Пасольскі кабінет Пятра Ільіча — зусім не чыноўніцкі, утульны і адначасова працоўны.

Сядзець побач з жывой легендай — гэта дзiўнае адчуванне. Голаў кружыць, як у крэсле самалёта пры наборы вышынi, i ты, затаiўшы дыханне, слухаеш успамiны суразмоўцы як дзiвосныя казкi, i думаеш толькi: як бы не перабiць недарэчным пытаннем... Мяне яшчэ не было на свеце, калi гэты чалавек здзейснiў свой трэцi — мiжнародны — палёт у космас. Але сёння мы з двойчы Героем Савецкага Саюза, былым лётчыкам-касманаўтам, а цяпер дарадцам беларускага пасольства ў Маскве па пытаннях навукова-тэхнiчнага супрацоўнiцтва Пятром Клiмуком узгадваем першы, якi адбыўся ў снежнi 1973-га — дарэчы, пры гэткiм жа анамальным надвор'i, як сёлета.

— Я i забыўся было на гэту дату — 18—26 снежня 1973 года, — з усмешкай узгадвае Пётр Iльiч, — каб не патэлефанавалi спачатку сябар, потым сын з Англii: "Вiншуем!". "З чым?!" — здзiўляюся. "Ну як жа — з першым палётам!".

...Той палёт планаваўся значна раней, на восень 1971-га, але з-за шэрагу няўдалых стартаў, аварый, i ў тым лiку гiбелi некалькiх савецкiх касманаўтаў — Дабравольскага, Воўкава i Пацаева — быў адкладзены. Дый парадкавы нумар карабля — "Саюз-13" — не дадаваў аптымiзму яго экiпажу, Пятру Клiмуку i Валянцiну Лебедзеву.

— Безумоўна, i розныя нюансы былi, i свае прымхi. Мы можам колькi заўгодна разважаць пра Матросава, якi пайшоў на амбразуру грудзямi, i пра пачуццё патрыятызму, але, з iншага боку, жыць кожнаму хочацца... У нас, шчыра скажу, таксама перажываннi былi, бо нас перавялi з дублёраў у асноўны экiпаж лiтаральна ў Байкануры, падчас апошняй дзяржкамiсii — як беларусы кажуць, знянацку, i мы проста не паспелi настроiцца маральна. Дый 13-ы нумар, "чортавы тузiн", не радаваў — я потым распытваў Уладзiмiра Шаталава, якi быў 13-м савецкiм касманаўтам, i ён таксама пацвердзiў, што адчуваў сябе перад палётам нiякавата. Але ў нас усё абышлося нармальна, нейкiх крытычных сiтуацый, дзе цяжка было выблытацца, нi разу не здаралася.

Зямля ў iлюмiнатары i дразафiла Нюрка

Пётр КЛІМУК і Ваялнцін ЛЕБЕДЗЕЎ. Той самы першы палёт (1973 год).

— Вопытныя касманаўты расказвалi, што нiчога добрага ў выхадзе на арбiту няма — спярша думкi больш займае не бязважкасць, а ўласныя вестыбулярныя разладжаннi, i табе не да любавання Зямлёй. А мне найбольш запомнiлася — дагэтуль — калi мы ляцелi над Афрыкай: бачым, штосьцi ўнiзе лiтаральна палае: на вялiзным участку сушы прабягаюць блiскавiцы агню i ўспышкi святла. Спачатку крыху спалохалiся, але на другiм—трэцiм абароце зразумелi, што гэта магутныя навальнiцы — у тропiках аблокi збiраюцца вельмi высока, кiламетраў на 18 ад зямлi, i iх добра вiдаць з космасу.

На ўсе роспыты цiкаўных — "а цi бачылi вы ў космасе сляды НЛА?" — Пётр Клiмук звычайна ўзгадвае свой другi палёт з Вiталем Севасцьянавым: усё iшло ў штатным рэжыме, як раптам касманаўты заўважылi ў iлюмiнатары нейкi металiчны прадмет, вiдавочна штучны. Доўга гадалi — што гэта, адкуль, чаму ляцiць за караблём? — пакуль не скемiлi, што "неапазнаны аб'ект" — гэта iх уласны кантэйнер з адходамi, якi аддзялiўся ад карабля. "Так што шукальнiкаў сенсацый суцешыць не магу, кантакту з iншапланецянамi ў нас не адбылося", — усмiхаецца генерал-палкоўнiк авiяцыi.

— Другi палёт быў самы працяглы — амаль 63 сутак, самы складаны па навукова-тэхнiчнай частцы (напрыклад, нам першым уначы трэба было ў ручным рэжыме стыкавацца з арбiтальнай станцыяй), але i самы вынiковы i цiкавы. Шмат эксперыментавалi з вадой, таксама вялi бiялагiчны эксперымент па вырошчваннi мух дразафiл. Адна з iх пражыла вельмi доўга — мы з Вiталем назвалi яе Нюркай i лiчылi сваёй касмiчнай "хатняй жывёлiнай". Назiралi, назiралi — але ж урэшце i яна здохла. Вiталь кажа: "Бачыш, як доўга мы лятаем — усе мухi перамерлi, толькi мы з табой засталiся". Пачуццё адзiноты i дэпрэсii моцна ўплывала, трэба сказаць. У той час якраз здзяйсняўся першы мiжнародны палёт "Саюз-Апалон", да яго былi прыкутыя ўсе позiркi, i на нас амаль што не звярталi ўвагi, мы маглi па некалькi дзён на сувязь не выходзiць, хiба што перагаворвалiся з удзельнiкамi мiжнароднага экiпажа Аляксеем Лявонавым i Валерыем Кубасавым. Калi яны сваю праграму выканалi, Лявонаў з намi развiтаўся: "Ну, усё, паварочваем рухавiкi дадому i праз гадзiну будзем на Зямлi". А нам яшчэ месяц лятаць, селi i ледзьве не расплакалiся абодва... Гэта цяпер па паўгода i даўжэй палёты — звычайная з'ява, а тады мы iх толькi адпрацоўвалi i правяралi на сабе сродкi прафiлактыкi, усякiя прыстасаваннi — лёгкiя, вагой усяго ў 10 кiло, выратавальныя скафандры, касцюмы, бегавыя дарожкi i iншыя спартыўныя трэнажоры, вакуумныя ёмiстасцi i г.д.

Меню ў цяперашніх касманаўтаў іншае, а вось “касмічны посуд” — цюбікі — прыжыліся і ў нялётным асяроддзі.

— У космасе снiцца дом, а дома — космас, усё як у вядомай песнi. Так i ў мяне засталося адчуванне чагосьцi недаробленага, незавершанага, жаданне рухацца наперад i пастаянная незадаволенасць вынiкамi. Мне здаецца, гэта павiнна быць у кожнага чалавека, у кожнай прафесii — дапытлiвасць, цiкаўнасць, iмкненне зрабiць яшчэ больш, несупакоенасць на дасягнутым. Iнакш якi ты работнiк, калi табе больш нiчога ў тваёй прафесii нецiкава, усё задавальняе?

Пра "Чырвонку" ў космасе i генетычную памяць

Карыстаючыся выпадкам, правяраю рэдакцыйную легенду:

— Пётр Iльiч, а праўда, што вы аднойчы ляталi ў космас з рэдакцыйным пасведчаннем журналiста "Чырвонай змены"?

— Было-о, — расплываецца ва ўсмешцы знакамiты касманаўт. — Праўда, не памятаю дакладна, у другi цi трэцi палёт — пэўна, усё ж у другi. Я з беларускiмi карэспандэнтамi вельмi добра быў знаёмы, i адзiн з iх напаўжартам выпiсаў мне гэту камандзiроўку. Дарэчы, я тады па-руску i размаўляў дрэнна, для мяне гэта была як замежная мова — у нас на Брэстчыне, ведаеце ж, увогуле свой асаблiвы дыялект — некалькi моў намяшана...

— Яшчэ ведаю, што з Брэста вы з'ехалi ў 17 гадоў, i потым доўгi час бывалi там толькi падчас водпуску. Родную мову не забылiся яшчэ?

— Ды не, як можна — не забыў! — пераходзiць на чыстую беларускую Клiмук. I, хiтра падмiргнуўшы, з месца ў кар'ер выдае... байку Крапiвы:

Таму ўжо будзе, мусiць, з год.
Вучэбную стральбу
праходзiла пяхота.
Дык вось,
страляў аднойчы ўзвод,
Цi, можа, нават рота.

Ёсць памылкi?

— Няма, — канстатую з задавальненнем.

— Вось, бачыце, я i цяпер гутарку з землякамi падтрымаць змагу! Хоць цяпер, прыязджаючы ў Беларусь, бачу, што збольшага гавораць усе па-руску.

Чыстай праўдай аказалася i iншая байка пра Пятра Клiмука. У бытнасць сваю кiраўнiком Цэнтра падрыхтоўкi касманаўтаў (а абавязкi гэтыя наш зямляк выконваў амаль чвэрць стагоддзя) ён прыходзiў на службу, аддаваў кiцель дзяжурнаму i iшоў у свой кабiнет... на руках. Нiчога сабе зарадка? "Форму падтрымлiваць заўжды трэба!" — каментуе Пётр Iльiч.

— У 60-я—70-я гады мiнулага стагоддзя хлопчыкi пагалоўна марылi стаць касманаўтамi, а потым усё больш — бiзнэсменамi... Як цяпер справы з маладым папаўненнем?

— Яго стала менш. Цяперашнiя хлопцы змянiлiся, натуральна. Раней казалi: "Найперш думай аб Радзiме, а потым аб сабе", i людзi былi гатовыя працаваць за iдэю, за сяброў, але i пра сябе не забывалiся. Цяпер жа, напэўна, iдэалогiя змянiлася — у аснову асноў пакладзеныя грошы, уласны дабрабыт, недавер да iншых людзей... Мне здаецца, гэта няправiльна, i выйдзе з гэтага пшык.

Маленькая ёлка i вялiкiя планы

Бадай, адна з найбольш вядомых традыцый касманаўтаў — перадпалётная разрадка з дапамогай фiльма "Белае сонца пустынi". Пасля сеансу экiпажы трымалi цэлы экзамен: якой сiстэмы гранаты былi ў мытнiка?; як звалi ўсiх жонак Абдулы?; якую iкру еў Верашчагiн?.. Аднак былi ў Зорным гарадку, узгадвае Пётр Клiмук, i iншыя традыцыi — у тым лiку навагоднiя.

— Святкаванне Новага года было ў нас сур'ёзным мерапрыемствам, якое зблiжала ўсiх касманаўтаў, незалежна ад стажу палётаў цi яго адсутнасцi, стварала адчуванне сапраўднай вялiкай сям'i. Прыкладна за месяц да свята мы пачыналi рыхтаваць розныя iнтэрмедыi, складаць праграму канцэрта. Жонкi дапамагалi афармляць памяшканне для свята, малявалi афiшы i плакаты. У рэстаранах не гулялi, хоць мы i былi забяспечаныя вельмi добра па савецкiх мерках — але самi гатавалi, накрывалi сталы. Бывала, на паляванне ездзiлi на дзiкоў — словам, кожны год прыдумлялi нешта новае, каб было цiкава. Напрыклад, Аляксей Лявонаў быў не толькi знаным мастаком, але таксама добра здымаў фiльмы, i штогод ён прадстаўляў новую работу, а мы шукалi ў фiльме сябе... Праўда, з развалам Саюза тыя традыцыi паступова былi страчаныя.

Новы, 1974 год Пётр Iльiч, якi толькi паспеў вярнуцца з палёту, сустрэў таксама ў Зорным гарадку — адным з першых трымаў слова ва ўрачыстай частцы праграмы, потым ад душы весялiўся разам з iншымi ў зале, а на наступны дзень павёў сына на "касмiчны" ранiшнiк. А вось у самога Клiмука ранiшнiкаў у дзяцiнстве не было:

— Бацька ў 1944-м загiнуў на фронце, мы жылi даволi сцiпла, нават бедна, i, па шчырасцi, тады было не да святаў. Ёлку, праўда, пастаянна ставiлi. Я нават памятаю, як аднойчы хадзiў за ёй у лес з суседам — былым франтавiком, якога камiсавалi па раненнi. Мне чамусьцi вельмi хацелася вялiкую ёлку, але, зразумела, сам яе не дацягнуў бы — i атрымалася, што дарослы мужчына нёс для мяне вялiкае дрэва, а я для яго — маленькае...

Загадзя не прынята казаць пра свае жаданнi — маўляў, не спраўдзяцца. "Трэба не ў найвышэйшых сiлаў нешта прасiць, енчыць, а спадзявацца на сябе i нястомна працаваць, iмкнуцца да мэты — тады ўсё атрымаецца", — лiчыць Пётр Клiмук. Але па нашай просьбе першы беларускi касманаўт усё ж пагадзiўся "загадаць жаданне" — раскрыць планы на 2010 год:

— Я займаюся цяпер навукова-тэхнiчнымi пытаннямi, i асноўнае з iх у наступным годзе — гэта спадарожнiк, якi дазволiць займацца картаграфiяй, геадэзiяй, вызначаць залежы карысных выкапняў, адсочваць тэхнагенныя небяспекi... Такiх спадарожнiкаў робiцца два — для Беларусi i для Расii: платформа расiйская, а ўжо на беларускiх прадпрыемствах iдзе зборка асноўнай апаратуры. Яшчэ хацелася б — i на гэты конт мы мелi перамовы з кiраўнiком дзяржавы i са старшынёй НАН Беларусi — мець беларускi спадарожнiк сувязi, якi вельмi патрэбны нашай краiне. Гэта не толькi пытанне прэстыжу, не толькi iстотныя тэхналагiчныя зрухi, але i неабходны крок для самастойнай краiны, хоць праект i вельмi дарагi, яго кошт каля 200 мiльёнаў долараў... Але справа вельмi цiкавая i патрэбная — застаецца пажадаць, каб усё ў нас атрымалася, нягледзячы на сусветны крызiс, каб не адсталi мы ад часу, ад цывiлiзаванага свету. Вам, землякi, таксама гэтага жадаю — каб ажыццявiлiся вашы намеры i каб усё ва ўсiх атрымалася!

Хочаце — верце, хочаце — не, а ў маскоўскiм Музеi касманаўтыкi кажуць, што аўтографы касманаўтаў — рэч шчаслiвая. Многiя экскурсанты нават завялi традыцыю: фатаграфавацца побач з дзвярыма з гасцiнiцы "Байканур", на якiх сярод двух дзясяткаў роспiсаў касманаўтаў ёсць i подпiс Клiмука. Мы ж вырашылi не цягнуць дзверы на шчасце, а пайсцi iншым шляхам.

Вiкторыя ЦЕЛЯШУК

"Звязда". 31 снежня 2009 года.  247 (26605)

* "Выбачайцеся перад чытачамi, што пажаданне пiшу па-руску, — наказаў на развiтанне Пётр Iльiч, — але ж баюся, нараблю памылак — сорамна будзе".