Галіна Арцёменка

Чэсна прызнаюся, што, асабіста я, нават, не ведала, не чула і слыхам не слыхала, што беларусы гэта татэмны народ. Толькі аднойчы прачытала артыкул: "Адкуль пайшлі беларускія прозвішчы?" Аўтар (імя яго ужо не помню) напісаў, што у беларусаў спачатку былі мянушкі, а потым ужо гэтыя мянушкі сталі прозвішчамі. Толькі вось такое тлумачэнне я успрыняла як абразу беларусаў. У галаве чамусьці усплыла такая думка: "Ну няўжо беларусы жывёлы, каб звалі адзін аднаго мянушкамі?" Унутры закіпела: "Быць такога не можа". У першую чаргу кінулася капацца ў інтэрнэце. Мае пошукі прывялі да артыкулаў пра татэмізм. Я, канешне, чула пра татэмы індзейцаў, але каб у еўрапейцаў ды яшчэ у беларусаў - ніколі. Аказваецца беларусы татэмны народ.

Татэмізм узнік яшчэ ў канцы палеаліта на падмурку культа шанавання продкаў. Уявіце сабе колькі тысячагоддзяў у беларусаў існуе культ продкаў - знакамітыя беларускія дзяды. Дзяды - гэта ёсць наша вышэйшая духоўная каштоўнасць, наша сакральнасць, наша абарона, наша рэлігія, наша ідэалогія. Калі хто-небудзь скажа, што гэта паганства, язычніцтва, той вялікі дурань (выбачайце за гэтае слова). Справа ў тым, што нічога бліжэй у чалавека няма, акрамя сям'і. Сям'ю ніхто і ніколі не заменіць. Чалавек, які ніколі не меў сям'і мае зусім іншую псіхіку, у яго свой светапогляд, гэта траўміраваны чалавек.   Любая сям'я мае глубокія карані - сваіх продкаў. Нашы продкі перадавалі нам не толькі гены, але і накоплены тысячагоддзямі вопыт ў выглядзе традыцый, часта фіксуемых ў выглядзе сакральных. Вопыт нашых продкаў зафіксаваны ў выглядзе наглядных узораў (бажаствоў, духаў, істотаў), адны з якіх паказваюць шлях для духоўнага удасканальвання, а другія - да падзення чалавека, які не прынімае ў разлік духоўнасць.  Мне вельмі падабаецца багіня Лада. Гэтая такая паважаная усімі сямейнікамі гаспадыня заможнай хаты, у якой моцная сям'я, здаровыя дзеці і каханы, і кахаючы муж. Мне  вельмі хацелася б каб наша Беларусь стала такой багіняй Ладай. Ну і, канешне, каб кожная жанчына адпавядала гэтаму узору. Безумоўна, што Лада была татэмам і першае што прыходзіць ў галаву, прозвішча Ладуцька. Мне могуць сказаць што Лада была апякункай жывёлагадоўлі. Ну, дык гэта ж багацце сям'і.

Татэмныя былі не толькі прозвішчы, але з імі звязаны і назовы рэк, паселішчаў і шматлікіх іншых месцаў. Большасць беларускіх святаў і прысвяткаў святкуюцца ў гонар татэмаў, а гэта значыць ў гонар продкаў. Напрыклад, Благавешчанне - свята буслоў, Здзвіжанне - вужоў і гадзюк, Ілля - грому, Русальны дзень - русалак і г.д.

Татэм строга забаранялася забіваць, лічылася што забіваеш свайго родзіча - вось і не шкодзілі нашы продкі прыродзе, захоўвалі яе. І законаў не трэба, і штрафаў, і прырода экалагічна чыстая, багатая і гарманічная. Жыві і радуйся жыццю. Не-е-е.. - чалавек цар прыроды. Думалі што разумнейшыя за сваіх дзядоў, цяпер ешце, піце і дышыце атравай. Смутна, канешне, але становішча з прыродай трэба выпраўляць. Адно магу сказаць, што у нашых дзядоў была вельмі эфектыўная ідэалогія.

Ў беларускай культуры татэмам прысвечаны тысячы песень, у тым ліку і абрадавых. Няма такога татэма, каб не было пра яго песні. Тут вам і пра сокала, і арла, і ворана, і вераб'я, і дуба, і рабіну, і каліну, і маліну, і козачку, і камара... і іх не пералічыць. І не колькі песні прысвечаны татэмам, але і танцы: "Зайчык", "Ручаёк", гульні: "Крынічка", "Ваджэнне казы", "Яшчар" і г.д.

Беларускія казкі і легенды, а яны, канешне, ў сваёй большасці прысвечаны татэмам, не маюць аналагаў ў свеце.

У кожнага рода быў свой родапачынальнік, адпаведна і татэм. Татэм рода змяшчаўся на пячатку,  якой завяраліся дакументы, змяшчаўся на кляймо, таўро, адлюстроўваўся на межавых слупах і г.д. Потым татэмы перамесціліся на гербы. У беларусаў былі свае уласныя гербы.

Аднак, пасля падпісання Гарадзельскай уніі (1413 года) старыя беларускія гербы сталі паступова выцясняцца з жыцця. Беларуская знаць, якая была супраць Гарадзельскай вуніі прыводзіла доказы: "... Ляхове не былі шляхтай, але былі людзі простыя, яны ня мелі гербаў сваіх і вялікімі дары таго даходзілі ад чэхаў... і шляхтай іх пачынілі, і гербы свае ад іх прынялі, але мы шляхта  старая, рымская (...)... не патрабуем жадных інных гербоў новых, але трымаемся старых сваіх, што нам продкі заставілі".  Вось так - беларуская шляхта старая рымская - нібольш, ні менш. (Трэба разабрацца з гэтым пытаннем).

Сярод найбольш старажытных прыватных гербоў, што фігуруюць ў летапісах, адзначаюцца: Кітаўрас (кентаўр), Ружа, Калюмны, Пагоня. Гэтыя гербы былі шырока вядомы ў "кармазынавым" саслоўі.  Да ведама: так часам называлася прывілеяванае саслоўе - шляхта - за кармазынаваны (чырвоны з ухілам у малінавы альбо цёмнавішнёвы) колер адзення. Іншым саслоўям не дазвалялася выкарыстоўваць гэты колер у вопратцы. Цікава адзначыць, што, калі шляхоцтва якой-небудзь асобы выклікала сумнеў, то казалі - "няпэўны кармазын".   

Беларуская прыватная геральдыка даволі багатая. Калі ў Польшы налічваецца каля 200 гербоў, дык у Беларусі гэтую лічбу можна падвоіць ці патроіць. Акрамя прыватнай, мы маем вельмі багатыя і цікавыя пласты зямельнае, мескае, цэхавае і канфэсійнае геральдыкі.

З матэрыялу бачна, што ўся беларуская культура пранізана культам шанавання продкаў  (а татэмізм і ёсць культ продкаў).

Я не ведаю як у вас, а мае ўсе родзічы вельмі мяне любілі і, калі яны памерлі, то на іх месца ніхто не прыйшоў, там пустэча. Магчыма вось гэты іх духоўны свет і нясе тое цяпло і любоў, якое шло ад самых блізкіх людзей, замяшчае утварыўшуюся пустэчу.

club.belaruspartisan.org