Паводле народнага меркавання, могілкі заўсёды лічыліся месцам сакральным, дзе спачываюць душы памерлых. З прадаўніх часоў катэгарычна забаранялася зносіць што-небудзь дахаты з могілак — гэта ўспрымалася як вялікі грэх. Аднак ёсць людзі, якім, як кажуць, усё да лямпачкі...

…З вартоўні на сталічных Чыжоўскіх могілках нехта скраў кнігу пахаванняў за другую палову 1987 года. Тую кнігу, у якой 25 жніўня названага года быў зроблены запіс аб дакладным месцазнаходжанні магілы Міхася Стральцова. Пры жыцці — адметнага паэта і празаіка, пасмяротна — лаўрэата Дзяржаўнай прэміі Беларусі, з гледзішча часу сённяшняга і будучага — класіка беларускай літаратуры. Знікла кніга, а без яе, як без лоцмана, выпраўляцца на пошукі па неагляднай прасторы, густа застаўленай помнікамі-крыжаносцамі, бессэнсоўна.

Тысячы і тысячы надмагілляў, сціплыя стандартныя помнікі і цэлыя мармуровыя некропалі... “Пісьменнік Міхась Стральцоў?” Зычлівая маладзіца адмоўна хітае галавой: “Тут столькі знакамітасцяў пахавана... Але... стукайце — і адчыніцца, шукайце — і знойдзеце”. Любы супрацоўнік могілак падкажа вам, дзе пахаваны брат Уладзіміра Мулявіна Валерый. А магіла Стральцова — у нейкім дзясятку метраў ад мулявінскай.

І вось я стаю ля апошняга прыстанішча вядомага пісьменніка. На помніку — ссунутая набакір вясёлая снегавая шапка. Да шэрай каменнай брылы прытуліўся сімвал вечнасці — ядловец. На камені выразна праступае ці то лебядзінае крыло ў размаху, ці то — з часінаў мезазою ці палеазою — адбітак папараці. Ад усіх гэтых асацыяцый на душы робіцца не па-могілкаваму светла, ледзь не радасна. І нібы нашаптаныя гэтымі вечнымі соснамі, гэтым марозаўстойлівым ядлоўцам, гэтым каменным лістом папараці, прыходзяць на памяць радкі. Класічна-ясныя. Роздумна-эмацыйныя. Стральцоўскія.

З двара прыйду і  сяду ля агню.
Палаюць дровы. Ссечана капуста
На  градах — блаславенне  дню.
Змрок у палях — там  сіберна і пуста.

Узыдзе  месяц позна. На парог
Я ноччу выйду. У  нямым здранцвенні
Паветра, далеч. Серабрыцца лог
За  сажалкай — на ім снуюцца цені.

О роднае маё! Як доўга  да цябе
Ішоў  я, кволы падарожнік.
О весялосць у восеньскай журбе!

Агонь.
Саган.
Вуголле і трыножнік.

Верш называецца “Бацькаўшчына”. Я не ўяўляю яго чарнавік у чарналессі паправак і закрэсліванняў. Мне здаецца, ён напісаўся як выдыхнуўся — адразу ўсімі сваімі зычнымі і галоснымі, без адзінага лішняга гуку. Такі паэт Міхась Стральцоў — нешматслоўны і надзіва гарманічны. Па ім, як па камертоне, можна правяраць свой паэтычны слых, настройвацца на чытанне сапраўднай паэзіі. Я наўмысна не гавару тут пра Стральцова-празаіка, бо і проза ягоная напоўненая паэзіяй, як напоўнены сокам даспелы яблык. Выцісніце яго — і атрымаюцца непрыдатныя для спажывы жамяры. Стральцоў мог пачаць і закончыць празаічны твор вершамі, як, напрыклад, аповесць “Адзін лапаць, адзін чунь”, і як жа арганічна тое выглядала! Мог уласную прозу напоўніць чужой паэзіяй, як гэта зроблена ў вялікім эсэ “Загадка Багдановіча”. Тая “Загадка...” сталася таямніцай і самога Стральцова — як ён, ні разу не пабываўшы ў Крыме, у Ялце, у “белым доме ля сіняй бухты”, здолеў так псіхалагічна дакладна апісаць апошнія дні Максіма Багдановіча?

Міхася Стральцова ў паваеннай беларускай літаратуры няма з кім параўнаць, у сваім пакаленні ён глядзіцца непадобным на другіх адзінцом. Магчыма, гэтым сваім непадабенствам ён кагосьці і раздражняў. Але Стральцова любілі і шанавалі тыя творцы, каму не засціла вочы зайздрасць, хто цаніў адметнасць чужога таленту — Рыгор Барадулін, Уладзімір Караткевіч, Янка Брыль. Вось напісаў я пра немагчымасць параўнання і ўспомніў, што Брыль сугучнага Стральцову пісьменніка ўсё ж знайшоў. Праўда, не ў беларускай літаратуры. Прадстаўляючы трыццацігадовага Стральцова ўсесаюзнаму чытачу (у Маскве ў перакладзе на рускую мову выходзіла кніга “Что будет сниться”), Іван Антонавіч параўнаў свайго маладога калегу з... Іванам Буніным (“абодвух чытаў на адной хвалі прыёму”). Празорлівы і начытаны Брыль ведаў, што гаворыць, і ўсё роўна словы ягоныя выглядалі як нечувана шчодры аванс, які належала адпрацаваць. І Стральцоў адпрацаваў — колькі паспеў.

Дзве розныя мовы —  і адна хваля прыёму? Чым жа яны сугучныя — патомны дваранін з-пад Арла і сын настаўніка з Магілёўшчыны? І ў Буніна, і ў Стральцова — вытанчаны псіхалагізм, паэтычнае светаадчуванне, увага да дэталі. “Прыгадваецца мне ранняя пагодная восень. Жнівень быў з цёплымі дажджамі, быццам наўмысна спорнымі для сяўбы...” Хто гэта? Мабыць, Стральцоў. Але ў якім ягоным апавяданні такі пачатак? Не шукайце — не знойдзеце. Гэта пачатак “Антонаўскіх яблыкаў” Буніна. Думаецца, пры добрым перакладзе стральцоўскай прозы магчымы і адваротны эфект. І як быццам няма тут аніякага дзіва — малодшы мог вучыцца ў старэйшага, як скрозь водзіцца ў літаратуры. Але Бунін — з’ява непаўторная і немагчымая па-за літаратурай рускай. Проста павінен быў нарадзіцца падобны талент, з гэткай жа чулай, як мембрана, душой. Праўда, можна згадаць і той факт, што продкі Буніна паходзілі з Беларусі і насілі прозвішча Бункоўскія. Жонка так і называла яго беларускім імем — Ян.

“Милый Ваня, мой бог свободен от цензуры, и я ликую,” — гэтак Яну-Івану Буніну надпісаў свой дарэвалюцыйны здымак Фёдар Шаляпін. Савецкая цэнзура хутка падгрэбла пад сябе ўсіх багоў, і ўжо на пачатку 20-х і знакаміты пісьменнік, і славуты спявак, ратуючы свае таленты, апынуліся за мяжой, у Францыі. Эмігранцкі хлеб горкі, але жылі яны ў культурнай сталіцы Еўропы — Парыжы, вандравалі па свеце, ім былі даступныя здабыткі сусветнай культуры.

Грамадзянін другой краіны і жыхар другой эпохі Міхась Стральцоў  таксама цягнуўся да сусветнай культуры — наколькі гэта было магчыма ў  СССР. “Плач па Гарсія Лорку”, “Калі сын Феба — Фаэтон памчаў адзін на калясніцы...”, “У Анны у Андрэеўны Ахматавай ёсць невялікі вершык...” — так пачынаюцца першыя, якія прыйшлі на памяць, стральцоўскія вершы. Помніцца, у студэнцую пару мне здавалася, што і пісацца падобнае павінна ў нейкім нязвыклым антуражы, заморскім паркерам на якой-небудзь незвычайнай стальніцы. Якое ж было маё здзіўленне, калі я пазней апынуўся ў кватэры Стральцова (ужо без гаспадара) на вуліцы Прытыцкага, і жонка паэта паказала мне ягоны стол. Ён быў з белага мармуру! Забыўшыся на пачастунак — нейкі балгарскі напой, я ўсё глядзеў на той стол, і хацелася мне не чарку ў рукі ўзяць, а памацаць на тым стале розныя завітушкі, ці не з слановых біўняў зробленыя.

Цікава, вядома ж, паназіраць за Фаэтонам на калясніцы ці паразмаўляць з музай, якая калісьці дыктавала старонкі “Пекла” самому Дантэ. Але барабанна-глумлівая эпоха вымагала іншых тэм і герояў. І сапраўдныя паэты, каб не здрадзіць сабе, не могучы эмігрыраваць кудысьці далей (мяжа была на сямі замках), эмігрыравалі — хто ў перакладчыкі (як Арсеній Таркоўскі), хто ў казачнікі (як Уладзімір Дубоўка), хто ў сумную краіну маўчання або ў вясёлае царства Вакха (такіх лічыць не пералічыць). Міхась Стральцоў таксама пабываў і там, дзе сум, і там, дзе весялосць. І калі сябры пачыналі дакараць за празмернае маўчанне, паэт абараняўся таленавіта, як умелы фехтавальшчык: “Над словам і над гукам, даўмешыся пары, спярша на рукі хукай, пасля ужо твары”. Тонкі, дасціпны ўкол тым творцам, якіх прынята называць пладавітымі.

А дакоры за ўцёкі ў царства Вакха неспадзявана абярнуліся яшчэ адной эміграцыяй —  за калючы дрот. Тагачаснае кіраўніцтва Саюза пісьменнікаў вырашыла, што так будзе лепш, і ў 1982 годзе запраторыла Стральцова ў Мазырскі ЛТП (“лечебно-трудовой профилакторий”). І прабыў там паэт больш за год. Што там была за ўстанова, мне патлумачыў Леанід Дранько-Майсюк, які — адзіны з беларускіх пісьменнікаў! — адведаў старэйшага калегу. Вось што ён распавёў: “Уражанне было вельмі гнятлівым: высокі глухі плот з калючкай наверсе, на КПП узброеныя прапаршчыкі, закрытыя кратамі вокны, падобныя на астрожнікаў пацыенты, злосны брэх вартаўнічай аўчаркі...” Горка чытаць у адным з лістоў на волю і словы самога Міхася Стральцова, чыё фота раптоўна спатрэбілася ў сталічным выдавецтве: “Я ім здымак адсюль пашлю: валасы на 2 см нам дазваляюць, кляйма на ілбе няма, ноздры не вырваныя, а гольф я ў каго-небудзь, хто на свабоду будзе ісці, на 5 хвілін, каб сфатаграфавацца, пазычу”.

“Кляйма на ілбе няма...” Але ж застаецца, павінен застацца след ад Божага пацалунка, якім адзначаюцца  вялікія таленты ад самага нараджэння. Кажуць жа: паэт, пацалаваны Богам. Ці бачылі, ці заўважалі тую Божую ласку на светлым чале Міхася Стральцова мазырскія прапаршчыкі? Наўрад ці.

Я ўсё шукаў, дзе ў стральцоўскай паэзіі праявіцца тая “гнятлівая атмасфера” перыферыйнага  ЛТП з яго шэрымі сценамі, забранымі  ў краты вокнамі і казарменным існаваннем ад пабудкі да адбою. Прозы ён там не пісаў, але паэзія не пакідала яго і ў паднявольным жыцці, і ладная частка кнігі “Мой свеце ясны” (1986) пісалася менавіта ў Мазырскім ЛТП. Шукаў я доўга, але замест натуральных у тых умовах змрочных рэфлексій знаходзіў радкі накшталт гэтых:

Вось  тут, далёка ад сталіцы,
Паблізу ісцінаў старых,
Жыву, як выгнаны патрыцый,
Грыбы збіраю у бары.

Шукаю вернай панацэі
Ад  розных там душэўных ран
Тут, у бярозавым ліцэі,
І на рысталішчах палян.

Гасподай апальнага рымскага патрыцыя ўбачыўся Стральцову Мазырскі ЛТП, а лес за калючым дротам — бярозавым ліцэем. Ён так бачыў свет — без бруду і хамства. Ён і ў падканвойнай казарме адчуваў сябе свабодным, як да гэтага і пасля гэтага пачуваўся свабодным у далёка не свабоднай Бээсэсэрыі, у беларускай літаратуры, якую сумнавядомы Галоўліт стараўся трымаць на кароткім павадку.

“Мой свеце ясны” — адна з найлепшых айчынных паэтычных кніг ХХ стагоддзя. Калі паэт дачасна згас у анкалагічным шпіталі ў Бараўлянах (1987 год), літфункцыянеры спахапіліся і ўзнагародзілі ўжо мёртвага Стральцова Дзяржаўнай прэміяй. Як чатыры гады перад гэтым узнагароджвалі — таксама пасмяротна — Уладзіміра Караткевіча. Але ж — “гэта трэба не мёртвым, гэта трэба жывым”. Ды што паробіш, калі ўлада, як правіла, заўважае найперш дзяржаўны падхалімаж. Няма яго — няма і прэміі. А запабягаць перад кімсьці было не ў характары Міхася Стральцова. Памятаю, у рэстаране Цэнтральнага дома літаратара ў Маскве пасля прысвечанай Алесю Адамовічу вечарыны я апынуўся поруч з вядомым крытыкам Валянцінам Аскоцкім. Ён уразіў мяне веданнем сучаснай беларускай паэзіі і зусім ужо ашаламіў, калі разам з Рымай Казаковай зацягнуў беларускую народную песню. “Адкуль гэта ў вас?” — спытаўся я ў Аскоцкага. “Ад сябра майго — Мішы Стральцова”, — быў адказ. Ужо дома ў стральцоўскім аднатомніку я прачытаў прысвечаны сябру-масквічу верш, які заканчваўся радкамі: “Далёкі друг, я даль тваю люблю, далёкі друг, любі маю таксама”. І аніякага табе шапказдымання перад уплывовым крытыкам. Сказана з пачуццём уласнай годнасці і раўнапраўнай дружбы. Чаго сёння так не хапае некаторым беларускім палітыкам. Палітыкі мусяць браць урокі ў літаратараў, у тым ліку ў Міхася Стральцова...

Ён так і застаўся ў айчыннай літаратуры пяцідзесяцігадовым патрыцыем, які, аднак, не захінаўся ў тогу высакамернасці, калі, “хукнуўшы на рукі”, ціха прамаўляў не пачутыя своечасова ісціны, выяўляў сваю захопленасць светам (абавязкова — ясным). Сёння многія стральцоўскія радкі гучаць афарыстычна: “Калі душа маўчыць, не гаварыце лепш”, “Павер, што болей чым імгненне не прыме вечнасць ад цябе”, “Хай слова будзе як патрэба, як у прыпар вады глыток, але ж бывае слова — срэбра, маўчанне — золата, браток”. І калі афарызмы гэтыя гучаць сапраўды неяк па-патрыцыянску, то ўмеў Стральцоў і пра высокія матэрыі сказаць проста і даходліва, нібы знарок для якога Хведара ці Панаса, якія мільгаюць у адным з ягоных вершаў. Прычым сказаць на папулярнай у народзе ва ўсе часы трасянцы: “Цвічок ва ўласным боце страшней, чым “Фауст” Гёце”.

Прасеяўшыся залатым пяском праз сіта часу, афарыстычна загучала і проза Міхася Стральцова. Вось як заканчваецца ягоная “Загадка Багдановіча”: “Застаўся пасля яго адзін “Вянок”. Не старайцеся ўплятаць туды новыя кветкі: тыя, што там, ніколі не завянуць. Сплятайце свае вянкі. Не старайцеся адшчыкнуць хоць адзін лісток ад тых лаўраў: тыя лаўры, перш чым стаць імі, былі цернямі”. Які годны запавет творчай моладзі, якая часам пнецца самасцвярдзіцца праз прыніжэнне старэйшага пакалення. Але не будзем папракаць маладых — звычайна тое адбываецца праз элементарнае няведанне спадчыны.

Аднойчы прыляцела  да мяне юная шчабятлівая ластаўка з тэлеканала “Белсат”. “А чаму ў  беларускай літаратуры няма шэдэўраў сусветнага ўзроўню? А чаму яна ўся  прыземлена-вясковая? А можаце назваць  што-небудзь не горшае за... Гары Потэра?” І пачаў я той ластаўцы называць — усё стральцоўскае: “Смаленне вепрука”, “Сена на асфальце”, “Адзін лапаць, адзін чунь”... Бачу — крывіцца расчаравана, вёскай ёй ад тых загалоўкаў патыхае. А названыя творы — лірычна-філасофская проза самай высокай якасці, чытво на ўсе ўзросты. І ўвогуле, гэта той выпадак, пра які народная мудрасць трапна гаворыць: мае лапці твае боты пераходзяць.

Як і кожнаму  творцу, Міхасю Стральцову хацелася быць пачутым. У апошнім для яго 1987-м ён згаджаўся на ўсе выступленні. У сталічным Доме літаратара прэзентаваліся “Мой свеце ясны” і кніга эсэістыкі “Пячатка майстра”. А ўсяго за тры месяцы да смерці ў бараўлянскім шпіталі ён сустракаўся са сваімі чытачамі ў Гродне і Лідзе...

Ужо са смяротнай лажніцы  ён прашаптаў схіленаму над ім Янку Брылю: “Мне без вас нельга”. Сёння ўсім нам нельга абысціся без Міхася Стральцова. Дык часцей бывайма ў ягоным свеце ясным усе мы, ягоныя чытачы, — якія ёсць і якія яшчэ народзяцца.

Народная Воля