Не часалі дамоўкі яму цесьляры,
Не заплакалі бліжнія вочы...

З гэтымі Купалавымі словамі так гаротна думаецца мне пра астатнія гады жыцьця Яна Пятроўскага. Не было блізкага чалавека пры ім, ужо нядужага целам, але па-ранейшаму моцнага духам. Яшчэ ў 1997, як зазвычай даслаў мне Ён Каляднае віншаваньне з напаўсьцёртымі літарамі.

Пісаў, што "было шмат працы, каб не сказаць зласьлівасьці. Ахвяраю сталіся дзьве пішучыя электрычныя машынкі і ... "Гонда". Але сьведамасьць прадпрынятага і супакой ніколі не пакідалі мяне..." А ў 1996 Ён зьвяртаўся да мяне з сакрамэнтальнай просьбай : знайсьці яму жанчыну - памочніцу ў працы, бо ягоная "жонка адыйшла ў вечнасьць некалькі гадоў таму. Астаўся я адзін, а працы, як кажуць, па вушы... , але я маю ўжо 92 гады, праца над слоўнікам затрымліваецца..." Такая жанчына знайшлася, гэта Валянтына Лапцэвіч. Мы патэлефанавалі яму ў Флярыду, але пачулі ў вадказ кароткае: "Цяпер ня час". Потым Валянтына Лапцэвіч атрымала рукапісны ліст ад Яго: "Лістом гэтым першы раз паведамляецца, што арганізацыя Джона і Алісы Пятроўскіх "Беларускі Адукацыйны Фонд у Гэнсвільле" з прычын, ад нас не залежных, з днём 16 траўня 1998 году афіцыйна спыніў сваё існаваньне. Але нашая дзейнасьць як людзей працягваецца неафіцыйна далей".

Што сталася з агромністым Архівам Беларускага Харытатыўна-Адукацыйнага Фонду - Нашым Нацыянальным Літоўскім Скарбам?..

Ва ўступе да першае Кнігі Мэмуараў (1905 -1945) за 1988 год Аўтар піша: "Я сяджу за пісьмовым сталом і пазіраю праз вакно... Адсюль недалёка да Акіяну, таго самага Акіяну, глыбокія воды якога твораць бар'еру, што ляжыць паміж дзьвюма маімі бацькаўшчынамі - з аднаго боку, на Захадзе - Бацькаўшчына, якая адаптавала мяне трыццаць пяць гадоў таму, і родная мая Бацькаўшчына-Маці - Літва, Вялікае Княства Літоўскае". У другое Кнізе Мэмуараў Аўтар патлумачыць: "Я радзіўся беларусам. У Польшчу калісьці выяжджаў і прыехаў беларусам. Дзьве дэкады часу ў Польшчы, гэтак у прыватным жыцьці, як і ў грамадзкім, пражыў як лёяльны беларус і чэсны чалавек. Выяжджаючы зь немцамі ў Нямеччыну, я ехаў як беларус. Нямеччына падабалася мне, як вялікі і культурны Захад. Апрача мамэнтаў, якія ішлі ў разрэз з маім сумленьнем, я жыў лёяльным жыцьцём. Факт выезду ў Злучаныя Штаты нічога тут ня мог зьіначыць. На працягу трыццаці сямі гадоў, жывучы ў Амэрыцы, я аставаўся беларусам, ведучы, як грамадзянін, лёяльнае жыцьцё ў новай для мяне і нас Бацькаўшчыне. Нічога тут няма з гэройства, ані з паніжэньня для каго-небудзь. Усё тут ёсьць простым і натуральным і згодным з правамі чалавека, правам Божым і правам інтэрнацыянальным". (с.24) Але ў Савецкім Саюзе такога чалавека ў імя сусьветнага панаваньня замардавалі, забілі бы, як "злейшего врага белорусского народа". У Яна Пятроўскага было шмат сяброў, але й нямала ворагаў. Ён выводзіў нашую краіну зь небыцьця і ўсьведамляў сваю адказнасьць за ўсю плянэту.Туман зласьлівасьці клубом цягнуўся за Ім. Суворая праца ў заснаваным ім Беларускім Харытатыўна-Адукацыйным Фоньдзе была ягонай малітвай за Бацькаўшчыну. Гледзечы далёка наперад у Будучыню, Ён перакладаў на мову Нашае Зямлі старажытных думаньнікаў - Плятона, Марка Аўрэліюса і шмат-шмат яшчэ каго зь ведамых і няведамых мне шляхэтных людзей. "Лепшыя думкі чалавека" - гэдак хораша назваў Ён свае Кнігі. Сам заўжды знаходзячыся ў васяродку бітвы, Ён выснаваў бездакорны мэтад духовага змаганьня за Наш Край, які й цяпер ня толькі ня страціў свае вартасьці, але наадварот - пры сёньняшнім раздраі й паняверцы мэтад гэты набывае вялікую вагу.

"Ці падобная акцыя змаганьня можа быць датарнавана на бацькаўшчыне да беларускае рэчаіснасьці? - Так, пад умоваю спаўненьня двух няўхільных прадумовінаў , якія цесна вяжуцца з сабою:

Беларускі народ знаходзіцца ў вялікай патрэбе прабуджанага чалавека, як кіраўніка і правадыра які адказвае ўсім вымаганьням гэтага скамплікаванага псыхалягічна-духовага змаганьня, чалавека, які б нічога не баяўся апрача грэху і нічога не хацеў апрача Бога.

Сам народ у сваей нейкай значнай частцы мусіць быць на належным узроўні духовым, каб меў у сабе дастаткова сілы і праўдзівую сьведамасьць пацягнуць за сабой няпэўных...

У вадказ на голас скептыкаў мы можам адказаць, што няма нічога на сьвеце сталым. Тое, што сягоньня выдаецца немагчымым, можа заўтра аказацца як вялікая пэрспэктыва для лепшых магчымасьцяў". (Лепшыя думкі чалавека,т.3, с.132)

Слушна піша Ён пра належны духовы ўзровень народу. Я так разумею, што тут мусіць быць узаемнасьць: як Водзца нясе поўную адказнасьць за народ, так і значная частка народу павінна шанаваць і клапаціцца пра таго, хто ўсклаў на сябе такі цяжар, каб палегчыць ягоны шлях і тым палепшыць сваю народную долю. Урэсьце мы павінны выйсьці з таго бязладзьдзя ці не фэадальнае раздробленасьці, калі й жук, і жаба ўважаюць сябе за князька - з тым, каб прызнаць адзінага Духовага Водзцу.

Я анічога ня ведаю пра Наш Нацыянальны Скарб, ён ня вывучаны нашымі дасьледчыкамі, і немаведама, дзе ён знаходзіцца, і ці знаходзіцца наогул? Адвеку мы спалі, але колькі ж можна спаць, калі на дварэ ўжо 21 стагодзьдзе! Прыкра, горка ўсьведамляць, але пра Яна Пятроўскага ў сёньняшняй зьняверанай Беларусі за лямантам палітыкаў амаль нічога не чуваць. Значыць не ўзьняліся мы яшчэ на належны духовы ўзровень, не дарасьлі да колішніх Літвінаў, якімі былі Тадэуш Касьцюшка, Адам Міцкевіч, Адольф Янушкевіч, Валенты Ваньковіч... нямала іх было на Літве! Усе Яны, незалежна ад мовы, вызнавалі нацыянальную веру і дбалі пра сваю Айчыну.

Маю шчэ кнігу "Тарас Сайка", дасланую мне колісь разам зь іншымі самым Янам Пятроўскім. Аўтар апавядае ў ёй пра Тараса Сайку - простага чалавека, які стаўся ініцыятарам і галоўным фінансавым ахвярадаўцам на рэч перакладу і друку Бібліі на літоўскай мове.

Ян Пятроўскі, Настаўнік мой каханы, які адчыніў для мяне ўвесь Сусьвет(!), даў тут мне добры прыклад разьняволеньня ініцыятывы простых людзей. Я памкнулася зрабіць нешта падобнае - дапамагла Пані Юзэфе Чантарыцкай, Славаміравай Матцы, выдаць кнігу ейных вершаў. Яна мела што сказаць, займеўшы ўласны досьвед, калі бараніла свайго сына, але нідзе ў пісьменьнікаў, ці іншых, абазнаных у пісьменстве людзей, не знаходзіла спагады й падтрымкі. І, як вынік гэтае справы - той самы туман зласьлівасьці, які зьведаў Ян Пятроўскі, клубом апусьціўся на мяне. Ці ж я, такая, першая, ці ж я астатняя ў сваёй Айчыне?...

Ганна Матусэвіч на Зьвеставаньне, 25.03.2015