Ці можна лічыць чалавека беларусам, калі ён не размаўляе на роднай мове?

На гэта пытанне даўно адказаў адзін з заснавальнікаў сучаснай нацыянальнай літаратуры Францішак Багушэвіч. Ён сцвярджаў: “Шмат было такіх народаў, што страцілі найперш мову сваю, так, як той чалавек прад скананнем, катораму мову займе, а потым зусім замёрлі. Не пакідайце ж мовы нашай беларускай, каб не ўмёрлі”. Зараз ЮНЕСКА занесла беларускую мову ў лік выміраючых на планеце. Адсюль вынікае, што і беларуская нацыя адначасна з роднай мовай робіцца выміраючай...

Адзнакі такога працэсу відавочныя. У якой яшчэ краіне свету можна ўбачыць, каб кіраўнік дзяржавы амаль зусім не выступаў на дзяржаўнай мове карэннай нацыі, а калі і прамаўляў некалькі беларускіх слоў, дык звычайна ў здзеклівым тоне пра апазіцыянераў; які перакананы, быццам на мове яго народа немагчыма выказаць вялікія думкі. І таму мову суседняй Расіі зрабіў таксама дзяржаўнай. Прычым фактычна — адзінай дзяржаўнай, што амаль цалкам выштурхала мову карэннай нацыі з уласнай хаты. Дзе існуе яшчэ краіна, у якой уся ўладная вертыкаль ад прэм’ер-міністра да старшыняў калгаса, ад старшыні Палаты прадстаўнікоў і Савета Рэспублікі Нацыянальнага сходу да старшыні сельсавета, як і ўся чыноўніцкая раць амаль зусім не размаўляюць на роднай мове? У нас няма нацыянальнага тэлебачання, на якім рэдка гучыць родная гаворка. Нават дайшло да нечуванага дзікунства, калі амбасадару Швецыі Стэфану Эрыксану, які адказвае па-беларуску на пытанні, вядучыя тэлепраграмы задаюць іх па-руску? Ці ёсць у свеце Нацыянальная акадэмія навук, у якой падчас агульнага сходу можна не пачуць ніводнага слова на мове тытульнай нацыі, а ў Інстытуце беларускай мовы і літаратуры шэраг супрацоўнікаў карыстаюцца галоўным чынам мовай суседняй краіны? Дзе сустрэнеце старшыню Саюза пісьменнікаў, які не піша і не размаўляе на мове свайго народа? Чаму нават у сталіцы адправіць тэлеграму на беларускай мове клопатная праблема? Чаму цяжка купіць віншавальны канверт ці карталюшку па-беларуску! Паспрабуйце ў розных установах, такіх як ЖЭС, банкі, натарыяльныя канторы, аддзяленні сувязі, райсаветы і інш. знайсці беларускамоўныя бланкі! Ці многа шыльдаў у нашых гарадах і вёсках напісана па-беларуску? Дзе ў свеце можна знайсці краіну, каб амаль ніколі не пачуць на вуліцы слова на роднай мове?

Максім Гарэцкі яшчэ ў пачатку мінулага стагоддзя пісаў: “Было б дзіўна і незразумела пытаць у расіяніна, ці хоча ён рускую мову ў школе? Глупства было б пытаць аб тым жа немца, француза, латыша ці эстонца. Чаму тады з дурнымі пытаннямі можна звярнуцца толькі да цёмнага беларуса?..”

А як цяпер? Зусім нядаўна газеты паведамілі, што ў Магілёве, дзе амаль 370 тысяч жыхароў, няма не тое што школы — ніводнага беларускамоўнага класа! Ва ўсіх вялікіх і малых гарадах Беларусі толькі 34 беларускамоўныя школы. На роднай мове ў краіне навучаецца ўсяго 18,6 працэнта школьнікаў. Няма ніводнай беларускамоўнай вышэйшай навучальнай установы. І гэтыя лічбы з кожным годам змяншаюцца. Ці можна з маладога жыхара Беларусі такім чынам узгадаваць сапраўднага патрыёта, грамадзяніна?

Не толькі ўлады, адміністрацыйна-чыноўніцкі апарат, але ўвесь створаны імі лад жыцця вымушае беларуса размаўляць па-руску. Нават з Богам, — гэта тычыцца большасці вернікаў праваслаўнай царквы. Моладзь хутка схоплівае: навошта ім вучыць беларускую мову, калі ў гэтым няма жыццёвай неабходнасці? Без яе пражыць можна, а вось без рускай — не. І плывуць па цячэнні. Дажыліся, што часцяком, пачуўшы беларускую гаворку, многія здзіўлена ўскідваюць погляд, перапытваюць, а то і груба кідаюць: “Говорите на нормальном языке”. Нярэдка за роднае слова чалавек трапляе ў ранг апазіцыянераў ці нават “ворагаў народа”. Няўтульна беларускамоўнаму беларусу ў Беларусі. Нават адышоўшы ў іншы свет, большасць беларусаў ляжыць у роднай зямлі пад помнікамі з надпісамі па-руску...

Не магу прыняць пазіцыю лідэраў многіх партый і рухаў дэмакратычных сіл, якія карыстаюцца амаль спрэс рускай мовай: маўляў, каб больш людзей іх зразумела. Але сучасны стан беларускай мовы, нацыянальнай свядомасці і наогул беларушчыны патрабуе, каб яны ў першых шэрагах змагаліся за Беларускую нацыянальную ідэю, за сапраўдную беларускую Беларусь. Трэба зразумець, што дэмакратычная, незалежная краіна без беларускай мовы, без беларушчыны — немагчыма. Згубім беларускую мову — згубім Беларусь!

За апошнія 15 гадоў у краіне ідзе такі магутны прэсінг супраць роднай мовы, што інтэнсіўнасці гэтага працэсу маглі б пазайздросціць расійская імператрыца Кацярына II і яе служка генерал-губернатар Мураўёў. Чаму яны ў першую чаргу знішчалі родную нам мову? Таму, што разам з ёю ўзнікае роднасць, адзінства людзей на роднай зямлі, у іх абуджаецца нацыянальная самасвядомасць, і іх моц тады непераможная. Боязь гэтага і прывяла да палітыкі інтэнсіўнай русіфікацыі насельніцтва, эміграцыі беларусаў за межы краіны і іх асіміляцыі. Гэта кідаецца ў вочы і зараз. Асабліва шкада, што шмат з’ехала маладых людзей. Большасць хутка авалодала замежнымі мовамі, бо ў любой краіне свету немагчыма жыць, калі не ведаеш мовы карэннай нацыі. І тут толькі Беларусь уяўляе сабой сумнае выключэнне, бо мову яе народа, аказваецца, ведаць не абавязкова...

У такіх варунках вельмі патрэбны такія грамадскія аб’яднанні, як Таварыствы беларускай мовы і Беларускай школы, Згуртаванне беларусаў свету “Бацькаўшчына”, Беларускі фонд культуры, а таксама культурна-асветныя рухі кшталту “Будзьма!”. Але яны не ў стане карэнным чынам змяніць працэс манкуртызацыі насельніцтва без змены дзяржаўнай палітыкі. Усе беларусы, — і тыя, якія нясуць у сэрцы покліч “Жыве Беларусь”, і тыя, што прамаўляюць “За Беларусь!”, павінны змагацца за родную мову. Інакш іх заклікі будуць пустымі...

Наша цудоўная мова, на якой пісаў яшчэ Францыск Скарына, на якой надрукаваны Статут Вялікага Княства Літоўскага, пра якую Адам Міцкевіч сказаў, што “...гэта самая багатая і самая чыстая гаворка, якая ўзнікла даўно і цудоўна распрацавана”, не павінна загінуць. Агульнымі намаганнямі яе трэба захаваць, пашырыць, каб яна стала галоўным моўным асяроддзем у Беларусі. Трэба падтрымаць прынятыя на V з’ездзе беларусаў свету і Радзе ТБМ звароты аб тым, каб 2010 год абвясціць “Годам роднай мовы”.

Радзім Гарэцкі

Народная Воля. 25 лютага 2010 г.