У. ПАПРУГА •

Пытанні кіравання культурнай спадчынай з’яўляюцца вызначаючымі пры ацэнцы канкрэтных сітуацый, звязаных з абыходжаннем, штодзённым утрыманнем гісторыка-культурных аб’ектаў ці ўнясеннем істотных, як правіла ў нашым выпадку, драстычных зменаў у змест каштоўнасцяў у выніку аміністрацыйнага ці інвестыцыйнага ціску. Бо менавіта гэты механізм «кіравання культурнай спадчынай» і вызначае лёс паасобных аб’ектаў.

Пытанне аб тым, хто ці што канкрэтна «кіруе спадчынай», а хто ці што толькі спаўняе фармальныя рытуальныя абавязкі ў дадзеным працэсе, не з’яўляецца істотным па прычыне неасэнсавання і першымі і другімі прыроды працэсаў, якія прыводзяць да сітуацый неверагодных з пункту гледжання і заканадаўства і здаровага сэнсу, калі працэс кіравання спадчынай прыводзіць да яе, спадчыны, стратаў. А нарматыўна-прававая база выкарыстоўваецца як інстумент банальнага працэса «планавання» стратаў і згубленых магчымасцяў.

Цяжар адказнасці кладзецца не толькі на бюракратычную сістэму адміністацыйнага кіравання, якая па сваёй прыродзе з’яўляецца сістэмай кансэрватыўнай, зацікаўленай у першаю чаргу ва ўласным самазахаванні, незалежна ад сутнасці задачаў, якія ў розныя гістарычныя эпохі гэтай машыне даводзіцца выконваць.

Большай праблемай з’яўляецца канфармізм прафесіяналаў, якія непасрэдна выконваючы свае абавязкі, забяспечваюць «метадалагічнае прыкрыццё» дэструктыўным па сутнасці працэсам, пазіцыянуючы сябе у шырокай шкале ад асабістага ўдзелу ў названых працэсах (актыўны варыянт удзелу), да маўклівай згоды або нязгоды (пасыўны варыянт удзелу), што па сутнасці не мяняе стану рэчаў. Прафесійная, ў сутнасным разуменні гэтага паняцця, адказнасць і інтэлектуалаў і спецыялістаў палягае ў выпрацоўцы неканфрантацыйных альтэрнатыўных мадэляў развіцця, улічваючых аб’ектыўныя сацыяльныя працэсы, але здатных забяспечыць як мінімум эвалюцыйнае перспектыўнае развіццё у межах вырашаемых задач. Пасля выканання гэтай умовы можна чакаць адэкватных рэакцый з боку бюракратычнага выканаўчага апарату, які па сваёй прыродзе ня здольны ўспрымаць філасоўскія канструкцыі, а тым больш на іх падставе карэктаваць уласную дзейнасць. Бюракратычны апарат ня здольны нават асэнсоўваць прыроду сваіх уласных паводзінаў і фармаваць шкалу ўласных прыярытэтаў. І гэта не ягоная бяда, гэта ягоная прырода.

Мы апынуліся ў сітуацыі, калі дзякуючы спецыфіцы так званага сацыялістычнага ладу ў савецкім прачытанні, прыярытэт аддаваўся не рэальным працэсам, якія адбываліся ў грамадстве, а таму, як гэтыя працэсы «бачыліся» у сэнсе стандартаў тагачаснай паліткарэктнасці. Дадзеная метадалогія, ва ўмовах аднапартыйнай сістэмы кіравання прывяла да сітуацыі, калі імітацыя плануемых у грамадстве працэсаў замяніла самі працэсы. Дадзеная светапоглядная мадэль пры вырашэнні тых ці іншых задач зусім лагічна набыла ўніверсальны характар. Але калі на ўзроўні соцыюма дадзеныя неадпаведнасці перажываюцца даволі лёгка і аптымальныя сацыяльныя мадэлі суіснавання рэгенеруюцца на ўзроўні, так бы мовіць, біялагічных сістэм, то ў выпадку вульгарнай экстрапаляцыі дадзенага метада на ўзровень «кіравання культурнай спадчынай», пры якім працэс аховы спадчыны падмяніўся ягонай імітацыяй, наступствы носяць характар фатальны.

Абумоўлена гэта тым, што гісторыка-культурная спадчына па сваёй прыродзе ня мае біялагічнай прыроды, таму ёсць рэсурсам у прынцыпе неаднаўляемым, у адрозненне ад рэсурсаў прыродных.

Разам з тым, сістэма кіравання навязвае грамадству адпаведны пералік так званых «забароненых» тэм, нераспрацаванасць якіх забяспечвае да пары безканфліктнае яе існаванне.

Але ў нашым выпадку прынцыповым з’яўляецца асэнсаванье аб’ектыўных, з пункту гледжання ідэалагічнага апарату СССР «непераадольных» перашкод, якія ніколі не артыкуляваліся, але з пачаткам 30-х гадоў сталі базавым прынцыпам пры фармаванні практыкі абыходжання з гісторыка-культурнымі каштоўнасцямі ў БССР.

Як гэтая палітыка рэальна праводзіцца і якія наступствы мае не толькі на ўзроўні канкрэтных аб’ектаў, але уплыву на больш глыбінныя і істотныя ўзроўні, такія як структура, эфектыўнасць і разбудаванасць апарату кіравання культурнай спадчынай, фармаванне нацыянальнай рэстаўрацыйнай школы, развіццё метадалогіі і падрыхтоўкі спецыялістаў – вынікае ў першаю чаргу з логікі базавых прынцыпаў.

Зусім зразумела, што канкрэтныя прыклады неадэкватнага абыходжання з тым ці іншым аб’ектам усяго толькі вынік работы вельмі разбудаванага «тэхналагічнага» ланцужка. Без належнага асэнсавання прыроды праблемаў, якія блакуюць вырашэнне названых пытанняў па ўсёй даўжыні вышэйзгаданага ланцужка, спадзявацца на станоўчыя вынікі – рэч аб’ектыўна марная і няўдзячная.

Кожная адміністрацыя ў першую чаргу імкнецца захаваць самую сябе. У выпадку СССР, дзякуючы вельмі спецыфічна інтэрпрэтаванаму па зразумелых прычынах гісторыі ўзаемадачыненняў Расійскай імперыі і Беларусі, любыя спробы спецыялістаў-прафесіяналаў выбудаваць адносіны не толькі з цэнтральнай уладай, але і з уласным «рэспубліканскім» кіраўніцтвам хаця б на тых самых прынцыпах, на якіх фармаваліся адносіны ў іншых рэспубліках-сёстрах, была задачай нерэалізуемай. Нерэалізуемай аб’ектыўна па прычыне прадэклараванай «бясспрэчнай» аксіёмы практычна поўнай культурнай, моўнай і палітычнай ідэнтычнасці беларусаў і расіянаў. Узаемадачыненні цэнтра з любой іншай рэспублікай, як і ўнутраныя узаемасувязі там мелі больш разбудаваны, варыяберльны характар. Прырода з’явы надэвычай важная, але ня месціцца ў фармаце дадзенага абмеркавання.

Фактам з’яўляецца тое, што ў сучаснай Рэспубліцэ Беларусь гэтая мадэль застаецца дамінуючай, хаця і з’яўляецца аб’ектыўным атавізмам. Калі раней у ахвяру прынятай паліткарэктнасці гісторыка-культурная спадчына Беларусі клалася цалкам свядома, асэнсавана і па-свойму лагічна, то цяпер, з пазіцый суверэннай краіны, працяг абыходжання з гісторыка-культурнымі каштоўнасцямі, распрацаваным і прызначаным вырашаць зусім іншыя задачы ужо няіснай краіны рацыянальна растлумачыць немажліва.

Дадзены працэс адбываецца цалкам інэрцыйна, з пункту гледжання нарматыўна-прававой базы – незаконна, менавіта па прычыне наасэнсаванасці на тэарэтычным узроўні прыроды з’явы і яе натуральнай эвалюцыі. Нераспрацаванай ў першую чаргу спецыялістамі. А адміністрацыйныя сістэмы, як правіла, самі па сабе ніколі не ставяць сабе задач крэатыўна асэнсоўваць сваю прыроду ў мэтах уласнага самадасканалення.

Кансерватызм адміністрацыйнага кіравання ў беларускім выкананні найлепшым чынам ілюструе дадзены працэс, калі бюракратычная сістэма няздольная адмовіцца ад практыкі кіравання ўласнай культурнай спадчынай метадамі, сфармаванымі зусім у іншую гістарычную эпоху і мэтава запланаванымі на вырашэнне зусім іншых задач, практычная інэрцыйная рэалізацыя якіх сама па сабе здольная зрабіцца найважнейшай праблемай у разуменні сучаснага гістарычнага перыяда нашчадкамі, з пункту гледжання гістарычнай перспектывы.

Дастаткова сказаць, што базавыя планіровачныя прынцыпы развіцця Генеральнага плана Мінска, якія маюць да сёння фатальнае значэнне для захавання ўсяго массыва гісторыка-культурнай спадчыны сталіцы Беларусі, паспяхова рэалізуемага і да сёння (!), былі сфармаваныя ў сумнавядомым 1938г., за 28 гадоў да прыняцця Венецыянскай хартыі і 54 гады да прыняцця Закона Рэспублікі Беларусь «Аб ахове гісторыка-культурнай спадчыны».

Прычым кожная новая карэкціроўка асноўнага горадабудаўнічага дакумента, насуперак патрабаванням нарматыўна-прававой базы, адбываецца у рэжыме ігнаравання падрыхтоўкі такога абавязковага патрабавання БНБ, як аналіз рэалізацыі папярэдніх генеральных планаў і прафесійна-крытычнага аб’ектыўнага аналізу стратэгічных задач, якія папярэднія генпланы былі запраграмаваныя вырашаць, з іх натуральнай наступнай адпаведнай карэкціроўкай.

Артыкуляцыя названых недарэчнасцяў, іх тэарэтычная прапрацоўка, зробленая з пазітыўных пазіцый з’яўляецца прафесійным абавязкам не чыноўнікаў, толькі фармальна вырашаючых названыя праблемы, а ў першую чаргу прафесіяналаў.інтэлектуалаў і спецыялістаў, якія павінны фармуляваць праблемы і прапаноўваць аптымальныя сцэнары для іх вырашэння ў кожным канкрэтным выпадку.

Так ці іначай, раней ці пазней і асэнсаванне, і разуменне безумоўна прыйдуць. Застаецца адкрытым толькі найважнейшае патанне- ці ўдасца да таго часу захаваць гісторыка-культурным каштоўнасцям Беларусі свае базавыя якасныя характарыстыкі?

І ў якім аб’ёме?