Апісаныя вышэй зьявы паказваюць, 1) што расеізацыя шырыцца і глыбіцца, 2) што адбываецца гэта, перадусім, за кошт царкоўнаславянскіх кніжных мадэляў. Фактычна, ідзе вымываньне гісторыі з моўнага арганізму, якое даўнімае поўную перакадыфікацыю беларускае мовы. Якая ж мова мае ўрэшце вырабіцца? Прыкладна такая, як у парадыйных фразах Н. Гілевіча: Стояшчую вешч на базары прываброў. Або: Бывала выйдзеш вутрам з хаты, // Так благавухае сярэнь!

Пазычаньні і калькі, якія ёсьць вынікам данага працэсу, можна клясыфікаваць наступным спосабам:

— прыхадні, беспасярэднія пазычаньні з расейскае мовы: а б ш ч ы н а, а п а с е н ь н е, д а ў к а, д о б л е с ь ц ь, з а к л ю ч а ц ь, з м ы ч к а, к а в а р н ы, п а д в я р г а ц ц а, п а с т а я н н а, п р а д а с т а в і ц ь, п р а д’ я в і ц ь, п р а м ы, п р ы м я н я ц ь, р у ц і н а, с л а в е с н ы, р а ш э н ь н е, у р о н;

— пярэваратні, сэмантычныя калькі, найбольш небясьпечныя, бо такія словы ёсьць у беларускай мове, але зь іншым значаньнем: а д м е н а, б а ч н ы, з а т ы м, к а н е ч н е, п а с л а н ь н е, п і с а н ь н е, у з р о с т;

— малпаваньні, словаўтваральныя калькі: в ы п р а ц о ў к а, н е а б х о д н а с ь ц ь, н о в а ў в я д з е н ь н е, п а з б а ў л я ц ь, п а з ь б я г а ц ь, р а з ь б і р а л ь н і ц т в а, с а д з е й н і ч а ц ь, с в о е а с а б л і в ы, у м я ш а л ь н і ц т в а, у ц е ч к а;

— наросты, структурныя калькі, блізкія да папярэдніх, але адрозьніваюцца ад іх тым, што элемэнт, аналягічны расейскаму, нарошчваецца на гатовае беларускае слова: д о б р а з ы ч л і в ы, д о б р а с у м л е н н ы, д о б р а ў п а р а д к а в а н ь н е,

д о ў г а ч а к а н ы, н а к і р у н а к, у з а е м а д а ч ы н е н ь н і, ш м а т п а к у т н ы;

— пачвары, перакручаныя расейскія словы, гукавыя падобнасьці, створаныя без увагі на граматыку і этымалёгію, іх можна лічыць фанэтычнымі, і інш. калькамі: а б в е р г н у ц ь, в і д з ь м а - н я в і д з ь м а, з ь н е ш н і, н а п р а м а к, п р ы ў к р а с н ы, с у т н а с ь ц ь, т н е ч а;

— пустоты, псыхалягічнае вета на ўжываньне самых розных беларускіх словаў, часамі тых, якія ў расейскай мове маюць іншы сэнс, а часамі нават тых, якія цалком супадаюць з расейскімі, гэта непрыкметны і вельмі небясьпечны ўплыў. Пустоты назваць нельга, але можна акрэсьліць добрыя словы, на месцы якіх узьнікаюць пустоты: абмылка = рас. ошибка, багатыр = рас. богач, заказаць = рас. заказать, знаць = рас. знать (воспринимать чувствами, визуально), існасьць = рас. сущность, канечны = рас. необходимый, канечнасьць = рас. необходимость, мыліцца = рас. ошибаться, напраўляць = рас. ремонтировать, пазор = рас. благолепие, пазорны = рас. благолепный, праціўны = рас. противный, расказаць = рас. рассказать, спор = рас. удача, спорны = рас. удачный, харошы = рас. прекрасный, чайка = рас. лодка. Вымоўным прыкладам вета на ўжываньне слова ёсьць прыметнік харошы. Ён мае значаньне ‘прыгожы’, па-расейску – красивый, прекрасный, але вонкава супадае зь іншым расейскім словам хороший і таму не ўжываецца, хаця скрозь ужываюцца вытворныя ад яго: хораша, хараство.

Кожная спроба ачысьціць мову выклікае аргумэнты супраць. Аргумэнты гэтыя часьцей за ўсё супярэчлівыя і выяўляюць не рацыянальны, а міталягічны, заідэалягізаваны характар сьведамасьці праціўнікаў пурызму. Праціўнікі чысьціні мовы паказваюць звычайнае нежаданьне працаваць над моваю, аналягічнае нежаданьню яе вучыць наагул. Першае запярэчаньне, якое яны нам выстаўляюць, кажа, быццам мы выдумляем словы, ствараем штучную мову. Яго можна нават не аспрэчваць, бо ўсё напісанае вышэй пранявервае даную тэзу. Словатворства, зрэшты, трывае ў усякай стратэгіі мовы, але ўзорам для яго могуць служыць або чужыя або свае мадэлі. Другое запярэчаньне палягае ў тым, дзей кожная мова разьвіваецца, і беларуская – у тым ліку. (Спачатку нам забаранялі разьвіваць мову, а цяпер забараняюць кансэрваваць.) Разьвіцьцё ў такім разуменьні – нешта цьмянае, неспасьцігальнае, мусовае, непадуладнае ні волі ні аналізу. Інакш кажучы – пусты гук, агульнае месца з абыватальскіх уяўленьняў аб прагрэсе. Заразом незразумела, што значыць “разьвіваецца” – удасканальваецца ці псуецца? Ускладняецца ці спрашчаецца? А можа — проста зьмяняецца? Што ёсьць прычынаю гэтых зьменаў? Коштам якіх рэсурсаў мова зьмяняецца? Якімі тэмпамі ідуць зьмены? Якімі тэмпамі яны ішлі раней? І чаму? Чым розьняцца тыя зьмены ў беларускай мове ад зьменаў у іншых знакавых сыстэмах?

Трэба сказаць, што адказ на пастаўленыя пытаньні ня надта складаны. Сама сабою мова разьвіваецца за кошт закону аналёгіі, нутраной інэрцыі. Гэта вельмі павольны рух, які расьцягваецца на цэлыя стагоддзі, а ў літаратурных мовах – і зусім прыпыняецца. Другім фактарам разьвіцьця ёсьць фактар вонкавы, або – экстралінгвістычны. Калі экстралінгвістычны ўплыў адбываецца без удзелу суседняе мовы, то ён нічым практычна ня розьніцца ад першага. Таму зьмены ў мове лепш разглядаць як вынік інэрцыі і вынік зьмешваньня. Прыкладам, ісьляндзкая мова амаль не зазнала чужаземных уплываў – і яе тэксты ХІІ стагоддзя зразумелыя сучасным ісьляндцам. У 20-я гады ХХ стагоддзя ісьляндцы сьведама ачысьцілі сваю мову ад рэшты чужых словаў, але нават гэты чын нічога не зьмяніў у сыстэме мовы. А дзе мовы зьмешваюцца – там што ні дзень, то разьвіцьцё.

Зьмешваньне моваў таксама бывае дваякае: станаўленьне сыстэмы і збурэньне сыстэмы. Калі чужаземныя словы, чужаземныя мадэлі прыходзяць разам з новымі зьявамі, калі племявы дыялект ператвараецца ў літаратурную мову – тады можна гаварыць пра разьвіцьцё. У беларускай мове гэты працэс агулам завершыўся ў ХІV-ХV стст. З таго часу сыстэма разьвівалася інэрцыйна. Аднак у 30-я гады ХХ ст. пачынаецца імклівая перакадыфікацыя, а фактычна, зрасейваньне беларускае мовы, якое доўжыцца дагэтуль. За колькі дзесяцігоддзяў мова зьмянілася больш, чым за шэраг стагоддзяў. Нутраных прычынаў для гэтых зьменаў не было, бо беларуская мова нічым не ўступала расейскай, а ў пляне сыстэмнасьці нават перасягала яе. Ня ведаю, ці можна той абвал называць разьвіцьцём. Гэта ўжо, як кажуць, справа густу. Але рэч не ў найменьні. Разьвіцьцё таксама бывае рознае. Бывае разьвіцьцё ракавае пухліны. І нашае заданьне – стаць на перашкодзе такога разьвіцьця.

Ідэя некантраляванага, расьліннага ўзросту мовы сягае ў натуралістычныя канцэпцыі ХІХ стагоддзя. Сёньня такое бачаньне дарэшты застарэла. Мова не расьліна, хоць, зрэшты, і расьліну можна гадаваць ды бараніць ад паразытаў, таму аддаваць яе на волю лёсу проста неразумна. Слушна кажа філёзаф мовы, патужнік М. Бахціна, В. Валошынаў: “Станаўленьне мовы, як і ўсякае гістарычнае станаўленьне, можа ўсьведамляцца як сьляпая мэханістычная канечнасьць, але можа стацца і “вольнаю канечнасьцю”, стаўшы сьведамаю і жаданаю патрэбаю”.