Анатоль Жэрдзеў:

«Мой агульны адказ такі – нізкая культура тых, хто належыць да інтэлігенцыі і чынавенства. За сённяшнююю малую, часам мізэрную, нават уяўную выгаду яны прадаюць будучыню сваю і сваіх нашчадкаў.

Правільныя, на мой погляд, метады барацьбы з п’янствам былі прапанаваны Робертам Оуэнам, якога бальшавікі залічылі чамусьці ў утапісты, хоць усе яго спосабы арганізацыі справы былі жыццяздольныя, але былі недаспадобы правячай вярхушцы і ў рэшце рэшт задушаныя з яе падачы. Яны, тыя спосабы і метады, маглі б прыдацца і сёння, але толькі пры ўмове, калі нашы правіцелі насамрэч зацікаўленыя аздаравіць грамадства.

Прапаную некалькі звестак з кнігі «Роберт Оуэн», якую я знайшоў у гарадской бібліятэцы:

«Асабліва цяжкай бядою ў пасёлку было п’янства, якое ўпарта ўкаранялі трымальнікі шынкоў і харчэўняў. Для барацьбы з гэтай навалай Оуэн выбраў цікавую меру – адчыніў уласны тракцір, у якім напоі лепшай якасці прадаваліся па ніжэйшай цане. Такім чынам яму ўдалося разарыць мясцовых тракціршчыкаў, якія не вытрымалі канкурэнцыі і мусілі спыніць гандаль. Ствараецца таксама сталовая для халастых рабочых, дзе можна было не толькі паесці, але прабавіць час у кампаніі асабліва паважаных людзей («нефармальных лідэраў»), якія адмыслова запрашаліся сюды для баўлення часу» (канец цытаты).

Нагадаю, што ў 1800 годзе Оуэн уступіў у кіраўніцтва буйной паперапрадзільняй у Нью-Ленарку, якая налічвала каля 2 тысяч рабочых. Ужо на той час саспелі многія ідэі ягонай канцэпцыі, і рэформы пачаліся літаральна з першых дзён.

З адной прыведзенай цытаты можна зрабіць пэўныя вывады. Для нас відавочна адно: дзяржава не павінна заставацца прахадным дваром для ўзаконенага крыміналу. Не павінна заставацца месца і для самагонаварэння. Сённяшнія сістэмы інфармацыі ды электроніка дазваляюць кантраляваць персанальна ўжыванне гарэлкі людзьмі, прымяняць эканамічныя ды маральныя стымулы да тых, хто збаўляе ўжыванне алкаголю або ўстрымліваецца наогул – не п’е зусім. Калі пайсці такім шляхам, можна дамагчыся істотных поспехаў.

Аднак ці не самым галоўным пунктам оуэнавай сістэмы з’яўляецца выхаванне дзяцей. Гэта, бясспрэчна, стратэгічны момант у дзейнасці ўсякай улады. Оуэнава сістэма загінула не таму, што яна была ўтапічнай, а таму, што Оуэн пачаў выхоўваць дзяцей інакш, чым гэта было патрэбна царкве і дзяржаве. Мяркую, царква і дзяржава – пара, на якой стаіць, існуе ўсякая сістэма прыгнёту і гвалту. Менавіта царкоўнікі прымушалі Оуэна адрачыся ад ягоных метадаў выхавання, гэта і стала прычынай, чаму ён пакінуў школу. Ці не такі ж самы лёс напаткаў школу Льва Талстога, дзе вялікі пісьменнік хацеў навучаць і выхоўваць дзяцей інакш, чым у школах, падпарадкаваных дзяржаве? Выхаванне дзяцей – вось дзе пачынаецца масавае калецтва душ і замбіраванне грамадства. Беларуская школа дае атэстат сталасці людзям, развітым аднабока. З іх лёгка падрыхтаваць робатападобных рабочых, інжынераў, жаўнераў, большасць якіх не ведаюць элементарных ісцін. Спытайце выпускніка школы, адкуль бярэцца зарплата, чаму яна такая, а не іншая, хто такі дэпутат, якія ў яго правы ды абавязкі, што рабіць чалавеку канкрэтна, каб не парушаліся яго правы, і што рабіць, калі яны парушаны, як іх бараніць – вы не пачуеце суцяшальных адказаў, а на апошняе пытанне вам скажуць, што бараніць свае правы сабе даражэй будзе. Такім чынам псіхалогія быдла ўбудавана ў душу чалавека яшчэ да таго, як ён выйдзе са школы. І ўсё гэта робіць дзяржава.»