Кастусь Травень. Брыґадны ґенэрал. — Вільня : Наша будучыня, 2011. — 208 с.

Пісьменьніка Кастуся Травеня я адкрыў для сябе падчас працы над сваёй кнігай «Rock on-line» (2010), калі ягоная аповесць «Вокліч», зьмешчаная ў дэбютнай кнізе «Маўчы і будзь хітрым» (2007), здолела кардынальна зьмяніць саму структуру маіх разважаньняў: пара цытатаў адтуль паклікала далейшы пошук базісных ісьцінаў у сучаснай беларускай літаратуры (Якавенка, Акула, Ґеніюш, Сыс...), ператварыўшы мой твор, як выказаўся рэцэнзэнт часопіса «Верасень» Анатоль Мяльґуй, «у падабенства постмадэрнісцкага раману». Неабачліва прапусьціўшы чарговы зборнік прозы «Гульня белымі фіґурамі» (2008), я ўсё ж стаў пільней прыглядацца да творчасьці аўтара, які першым вырашыў падтрымаць у мастацкай літаратуры ідэю лінґвіста Яна Станкевіча вярнуць беларускай мове клясычнае гучаньне, рэабілітаваўшы для пачатку рэпрэсаваную ў 1929 годзе літару Ґ.

Станкевіч вярнуў тую літару ў навуковы ўжытак у 1989-м сваёй працай «Greatlitvan-Russian Dictionary», а ў 2006-м яна трапіла і ў нашу зь Мяльґуем культмасавую энцыкляпэдыю «222 альбомы беларускага року» і... зацікавіла акурат Кастуся Травеня, які замовіў мне тлумачальны артыкул на гэтую тэму, а потым паставіў яго прадмовай у свой новы том, азагалоўлены «Брыґадны ґенэрал».

Не скажу, што Кастусь Травень сьмела рынуўся ў аднаўленьне клясычнага правапісу. У гэтым томе, пільна адрэдагаваным паводле так званай наркамаўкі вядомым пісьменьнікам Уладзімірам Дамашэвічам, ён дапусьціў тарашкевіцу толькі ў двух апавяданьнях зь сямі. Дый нават гэты дуалізм атрымаўся нейкім нестабільным, бо законы тарашкевіцы пранікаюць у наркамаўскія тэксты, як і наркамаўка нярэдка топчацца ў клясіцы праз такую дуалістычную лінґвістыку. І ўсё ж каштоўны, бадай, сам рух у авалоданьні тым, што ўсё яшчэ пад галоснай і негалоснай забаронай. А гэта ж сьведчаньне веры ў тое, што ніякімі ўказамі не адменіш Божы дар, які Травень адчуў у мове.

Першае і загалоўнае апавяданьне «Брыґадны ґенэрал» яшчэ сягае ў акупацыйную лінґвістыку, дый тэма цягне нібыта з пад'імпэрскага мінулага (гэтага шмат у Травеня, які трымае ў галаве сьпевы Абадзінскага, Магамаева, але ня ведае пра веліч таленту Забэйды-Суміцкага, Пётры Конюха), але ён ці ня першы спрабуе асэнсаваць катарсіс сучаснага пераходнага пэрыяду, калі старыя законы грамадаўкладаньня ўжо зруйнаваныя, а новыя яшчэ не ўсталяваліся. І нават у тым пад'імпэрскім яшчэ калаўроце першага сюжэту праглядаюць парасткі нацыянальнай сьвядомасьці: гэта бачна ўжо ў прозьвішчах гэрояў (Віктар Мухабой, Васіль Юрчанка, Стах Бахановіч, Шаміль Басаеў, ґенэрал Бадаеў, палкоўнік Урсул Заядалін). Мяне яшчэ ў першай кнізе ўразіла сваёй красамоўнасьцю імя простага рускага парня з ФСБ Далмата Пятрова, а тут усплывае ягоны калеґа й суродзіч Фарыд Шаламавіч Іваноў. Неназойлівая характарыстыка праз імя стала ці не адметным каньком пісьменьніка Травеня (расейцы Мардабітаў, Макс Удодаў, беларусы Алесь Жук, Яўґен Луцкі), што само па сабе дорыць эмацыйныя перажываньні чытачу (калі не зьвяртаць увагі на дзівацкія фантазыі кшталту Яна Вагінскага, дзе аўтар саскоквае на нейкае гогалеўсукае выжартоўваньне). Але ня толькі.

Ужо ў тым загалоўным апавяданьні новай кнігі, нібыта загрузлай сьвядомасьцю ў імпэрскім выхаваньні, працінаюць душу дыялёґі гэрояў, у якіх адчуваюцца клопаты й разважаньні самога аўтара. Напрыклад, калі беларусу Бахановічу на Каўказе робяць нейкую заўвагу («Вось ты, кунак, рускі чалавек, як мяркуеш, што далей будзе?»), ён найперш удакладняе: «Кунак, я ліцьвін! Калі чытаў "Хаджы-Мурата" Льва Талстога, дык мог бы зьвярнуць увагу, што і 150 гадоў таму, калі маскавіты ваявалі Каўказ, у іх быў яшчэ адзін галаўны боль - пакуль ня скораная Літва. Яны павесілі тады нашага правадыра, а гадоў праз 15 мы ў адказ падарвалі іхняга імпэратара». І каб чытачу гэтыя згадкі не ўявіліся банальнай мітусьнёй, аўтар дае красамоўныя зноскі, якія падкрэсьліваюць важнасць тэмы: «У сакавіку 1864-га ў Вільні быў павешаны правадыр паўстанцаў Кастусь Каліноўскі, а ў сакавіку 1881-га шляхціц з Бабруйска Ігнат Грынявіцкі ўзарваў у Санкт-Пецярбургу расейскага імпэратара Аляксандра ІІ».

Нягледзячы на ваяўнічую назву кнігі «Брыґадны ґенэрал», яна зусім не баталістычная. Тэмы, якія ўзьнімае аўтар, надзвычай жыцьцёвыя, хоць часам і парадаксальныя. Напрыклад, тэма каханьня. Неаднойчы на чытацкіх канфэрэнцыях даводзілася слухаць слушныя разважаньні Травеня аб месцы й ролі жанчыны ў структуры нацыянальных традыцыяў, аб кардынальнай розьніцы ў заходнім і ўсходнім асэнсаваньні сакральнага вобразу «спадарыні - жонкі, сястры, маці». Кастусь Травень параўноўвае яго з тымі контрапунктамі, што склаліся вакол нас: «пані» і «баба». Здавалася б, у творах пісьменьніка знойдзем нешта адметнае? А з кім сустракаемся ў апавяданьні «Шанец», як не з традыцыйнай савецкай бабай, у якой жыцьцё ня склалася, таму яна з радасьцю пайшла па руках тых джэнтльмэнаў, якія нават ня памятаюць, колькі разоў давялося быць жанатым. І вось тыповая «рамантычная» сцэна каханьня акурат савецкіх, на маю думку, традыцыяў: «Яны паставілі "Сканію" на панадворку складоў, схадзілі ў прыбіральню й толькі зьбіраліся класьціся спаць, як нечакана ў дзьверы фуры пастукалі. У цьмяным сьвятле ліхтароў Яўґен Луцкі разгледзеў апранутую ў сінюю ватоўку вартаўніцу. Яна ветліва запытала, узіраючыся ў кабіну: - Может чайку, ребята?»

Ну а потым, натуральна, каханьне некалькі разоў, перасьцярога, апраўданьні («Я чыстая, ня бойся») і ніякіх згадак апасьля. Жэрміналь адпачывае, бо ў яе не было ні ватоўкі, ні ўтульнасьцяў на панадворку, ні кавалераў, заклапочаных эканоміяй на трамваі пары даляраў, выдзеленых начальнікам на таксі. І хоць яно насамрэч гэтак часта бывае (колькі ІП натужна складаюць свой капітал эканоміяй на трамвайных квітках, каб пабудаваць свае трохпакаёвыя харомы і... даць дуба ад нэрвовага стрэсу), але нават ў фантазіях Травеня няма згадкі ні пра мецэнатаў, ні пра высокія пачуцьці. Дзе сучасныя Радзівілы? Дзе Сангушкі? Проста жарсткач пераходнага пэрыяду.

І хоць савецкай палітрыторыкі хапае ў апавяданьнях Травеня («...Горбі навучыў цэлае пакаленьне, што верыць нельга нікому!», - кажа ён у апавяданьні «Выбракоўка» пра ўсталяваны ў сьвядомасьці мільёнаў панятак «вясна народаў»), але здаровы нацыянальны кантэкст таксама ў яго прэ: то зьяўляецца вуліца Льва Сапегі ў Старым Быхаве, то вуліца Ігната Грынявіцкага ў Менску, па якіх у розных апавяданьнях езьдзіць ягоны заўсёдны Шэрлам Холмс і камісар Меґрэ - транспартны экспэдытар Яўґен Луцкі. Як мне ўдалося прыватна высьветліць, у Старым Быхаве насамрэч адна вуліца вядзе да замку Сапегаў, але пакуль гэта прашпэкт Леніна. Мо і ў Менску забойцу цара-акупанта Леніна аўтар вырашыў замяніць ягоным тутэйшым калеґам Грынявіцкім?

Яшчэ адна хіба стылю Травеня, уласьцівая практычна ўсёй сучаснай літаратуры, пісанай недавучанымі ў роднай школе людзьмі, гэта блытаньне няпоўных сінонімаў кшталту цяпер і зараз. Гэта як у інґлішы like і love, ня кожны замежнік і разьбярэ, дзе якое любіць. Але ж мы ў роднай мове мусім разьбіраць, што цяпер - гэта ў дадзены момант, тады як этымалёґія слова зараз падказвае, што момант гэты яшчэ не наступіў, ён будзе за раз. І хоць Травень ведае значэньне слова раз, нават вытворныя ад яго словы інтэрпрэтуе шматґранна: адразу, зразу. Але ж чамусьці не разумее, як нейкі француз ці немец, што ЗА ў нашай мове - антонім слова ПЕРАД. І вось таму піша: «...Землякі зараз вярталі яго назад, да звыклага местачковага ўзроўную» (а вярталі ж акурат не ЗАраз, а Ўраз, г.зн. цяпер). Ну што ж, вялік магучым родны языцэ, паняць можна, але замілавацца зграбнасьцю - наўрад ці. І калі «цяпер нехта вяртае яго назад, надоечы вяртаў», дык «зараз можа й кінуць». Хіба не? Ці во яшчэ страшней: «...Зьміцер Цыбульскі інфармаваў зараз па тэлефоне, што заўтра ў нас прыём у прэм'ер-міністра». А магло ж быць так: «...Зьміцер Цыбульскі інфармаваў надоечы па тэлефоне, што заўтра ці нават зараз нас чакае прыём у прэм'ер-міністра».

Што да сюжэтаўтварэньня Травеняўскіх апавяданьняў, дык сапраўдная інтрыґа, вартая пяра таго ж Сімянона ці Конан-Дойла, закручана ў апавяданьні «Альфа й амэґа». Там і сымбалізм вобразаў, і пераканаўчасць мэтафараў, і трапнасць лексікі. З тэксту часам ледзь не прыказкі выскокваюць: «Ну вось, мы дома, цяпер жыць будзьма», «Перамогі робяць мужчыну моцным», «Сяргей і Нікалай - увішныя шустрыя мужчыны руска-славянскага аблічча», «Калі спажываньне ёсць альфа й амэґа жыцьця, дык зьядзім усю фаўну і флёру ды патонем у г...не».

Трэба ўсё ж аддаць належнае прафэсыйнаму падыходу Травеня да літаратуры, які не цураецца слоўнікаў, выхопліваючы адтуль нават прызабытую лексіку: «арбон», «імбрык», «жорсткі цап», але «стулік» яўна просіцца замяніць яго на «крэселка», калі аўтар увогуле меў на ўвазе ня «зэдлік». Бо «стул» у нас - гэта тое, што падае адтуль, чым сядзяць на «крэсьле». І хай не бянтэжыць яго рускае «кресло», бо ў нас гэта папросту «фатэль».

Здараюцца, на жаль, і філязофскія перахлёсты. Як, напрыклад, у апавяданьні «Выбракоўка» Кастусь Травень піша пра пераходны пэрыяд 90-х: «Маладым буржуа не хапала шырыні й глыбіні разуменьня падзей». А чытачу хочацца сказаць тое самае пра аўтара, бо той пэрыяд у яго часам надта шаблённы: «- Хто нас пусьціць у мільянэры? - Той, каго мы купім. Мы купім сабе дах з уплывовых уладных колаў. Не з бандытаў, бо бандыты ў нашай краіне будуць пасярэднікамі. - А дэмакраты? - Звычайная ўлада мафіі. Прасьцей кажучы, тыя самыя бандыты». І я наракаю тут не на своеасаблівыя палітычныя погляды аўтара, а на лёгка сьпісаныя з расейскіх шаблёнаў схэмы беларускага жыцьця. Тлумачэньне таму мне выявілася ў самой структуры мысьленьня аўтара: як той жа Сімянон чамусьці хварэў адным сваім паліцэйскім камісарам, дык і Травень, відаць, неспраста піша амаль усе творы пра жыцьцё транспартнага экспэдытара ў кожным сваім творы. Хто памятае сапраўднае прозьвішча аўтара, не абміне, што імя таго гэроя і аўтара супадаюць. Матляючыся па розных Піцерах ды Москвах то на «Сканіі», то на «МАЗе», ён хоць і адчуў нейкія нюансы эканамічных рэаліяў пераходу ад сацыялізму да капіталізму, але не заўважыў, што для большасьці беларусаў у памяці не «ліхія 90-я», як у Расеі, а рамантычны час імклівага адраджэньня «забранага краю», час хоць і кароткі ды наіўны, але «час надзей і спадзяваньняў».

Ці во яшчэ адна расхожая плётка: «Даляры зрабіліся мураломам, што зруйнаваў муры вялікай дзяржавы». Дзяржава мо і была вялізнай, але ніяк не вялікай. Ці ж не пра тую гэта «вялікую дзяржаву», дзе за 70 няшчасных гадоў яе існаваньня сымболем жыцьця сталі чэргі, нястача, маральны, інтэлектуальны ды ідэаляґічны ўціск, а простае слова «купіць» было выцесьнена зваротлівым «дастаць». Ці ня тую «вялікую дзяржаву» называлі «краінай вечных дэфіцытаў», бо дэфіцытам было там усё - хлеб, масла, каўбаса, запалкі, вопратка, таму й «тлетворным вліяніем запада» была названа нават мода, бо краіна й за ёй не пасьпявала. «Шчасьлівыя» народы, уцягнутыя ў ейны абарот, спыніліся ў разьвіцьці, пра што сьведчць кардынальная зьмена статусу ад перадавой ВКЛ да сьціплага «зборачнага цэху нехадавога машынабудаваньня» ў БССР. А параўнайце вызваленую «вялікай дзяржавай» ад вольнага сьвету Туву з іхнімі братамі па крыві Турцыяй, якая ня мела таго шчасьця стаць часткай у «вялікай».

Стылёва даволі прывабна апрацавана апавяданьне «Пад зорным небам Айчыны», дзе патыхае нават разважнасьцю японца Коба Абэ, але распрацоўка сюжэту наўрад ці такая дасканалая. Ці мо занадта наватарская для мяне?

Крыху асабняком стала ў зборніку аповесць «Тармэна, ці Імпэрскі сіндром», гэткая спроба сьмелай сацыяльна-палітычнай фантастыкі, эмацыйнае ўзьдзеяньне якой можна параўнаць хіба што з цэлай эпапеяй згаданага Васіля Якавенкі «Пакутны век». Мала таго, што беларусу грэе душу ў гэтай фантастыцы нават бронзавы конны помнік вялікаму князю Вітаўту на аднайменнай плошчы ў цэнтры Менска ў атачэньні знаёмых вуліц Скарыны, Кальварыйскай, Багдановіча... Але ж і гістарычныя алюзыі гэтага прарочага позірка ў будучыню проста дах зносяць сваёй трапнай ляканічнасьцю. Вось, напрыклад, абмеркаваньне ў сакрэтных маскоўскіх кабінэтах лёсу аднэй выпадкова атрымаўшай вольнасць тэрыторыі: «- Добра, Андрэй Хананавіч, а калі прызнаць Літоўскую Русь гістарычна раўнапраўнай з Расеяй? - Сымон Аванэсавіч, дастаткова памяняць пункт гледжаньня на гісторыю, як аўтаматычна мяняецца сучаснасць... Калі Беларусь забярэ сваю гістарычную спадчыну, дык што застанецца нам? Мы нават ня ведаем, дзе тая Кулікоўская бітва адбылася. Расея ўзьнікла падчас Пятра І, дагэтуль існавала Масковія - пратэктарат Залатой Арды. Мы пасьля так званай Кулікоўскай бітвы яшчэ сто год плацілі даніну Залатой Ардзе».

А як жа яны характарызуюць Беларусь? Што падаецца народу, мы ведаем («Родной Белоруссіі 70 лет»), а паміжсобку вось якую праўду перашэптваюць: «Мы гэтае пытаньне вывучалі на ідэаляґічнай камісіі. Літоўская Русь - эпоха сярэднявечча, крынічная чысьціня славянства, Маґдэбургскае права гарадоў, пасьпяховая барацьба з Тэўтонскім Ордэнам, вызначальная перамога пад Ґрунвальдам, вызваленьне Украіны ад мангола-татарскай арды, перамога ліцьвінаў на Сіняй Вадзе, статут ВКЛ, першы ў падпарадкаваных нам цяпер абшарах унівэрсітэт, заснаваны ў Вільні ў 1579-м, першадрукар Францыск Скарына, сусьветнай значнасьці паэт Адам Міцкевіч, нават "Слова аб палку Ігаравым" - справа ліцьвінаў. А першакрыніца нашай гісторыі "Повесть временных лет" і тая сьпісана зь іхніх Радзівілаўскіх летапісаў...»

Рэальныя факты, ўпісаныя ў фантастычны сюжэт, базаваны на пэўных дакумэнтальных падзеях сучаснасьці (аўтар пільна дае спасылкі на іх), уражваюць надзвычайна, натхняюць веру ў вяртаньне каштоўнасьцяў «забранага краю», як сказаў клясык. А мы дадамо: забранага і апушчанага.

Дык вось чытаеш новую кнігу Кастуся Травеня і разумееш, што гэта ня наш наканаваны Богам лёс, гэта часовы зьбег абставін, якія йдуць да скону.

"Брыгадны генерал" Кастусь Травень (спампаваць кнігу ў PDF)