эстэтыцы гэта тое ж самае, калі б у падручніку этыкі, напрыклад, адсутнічалі азначэнні дабра і зла альбо ў кнізе па логіцы такім жа чынам ігнараваліся катэгорыі ісціны і зману. Навука без лагічнага касцяку асноўных сваіх катэгорый - гэта, няхай нам даруюць, не навука ўвогуле. Але ж факт ёсць факт.

У гэткім жа стане і сучасная беларуская эстэтыка, якая па нядобрай традыцыі і сёння па-ранейшаму пакорліва ўгінаецца перад Масквой. Каб упэўніцца ў гэтым, дастаткова глянуць на афіцыйна зацверджаныя міністэрствамі адукацыі і культуры прынятыя Масквой праграмы па эстэтыцы, якім нададзены яшчэ і нейкі злавесны статус стандартаў, стандартаў яўна з тых, пра якія некалі пісалася, "иже не прейдеши". Не гаворачы ўжо аб адсутнасці ў іх памянёнага лагічнага касцяку ўвогуле, і канкрэтны катэгарыяльны аппарат (асноўныя эстэтычныя катэгорыі і тыпалогія стылю) азначаны там па-постмадэрнісцку туманна і расплывіста. У гэтых праграмах поўнасцю адсутнічае, напрыклад, і такі прынцыпова важны для эстэтыкі раздзел, як раздзел аб эстэтычным у рэчаіснасці. Прыгажосць у прыродзе, аказваецца, іх аўтараў абсалютна не цікавіць, як не цікавіць і проста пякучая сёння неабходнасць абараняць і захоўваць тую прыгажосць у нашай беларускай прыродзе. І гэта тады, калі экалагічная праблема выклікае боль у галаве ўсяго прагрэсіўнага, як казалі раней, чалавецтва! Што ж гэта за эстэтыка такая і на каго яна разлічана? Але і гэтага мала. Існуючыя праграмы абыходзяцца і без эстэтыкі чалавека. Чалавек і яго прыгажосць (ці брыдота!) там наогул адсутнічаюць, хоць эстэтыка ўжо з даўніх часоў разглядаецца як тэорыя эстэтычнага выхавання. Выхавання каго? Чалавека ж, вядома. І выхавання ўсё такі згодна ідэалу прыгожага, а не брыдкага. Гэта ўжо не кажучы пра такі востра актуальны сёння феномен, як фізічная прыгажосць чалавека і ў асаблівасці жаночая прыгажосць, пра што ні савецкая, ні руская эстэтыка не гаварыла ніяк і ніколі і на аснове фальшывага разумення чаго сёння, наадварот, расцвітае ў нас і ў літаратуры, і ў кіно, і на тэлебачанні смярдзючае царства самай паскуднай парнухі і гвалту. Нічога сабе эстэтычнае выхаванне, калі ролю тэорыі ў ім адыгрывае такая, з дазволу сказаць, эстэтыка! Няхай тут не крыўдуюць аўтары тых праграм, але ж гэта праўда.

На Беларусі, аднак, існавала і, спадзяемся, існуе і другая эстэтыка, куды больш, напэўна, заслугоўваючая назву навукі. Яна не стварыла, на жаль, самастойнай эстэтычнай школы, аб няўклюдных прычынах чаго ўжо даводзілася некалі пісаць. Але ў канцэптуальным сэнсе слова яна існуе ў форме пэўных манаграфій і артыкулаў, некаторыя з якіх былі адзначаны пазітыўнымі рэцэнзіямі і перакладзены за мяжой, і памянёныя нават, як тое ні дзіўна, ва ўсіх былых саюзных энцыклапедыях, уключаючы і Вялікую савецкую. Яна была, як здаецца, адобрана і большасцю беларускіх калегаў-эстэтыкаў, пра што можа сведчыць хоць бы той вядомы факт, што яшчэ ў 1991 годзе аўтар гэтых манаграфій быў абраны прэзідэнтам беларускай эстэтычнай асацыяцыі, якая, аднак, не была ў далейшым, да жалю, падтрымана ні ўрадам ні заўсёды пасіўнай у нас грамадскасцю (нядаўна, праўда, была апублікаваная кніга праф. А. А. Козела "Философская мысль Беларуси", дзе мае кніжкі па эстэтыцы былі, нарэшце, афіцыйнай філасофіяй, хоць і павярхоўна, заўважаны і больш-менш пазітыўна ацэнены!). Гэты факт і дае нам, думаецца, поўнае права называць тую канцэпцыю як сведчанне беларускай эстэтычнай школы, няхай сабе пакуль што, па сённяшнім дні, і толькі ў віртуальным значэнні слова.

Для гэтай эстэтычнай канцэпцыі характэрна перш за ўсё вытрыманасць яе ў беларускім нацыянальным духу, заўсёды арыентаваным на прыгажосць і здаровы жыццёвы рэалізм, выражаны яшчэ ў творчасці класікаў беларускай літаратуры Купалы і Коласа. Характэрна пастаяннае і свядомае, насуперак моднаму сёння хаатычна-распаднаму постмадэрнізму, імкненне да навуковай строгасці, што асабліва адносіцца да яе катэгарыяльна-лагічнага апарата. Будучы ў вузкапрафесійным аспекце дастаткова арыгінальнай (яна сапраўды ні за кім з буйных сучасных спецыялістаў канкрэтна не ідзе), канцэпцыя ў той жа час добра ўпісваецца ў агульную траекторыю гістарычнага развіцця філасофіі і навукі, цераз эстэтычную сістэму вялікага Гегеля ўзыходзячы аж да антычных яе крыніц у мінулым. Яна ў той жа час прыходзіць ў добры стык і з самымі перспектыўнымі сёння кібернетыкай, інфарматыкай і агульнай тэорыяй сістэм, адкрываючы магчымасць выкарыстання і найноўшых камп'ютэрных тэхналогій у будучым. Не без гордасці можна адзначыць, напрыклад, што толькі на Беларусі, як уяўлецца, была дастасавана да эстэтыкі і дастасавана з нядрэнным, як будзе ніжэй паказана, плёнам такая адносна новая ў сучаснай навуцы рэч, як чатырохзначная логіка і чатырохзначныя ж матрыцы з гэтай логікі.

Эстэтыка наша добра стасуецца і з такімі канкрэтнаэмпірычнымі навукамі, як гісторыя культуры і мастацтвазнаўства. Кіруючыся, дарэчы, толькі метадамі чыста філасофскай эстэтыкі Гегеля, яна яшчэ ў шасцідзесятых гадах стыхійна выйшла на малавядомую тады ў нас канцэпцыю цыклічнага развіцця культуры Шпенглера-Тойнбі-Сарокіна, што намнога паглыбіла наша разуменне як асноўных эстэтычных катэгорый, надаўшы ім сэнс своеасаблівых фаз у развіцці эстэтычнай гісторыі грамадства, так і сумна вядомай праблемы стылю эпохі, якая некалі была, як для быкоў чырвонае сукно, для ўсёй афіцыйнай савецкай эстэтыкі. Мы, беларусы, ў гэтым плане, дарэчы, ўвогуле год на трыццаць апярэдзілі маскоўскіх вучоных, якія пачалі развіваць тую цыклічную канцэпцыю толькі з сярэдзіны дзевяностых гадоў. Ды і ў сусветным маштабе наша эстэтыка далёка не на апошнім месцы, калі пазнаёміцца, напрыклад, са зместам артыкула "Эстэтыка" у апошнім выданні славутай Encyclopaedia Britannica. А сяго-таго дык і нават абагналі, як, напрыклад, амерыканца С.Хантынгтона, шумна вядомага сёння ў свеце з-за яго выдадзенай у 1996 годзе сапраўды вельмі вострай і вельмі цікавай кнігі "Clash of civilisations" ("Столкновение цивилизаций" у рускім перакладзе, які ўжо ёсць у продажы). Дзякуючы ўсё той жа чатырохзначнай логіцы і памянёнаму матрычнаму яе варыянту праблема такога канфлікту паміж цывілізацыямі ў эстэтычным плане была намі тэарэтычна пастаўлена і сфармулявана яшчэ ў сярэдзіне сямідзесятых гадоў (гл. манаграфіі "Основные эстетические категории", стар. 269-272, и "Кибернетика и законы красоты", стар. 229). Так што мы, беларусы, не такія ўжо нікудышнія, як часам нас так альбо гэтак падаюць нашы маскоўскія "старшие братья" і тутэйшыя "змагары" за дэмакратыю без суверэнітэту і свабоду без незалежнасці.

Зразумела, што і ў плане педагагічным такая канцэпцыя мае свае выгоды, што пацвярджае хоць бы і аўтарскі саракагадовы вопыт выкладання эстэтыкі ў БДУ і Універсітэце культуры, з пэўным, вядома, спрашчэннем і папулярызацыяй для больш лёгкага засваення студэнтамі. Цікава, напрыклад, што яна ў свой час з большым адносна поспехам успрымалася як раз на матэматычным і фізічным факультэтах БДУ. Апошняе абумоўлівалася, напэўна, тым, што пабудаваны на гэтай канцэпцыі лекцыйны курс арыентаваны быў не на механічнае запамінанне, а перш за ўсё на глыбокае і самастойнае разуменне логікі курса, і сярод традыцыйных студэнтаў-гуманітарнікаў у сувязі з гэтым узнікалі часам нават пэўныя праблемы. Улічваючы гэта, аўтару вельмі хацелася напісаць і выдаць падручнік па эстэтыцы спецыяльна для студэнтаў гуманітарных ВНУ, але тое, на жаль, так і не ўдалося зрабіць. У савецкія часы выданне падручнікаў па грамадазнаўчых навуках дазвалялася, як вядома, толькі ў Маскве. Сёння ж тое зрабіць не дазваляе ўвогуле фінансавы стан нашай новай стыхійна-рыначнай гаспадаркі, арыентаванай пераважна на грубаспажывецкія матэрыяльныя, а не на агульнакультурныя, духоўныя ў тым ліку запатрабаванні. Прысвечаную той жа эстэтыцы манаграфію "Бляск і трагедыя ідэалу" давялося выдаваць за ўласны кошт і мікраскапічным тыражом. Таму і застаецца прапаноўваць увазе чытачоў адно праграму курса, пабудаванага на вышэйпамянёнай канцэпцыі, ды і то, хутчэй, толькі лагічны касцяк праграмы (без пагадзіннага разліку, без спісаў літаратуры, без розных там пытанняў дзеля самакантролю і г.д.). Гэта толькі канцэпцыя такога курса, толькі ягоны, як вышэй зазначалася, лагічны касцяк. Чаму і, думаецца, сам такі курс можна было б назваць "Уводзінамі ў тэарэтычную эстэтыку", як гэта было зроблена намі нядаўна адносна дапаможніка па культуралогіі і як даўно ўжо рэкамендавалі дзейнічаць у гэтым кірунку такія сусветна вядомыя спецыялісты, як Л.Берталанфі і Д.С.Ліхачоў (зрэшты, такім падручнікам па тэарэтычнай эстэтыцы даўно ўжо была прызнана за мяжой мая манаграфія "Кібернетыка і законы прыгажосці" (гл. В.Г. Пушкин, Ив. Марев. Современен методологически подход към проблемите на эстетика, "Философска мисъл", к. 12, ч, ХХХV, София, 1979)). Такая задума, прызнацца, у аўтара ёсць і, калі Пан Бог адпусціць яму яшчэ крыху часу, яе, можа, і ўдасца рэалізаваць. Але пакуль што маецца толькі гэткая план-праграма, і менавіта яна прапаноўваецца зараз увазе спагадлівага чытача. Не пакідаць жа яе, як казалі колішнія нашы класікі, грызучай крытыцы мышэй.