Дзень матчынай мовы праводзіцца штогод пад эгідай UNESCO

Нататкі пісьменніка Васіля ЯКАВЕНКІ, падказаныя акцыяй 2009 года ў абарону беларускай мовы

Аўтар шукае фінансавай падтрымкі для выдання папулярнай брашуры "Каму замінае Беларуская мова", куды ўвойдуць сам "Зварот у абарону беларускай мовы", артыкулы, што друкаваліся з нагоды Звароту ў "Народнай волі", у тым ліку і гэты, заключны, лісты чытачоў...

Кантактныя тэлефоны:
+375(29)3044064 Velcom
+375(29)7767713 МТС
E-mail: Гэты e-mail абаронены ад спам-ботаў. Для яго прагляду ў вашым браўзэры павінна быць уключаная падтрымка Java-script

Недзе ў набліжэнні вясны 2009 года ў сеціве, якое ў нас большасць называе інтэрнетам, кінулася ў вока трывожнае паведамленне пра беларускую мову. Не ведаю, як на каго, а на мяне яно падзейнічала, быццам выбух перуна з нябеснае высі — калі ўсё неба запнутае шэрымі хмарамі і яго не відно з-за суцэльнага заімглёнага покрыва.

З інфармацыйнага паведамлення ў свядомасць грукнула: родная для цябе і таго асяродку, скуль ты родам, мова трапіла на грань, за якою адно — скат у прорву знябытага!

«Моўную палітыку вызначае практыка»

Тая небяспека, што казаць, прадчувалася не адным мною, а кожным адданым беларусам, шчырым, свядомым, асабліва ў апошнія дзесяцігоддзі — толькі цяпер яна, няўклюдная, непамысная, была прызнана ЮНЕСКА, аўтарытэтнай міжнароднай арганізацыяй. Спецыялісты ЮНЕСКА занеслі беларускую мову ў своеасаблівую Чырвоную кнігу, а дакладней — Атлас моў, якім пагражае небяспека знікнення.

ЮНЕСКА нас папярэджвала, і мы, беларусы, павінны былі азвацца, адрэагаваць, грымнуць у звон, які б усе пачулі. Але праходзілі тыдні і месяцы — а нідзе ні гуку, ані ў друку шырокім, ані па тэлебачанні альбо ў радыёперадачах, — поўны штыль.

Наша абыякавасць, наша глухата і немата тады проста не давалі мне спакою. Што мы за людзі, Божухна?! Хто адсек наш розум і волю? Ці мы самі адмаўляемся ад сваёй роднай мовы, ад скарбу, які вынеслі з векавечных глыбінь? Не!.. То што ж і хто нас гвалтуе?

Мне прыгадваліся сустрэчы і размовы з моваведамі ранейшых часоў і асабіста з акадэмікам Аляксандрам Падлужным. Знайшлася і публікацыя гутаркі з ім пісьменніка Эрнеста Ялугіна, якая была надрукавана дзесяць гадоў таму ў штотыднёвіку “Літаратура і мастацтва”. Ці прадбачылі моваведы, што ЮНЕСКА аднойчы занясе нашу мову ў Атлас моў, якія знікаюць? Бадай, не. Моваведы не верылі ў хуткі канец роднай мовы, бо былі нармальнымі людзьмі і не маглі ўявіць сабе народ, што адмаўляецца ад сваёй мовы. Якраз на мове трымаецца нацыя, адзінае і непаўторнае — святая святых для чалавека!..

Пісьменнік Ялугін у гутарцы з А.Падлужным, дырэктарам Інстытута мовазнаўства імя Якуба Коласа Нацыянальнай акадэміі навук, звярнуў увагу вучонага на пачварны эпізод — дзеяч Дзяржаўнай думы Расіі на нейкіх там міжнародных дэбатах у Бруселі выказаўся наконт беларускай мовы так, што такой мовы ўвогуле няма. Ялугін паставіў перад Падлужным прынцыповае пытанне: жыве яна, наша мова, ці падзяляе ўжо лёс лаціны? Аляксандр Падлужны шчыра адказаў, што яна жыве:

“У беларускай мовы магільшчыкаў хапала даўно і хапае. А наконт выступлення аднаго з расійскіх дзяржаўных мужоў, пра што вы згадалі, то першая рэакцыя — здзіўленне. Здзіўляе, калі такое сыходзіць не ад выпадковага люду, не ад чалавека з вуліцы, які можа карыстацца ўласнымі эмоцыямі, чуткамі. Ды хай бы зазірнуў у любую нашу бібліятэку. І не толькі нашу, а, дапусцім, у тым жа Бруселі. Ці ў Парыжы, Стакгольме, Вашынгтоне. Там ёсць і мастацкая літаратура, і навуковая, і даведачная, і граматыкі, і слоўнікі менавіта на беларускай мове. Гэта што: нехта штучна прыдумаў, ці як? Прычым па выданнях можна прасачыць і за гістарычным развіццём беларускай мовы. Але, калі гаварыць пра сітуацыю, якая склалася на пачатку новага года, яна сапраўды вельмі няпростая і нялёгкая. Яно ж як атрымалася? Хоць рускую мову і зацвердзілі дзяржаўнай, але пры роўным статусе з беларускай. Фармальна, як цяпер высвятляецца. У параўнанні з рускай, якая, дзякуючы шматгадовай актыўнай дзяржаўнай падтрымцы паспела моцна ўкараніцца ў асяродку чыноўніцтва і шмат каго з дэнацыяналізаваных гараджан, беларуская вымушана здаваць шмат якія важныя пазіцыі. Не сама мова, а людзі. Цяпер яна фактычна амаль не ўжываецца ў органах дзяржаўнага кіравання. А за гэтым жа стаіць прэстыж роднай мовы ў вачах простых грамадзян. Моўную палітыку вызначае практыка. І практыка ў першую чаргу эліты, у якую ўваходзяць як дзеячы навукі, культуры, так і дзяржаўныя кіраўнікі”. Так, практыка вызначае лёс мовы і культуры.

Шлях да нацыянальнай катастрофы вядомы, думалася мне, але што рабіць? І прыгадалася, як у 2002 годзе мы з Вольгай Іпатавай (яна тады ўзначальвала Саюз беларускіх пісьменнікаў) правялі ў Доме літаратара трохдзённы міжнародны сімпозіум “Разнастайнасць моў і культур у кантэксце глабалізацыі” . У важным тым сімпозіуме ўдзельнічаў нават сам Генеральны дырэктар ЮНЕСКА Каіціра Мацууры, выступіў з прамовай пра важнасць захавання духоўнага скарбу народаў. Таму і мэтай таго шырокага форуму, у нашым разуменні, была прапаганда ідэі разнастайнасці, што ляжала ў аснове гарманічнага развіцця цывілізацыі, а ўжо потым — абарона беларускай мовы ад занядбання ўладамі і няспелым грамадствам. Сімпозіум удаўся, але толькі размова на ім, на жаль, не закранула тутэйшых уладных галоў. Заганная моўная практыка ў Беларусі не мянялася, і нашы з Іпатавай спадзяванні пасеяць у грамадстве разумнае, добрае, вечнае ў цэлым не спраўдзіліся. Што тады цешыла: мы выдалі два тамы матэрыялаў сімпозіума, раздалі іх па бібліятэках, і людзі мелі магчымасць хоць зрэдзь заглядваць у фаліянты аўтарытэтнага форуму.

Мабілізацыя эліты

У час майго ранейшага грамадскага чыну надарыўся быў яшчэ адзін проста выключны выпадак, калі я пачуваў сябе пераможцам — па сёння тым ганаруся.

Людзі старэйшага веку памятаюць, як у васьмідзесятыя гады востра і балюча стаяла пытанне абароны прыродных абшараў, асабліва рэк і рачулак ад заўзятай дзейнасці меліяратараў. Урэшце дабраліся меліяратары да Прыпяці, пачалі выпрамляць рэчышча, абвалоўваць, адсякаючы імклівую плынь ад поймы, а пойму — асушаць пад раллю. Праз 15—20 гадоў — не болей — там разыгралася б чарговая нацыянальная катастрофа: утварылася б сапраўдная пустыня. Пачыналіся ўжо пыльныя буры.

Дык што мы, пісьменнікі, зрабілі?.. Падрыхтаваліся і прызначылі ў Доме літаратара навукова-практычную канферэнцыю, сабралі на яе ўсе зацікаўленыя бакі — і сваіх аднадумцаў, і апанентаў, — спецыялістаў розных узроўняў, акадэмікаў і міністраў, запрасілі калег-пісьменнікаў і вучоных з Украіны, і вось напрадвесні 1988 года наладзілі адмысловы дыспут, раз’ятраную “бойку” думак, сутыкненне розных настрояў, пачуццяў — зрэшты, усё, што было ў актавай зале ДЛ, нагадвала Запарожскую Сеч! Навукова-практычная, адчайная, палкая канферэнцыя, пры адкрыцці якой я зрабіў асноўны даклад — “Ці ёсць у нас канцэпцыя гаспадарання?” — прыняла сваю рэзалюцыю і той рэзалюцыяй паставіла крыж на бяздумным спрамленні рэчышча і асушэнні поймы палескай ракі; канферэнцыя прымусіла зачыншчыкаў расправы з Прыпяццю — акадэмікаў Ліштвана, Скарапанава, міністраў меліярацыі і лясной гаспадаркі — развярнуцца на 180 градусаў! І праз тры дні пасля гэтай канферэнцыі Савет Міністраў БССР спыніў фінансаванне няўклюднага і проста злачыннага меліярацыйнага праекта. Менавіта з тых дат, з таго часу і пачалася ў нас новая палітыка ў меліярацыі...

Цяпер вось трывожыў не меншы клопат — пра мову, і ён пераходзіў у подумкі пра тактыку дзеянняў...

Шаноўныя, звяртаўся я ў думках да землякоў, ці не маглі б мы запазычыць трохі вопыту ў той прыродаахоўнай акцыі? Ну, хоць што-кольвек... Дарэчы, тая пераможная акцыя не магла не натхняць яе ўдзельнікаў і, прынамсі, мяне, яе арганізатара. Добра... Толькі што рабіць цяпер? Як што?.. Узняць на абарону мовы гонар нацыі, падрыхтаваць ліст. Самае простае на першы погляд. Але паўставалі пытанні: ліст якога зместу і каму?..

Родная наша мова — агульны нацыянальны боль, і тыя асобы, якія падпішуць ліст, павінны выступаць не ад нейкіх апазіцыйных сіл, не ад адной, хоць і добрай, грамадскай арганізацыі як, напрыклад, ТБМ, а ад колаў шырокіх, якім ужо імя — НАЦЫЯ. Я ж другі год пачуваюся каардынатарам грамадзянскай ініцыятывы “Інстытут нацыянальнай памяці”... Дык няхай гэта і будзе акцыя Інстытута нацыянальнай памяці. І тэкст звароту мусіць адпавядаць разгорнутай задуме, ён павінен быць не крыклівым, дзелавым, доказным, і — біць не столькі словам, колькі фактам. Таму, сябры мае любыя, хто любіць мову, адчыняйма дзверы насцеж калектыўнаму звароту Інстытута нацыянальнай памяці! Гэтак летуценна мне думалася... Хваляваўся і шукаў дарадцаў. Спыніўся на Леанідзе Яўменаве, яскравай постаці ў грамадскім і палітычным жыцці, — філосаф, дыпламат, праваабаронца, сябра Саюза беларускіх пісьменнікаў. Дапамог і Генадзь Бураўкін, паэт і дыпламат. Свае меркаванні па змесце выклаў акадэмік Аляксандр Вайтовіч. Тэкст узбагаціўся.

Найважнае, пра што мне горача даводзіў Яўменаў, было: “Мова — этнічная аснова самавызначэння народа і нацыі, яна — жыццястваральная аснова дзяржаўнага суверэнітэту, яна — і абаронца народа, дзяржавы. Толькі зусім не цямячы гэтага, афіцыйныя ўлады знішчаюць беларускамоўную школу. Насуперак канстытуцыйнай норме наша мова фактычна застаецца ў стане, пакінутым нам расійскім царызмам. Больш за тое, стан яе занядбання з кожным годам паглыбляецца”.

Клопату з лістом было шмат, і, калі пачаўся збор подпісаў — па тэксце выказваліся самыя розныя меркаванні і парады. Цудам, улічваючы ўсё, удалося неяк вытрымаць змест у адзіным плане.

Пачаліся сустрэчы з магчымымі падпісантамі, а з некаторымі нават і не па аднаму разу. Парадавалі тыя, хто сярод першых падтрымаў зварот да вышэйшых эшалонаў улады, — вядомыя філосафы Крукоўскі і Конан, акадэмікі Нікіценка, Гайшун, Касцюк, Бабосаў, Лыч, Гарэцкі, Вайтовіч, Гніламёдаў... Апошні нават падзякаваў мне за тое, што не абышоў яго ўвагай і што ў гэтым, падпісаным ім дакуменце, быў як бы паратунак і ягонаму грамадзянскаму піетэту. А далей, вобразна кажучы, неслі да ўладаў Зварот народныя мастакі Беларусі Вашчанка, Стальмашонак, Шчамялёў, Кашкурэвіч, Гумілеўскі, Шаранговіч, народныя артысты Бандарэнка, Гаявая, Дрынеўскі, Казінец, музыкі Скарабагатаў, Фралоў, Рашчынскі, сын Якуба Коласа — Міхась Міцкевіч, народны паэт Барадулін, святары Латушка, Гардун, славуты архітэктар Левін... Напачатку было сабрана 183 подпісы (ад акадэмікаў да рабочых і студэнтаў). Потым іх лік дасягнуў 900.

Паспяховы збор подпісаў стаў магчымы дзякуючы таварыскай падтрымцы акцыі Алега Трусава і асобных актывістаў ТБМ.

Свой унёсак у падрыхтоўку і ладаванне праекта зрабілі таксама вядомы праваабаронца Гары Паганяйла, старшыня ТБШ Алесь Лозка, Анатоль Белы са сваім культурна-асветніцкім клубам “Спадчына”, праваабаронца са Слуцка Зінаіда Цімошак ды проста неабыякавыя і слаўныя людзі — Алег Шагулін і Галіна Івуць, Міхась Малько і Валерый Патапенка, Лідзія Кулажанка і Алег Гаеўскі (Мінск), Васіль Кухто і Эдуард Мамчыц (Віцебск), Уладзімір Дарагуж (Чэрвень).

Пярэпалах у сценах Дома літаратара

Само сабой не засталіся ў баку сябры Саюза беларускіх пісьменнікаў, не кажучы ўжо пра Яўменава і Бураўкіна, — Зуёнак, Дамашэвіч, Кудравец, Рыбак, Законнікаў, Вярцінскі, Рагойша, Масарэнка, Ялугін, Камароўскі, Травень, Сакалоўскі, Содаль... Але пры сустрэчы са мной акадэмік-літаратар Уладзімір Гніламёдаў настойліва раіў мне звярнуцца таксама і ў “правільны” пісьменніцкі саюз, які ўтварыўся ў 2006 годзе. Яго ўзначальвае Мікалай Чаргінец, генерал міліцыі і літаратар. Натуральна, прапанова акадэміка не разыходзілася з маімі прынцыпамі шматбаковага прадстаўніцтва абаронцаў роднай мовы.

Пачаў з рэдактараў, на якіх, як на тых сланах, трымаецца “правільны” саюз. Зварушліва паставіліся і падтрымалі сваімі подпісамі Зварот Раіса Баравікова (“Маладосць”) і Анатоль Казлоў (“Літаратура і мастацтва”), а вось Мікола Мятліцкі (“Полымя”) з пагардай адмовіўся: “Я не лічу, што беларускую мову трэба бараніць, на наш век яе хопіць!” Я не спрачаўся — у кожнага свая галава.

Толькі скурай адчуваў халадок, калі ўваходзіў у Дом літаратара, заняты новым саюзам. Калісьці ў сценах гэтага будынка мы правялі дзівосны меліярацыйны форум, з гэтым будынкам звязаны лепшыя старонкі майго творчага і грамадскага жыцця.

Унутры Дома пасля праведзенага рамонту кідаліся ў вока шчасная прастора, чысціня і бляск.

Мікалай Чаргінец сустрэў мяне даволі ветліва — знешне прыязна. У шырокім кабінеце, занятым цяпер ягонай персонай, калісьці працаваў Максім Танк. Толькі штосьці не ранейшае, не танкаўскае было ў пакоі, яно, быццам рогам, упіралася ў мае плечы. Я зразумеў, у чым справа: прыкладна чвэртку альбо нават трэць кабінета па левую руку займала адгародка пад самую столь, і той закутак ужо меў асобныя дзверы. Знутры. Светлая прастора кабінета ламалася, але ж яна, трэба меркаваць, адпавядала духу, душы гаспадара кабінета, былога сенатара; адсечаны куток спатрэбіўся Чаргінцу для ўласнага “будуара”, дзе ўпотай ад старонняга вока можна прымаць і частаваць шаноўных гасцей.

А што да прыязнасці, то Чаргінец гэтак жа паважліва, прыхільна, ветліва, ставіўся і да іншых літаратараў з нашага Саюза беларускіх пісьменнікаў. Больш за тое, яго ўвага заўжды пераходзіла ва ўгаворы пакінуць свой нацыянальны, як лічылася, саюз і перайсці ў ягоны — Саюз пісьменнікаў Беларусі, які быў прыгрэты ўладай, але пакуль не надта вызначаўся глыбокімі каларытнымі талентамі.

Да калектыўнага Звароту ў абарону беларускай мовы Чаргінец паставіўся адназначна адмоўна: маўляў, навошта мітынгаваць, навошта збіраць подпісы — гэтак рабіць нягожа. Мы зрабілі інакш, казаў ён, склалі і паслалі ад свайго саюза ліст па мове “на самы верх” — пытанняў і прапаноў у ім шмат... Вось такі, маўляў, наш ход, і нічога больш не трэба!..

Калі шчыра, я парадаваўся ягонаму ўчынку, яго заступніцтву за мову, на якой ён, праўда, не пісаў і не размаўляў, парадаваўся паралельнаму лісту з “правільнага” боку — намаганні ж у любым разе складваліся і памнажаліся. Я папрасіў паказаць мне тэкст, толькі гэта аказалася немагчымым, бо ліст Чаргінцом быў падрыхтаваны і пасланы ў “закрытым фармаце”, ён даступны толькі высокім чыноўнікам. Няхай сабе і так, думалася. Толькі ці не быў той ліст легендай?..

Ні на чым не настойваючы і нічога не прапануючы далей, я слухаў пра планы і задумы Чаргінца: узняць новы саюз, пашырыць работу — выдатныя ж перспектывы! — вось, да прыкладу, ляжаць сабраныя ў папках матэрыялы на тысячу найвыдатнейшых беларусаў свету, з замежжа, сапраўдныя дзеячы, каларытныя асобы, і трэба, каб нехта з пісьменнікаў гэтымі матэрыяламі заняўся, падрыхтаваў на гэтым грунце кнігі... Я ацаніў веліч задумы калегі і выказаў меркаванне, што да вырашэння такой шырокасяжнай і высакароднай задачы можна было б прыступіць аб’яднанымі сіламі двух творчых саюзаў. Толькі і гэта гаспадару кабінета не спадабалася... Ён затаіўся.

Размова скакала з прадмета на прадмет. Урэшце, пісьменнік Чаргінец не ўтрымаўся, каб не пахваліцца сваімі творчымі поспехамі, ён кінуў вокам на камп’ютэр, маўляў, сеціва там літаральна завалена заляцаннямі, ласкавымі водгукамі на ягоныя творы. Я ахвотна паверыў, адно падумаў сабе: то ж ёсць каму заляцацца і арганізоўваць водгукі, а вось ты, галубок шызакрылы, калі б быў беларусам, а не толькі народжаным у Беларусі, то і тых заляцанняў ад тваіх твораў, бадай што, паменшала б.

Я не хацеў дрэнна думаць пра калегу, толькі ж падумалася: калі параўнаць гаспадара кабінета з Максімам Танкам на ўзровень аб’ёму, то Танк — гэта ўвесь вялікі кабінет, а Чаргінец — адно тое, што ён там сабе выгарадзіў для будуара.

Паглядзеўшы на гадзіннік, я зразумеў, што наша дыпламатычная размова зацягнулася і час імчаць дадому, бо ў гэты ж дзень да мяне павінен завітаць народны артыст, кіраўнік ансамбля “Сябры” Анатоль Ярмоленка. Ён меўся пад’ехаць, каб пазнаёміцца са Зваротам у абарону мовы, бо лічыў яго наспелым, патрэбным. Мне варта было спяшацца, і, развітаўшыся з Чаргінцом, я кумільгам выскачыў з Дома літаратара, а на вуліцы — дождж, проста залева! Пра тое, каб своечасова патрапіць дадому, не было як і думаць. Тады я нырнуў паўз будынак пад зялёны шацёр ліпы і з мабільніка патэлефанаваў Ярмоленку. Той пагадзіўся прыехаць к Дому літаратара. Толькі самога моманту, калі ён падкаціў на аўтамабілі, я не заўважыў, магчыма, спыніўся ён каля другога пад’езда. Я патэлефанаваў паўторна, калі ён ужо быў у кабінеце Чаргінца. Спяшаючыся, я ўзгробся па белай лесвіцы ўгору... Мы з ім сустрэліся ў вестыбюлі другога паверха, адно не паспелі прысесці да нізкага століка, які разам з крэсламі стаяў у куце, як са свайго кабінета выйшаў даўно не бачаны мной чалавек, мажны, з рудымі абвіслымі вусамі, — Віктар Праўдзін:

— Васіль Цімафеевіч, вы што тут робіце?!

— Бачыце, на хвіліну зайшлі...

— Вы правакатар! — выгукнуў ён, і гэта грукнула так, быццам пярун з неба. — Вы — правакатар!.. А вы, Анатоль Іванавіч, не слухайце яго, ён  права-катар!

Паколькі ўсё, што адбывалася, было зусім нечаканым, алагічным, абсурдным, я ўспрыняў гэту сцэну як вадэвіль, я спярша нават не прыняў яе блізка да сэрца.

— Віктар Аляксандравіч, прашу паводзіць сябе прыстойна! — спрабаваў я ўняць агрэсіўнасць вусатага дзядзькі, які важным і рашучым крокам дэфіляваў уздоўж сцяны вестыбюля. — Урэшце, якая вам справа да нас?!

— Я першы намеснік старшыні саюза, і без майго дазволу сюды не павінна нават муха заляцець!

Анатоль Ярмоленка тым часам пагартаў старонкі Звароту, глянуў на подпісы і, сумеўшыся, развёў рукамі:

— Прабачце, але ў такой сітуацыі... давайце адкладзём.

— Правільна, і я так думаю...

— Вы правакатар, Васіль Цімафеевіч! — зацята ўсё яшчэ выгукваў Праўдзін.

Я, быццам ашпараны, спусціўся па лесвіцы ўніз і выйшаў з Дома літаратара, а пад вечар са сваёй кватэры надумаў патэлефанаваць Чаргінцу па мабільным.

— Мікалай Іванавіч, што гэта за фарс са мной разыгралі? — спытаўся я, і вопытны чыноўнік адразу парыраваў.

— А что же это вы, ссылаясь на мой авторитет и подставляя меня, приглашаете людей в Дом литератора?.. Вы вынуждаете их подписывать неизвестно что, потом люди приходят ко мне и жалуются. Они собираются подавать на вас в суд!

Я зразумеў, што фарс працягваецца і пераходзіць ужо ў драму; толькі цікава, хто гэта мне пагражае судом? Калі шчыра сказаць, мяне ўскалынула.

— Прашу прабачэння, Мікалай Іванавіч, але я ніколькі вамі не прыкрываўся і аўтарытэту не маю патрэбы ў кагось пазычаць. Скажыце лепш: хто да вас прыходзіў са скаргай на мяне?

— Гаявая!

Вось табе і маеш! Асоба, якая шчыра размаўляла са мной і са слязьмі на вачах расказвала, як яе ансамбль “Харошкі” пачалі высяляць з памяшканняў, якія яны займалі. А здарылася гэта адразу пасля таго, як са сцэны, пасля паспяховага святочнага выступлення, Гаявая заявіла натхнёна, што чакае адкрыцця ў Мінску Беларускага нацыянальнага цэнтра, абапіраючыся на які яе ансамбль будзе яшчэ лепш выступаць. “Нацыянальнае — проста костка ў горле дзяржаўных чыноўнікаў і тых, хто наглядае за імі” — падумалася мне, але тады я не знаходзіў слоў, каб яе ўсцешыць. А цяпер... Званю народнай артыстцы Гаявой:

— Валянціна Іванаўна, вы сёння хадзілі да Чаргінца ў Дом літаратара?

— Не-е, і — навошта? Ён мне, калі я раней звярталася, нічым не дапамог.

— І не тэлефанавалі яму?

— Не, і не тэлефанавала.

— І нават не адмаўляецеся ад свайго подпісу пад Зваротам у абарону беларускай мовы?

— Не, што вы! Хоць я і руская, але нацыянальную мову, на якой беларуская культура ўзнялася і дасягнула свайго росквіту, трэба берагчы!

Я падзякаваў ёй і з гэтага моманту выразна адчуў, што маё наведванне цяперашняга Дома літаратара з дзіўнага фарса і драмы ператвараецца ў трагікамедыю... З вядучым артыстам, майстрам па разыгрыванні ўсялякіх вострых сітуацый не толькі ў літаратурных творах.

Ці хутка развіднее?

“Ці хутка развіднее на векавечных абсягах нацыянальнай культуры?” — пад такім загалоўкам газета “Народная Воля” надрукавала мой артыкул пра адраджэнне і далейшае развіццё беларускай мовы. Газета і асабіста яе галоўны рэдактар Іосіф Сярэдзіч надавалі немалаважнае значэнне адлюстраванню распачатай намі дыскусіі і, у прыватнасці, маёй перапіскі з рознымі ўстановамі. Гэта спрыяла нам і дазваляла часам пераходзіць ад абароны мовы ў наступ за яе адраджэнне.