Віталь КУПЛЕВІЧ

Прадстаўляем шматгадовую працу, выкананую беларуска-літвінскім навукоўцам (палітычным географам - цывілізацыёлагам) і, адначасна, патрыётам нашай Бацькаўшчыны Віталем Куплевічам. Матэрыял папярэдне друкаваўся на сайце "Наша зямля".

УВОДЗІНЫ

Першы раз зацікавіўся цывілізацыйнай праблематыкай у час дактаранцкіх студыяў у Варшаве, чыста выпадкова купіўшы ў навуковай кнігарні ймя Баляслава Пруса кнігу Самуэля Гантынгтана ў польскім перакладзе пад назваю "Сутыкненьне цывілізацый". Прачытаўшы навукова-папулярную працу, як прафэсійны географ найперш зьвярнуў увагу на недасканаласьць і памылковасьць вызначэньня аўтарам колькасьці цывілізацый і акрэсьленьня іх абшараў.

Потым, зразумеўшы што аўтар не географ, а палітолаг, - распавёў аб гэтым прафэсару зь Інстытуту Геаграфіі Польскай Акадэміі Навук (ІГ ПАН) пану Пётру Эбэрхардту. З панам прафэсарам на той час пасьпеў пазнаёміцца і, нават, - пасябраваць. На дзіва, пан прафэсар зусім не трымаў дыстанцыю паміж сабой і дактарантамі. Аказаўся ня толькі выбітным навукоўцам - жывым клясыкам польскае сацыяльнае геаграфіі (прызнаны адмысловец у дэмаграфіі, палітычнай геаграфіі, крытычна асэнсоўвае геапалітыкі, аўтар некалькі кніг, што прызнаны ў суседняй краіне клясычнымі), але і выбітным чалавекам.

П. Эбэрхардт згадзіўся з маімі высновамі й рэкамендаваў мне прачытаць працы выбітнага польскага гісторыка, гісторыясофа Фэлікса Канэчнага. У іх я ўбачыў цэлую сыстэму ведаў аб цывілізацыях. Пашкадаваў, што працы Ф. Канэчнага не вядомыя філёсафам, навукоўцам і шырокай грамадзкасьці на маёй Бацькаўшчыне - Беларусі.

Потым аказалася, што пан прафэсар сам напісаў грунтоўную працу, у якой дакладна вызначыў усходнюю мяжу лацінскай цывілізацыі (або надцывілізацыі заходняга хрысьціянства: каталікоў і пратэстантаў пасьля Рэфармацыі-Контррэфармацыі), між іншым паказаўшы яе зьмяненьні за апошнія тысячу год падзелу хрысьціянства на заходняе і ўсходняе.

Далей былі месяцы працы ў Бібліятэцы Варшаўскага ўнівэрсытэту (БУВ-е), паездкі ў бібліятэку Ягелёнскага ўнівэрсытэту (УВ), што ў Кракаве, вандроўка ў Прагу ў бібліятэку слыннага Карлявага ўнівэрсытэту.

П. Эбэрхардт весела назваў мяне новым Гантыгтанам. Я ўспрыняў выказваньне славутага прафэсара за яшчэ незаслужаную пахвалу, але...

У Варшаве былі дыскусіі ў беларускім дыскусійным клюбе заснаваным пры прыватным Ўнівэрсытэце Лазарскі (там жа знаходзіцца дбайна сабраная Паўлам Казанэцкім унікальная для Варшавы беларуская бібліятэка), якім кіравала дактарантка Варшаўскага ўнівэрсытэту энэргічная Наста Ільіна (паходзіць зь Берасьця). Падыскутаваць было зь кім. Клюб наведвалі філёзаф і тэоляг каталіцкі законьнік (манах) Пёртра Рудкоўскі (мой зямляк), гісторык і палітоляг (родам з Магілеву) Павал Усаў, студэнт і грамадзкі дзеяч Анатоль Міхнавец ды многія актыўныя студэнты зь Беларусі (як правіла).

Паступова была напісана першасная аглядная праца аб'ёмам больш, чым пяцьдзясят старонак. Працу паказаў шаноўнаму пану прафэсару Флёрыяну Пліту (намесьніку дэкана факультэту геаграфіі і рэгіянальных вывучэньняў Варшаўскага ўнівэрсытэту) - атрымаў шмат крытыкі. Такі "халодны душ" ня толькі не стрымаў мяне, але наадварот паспрыяў далейшым разумаваньням. Пан прафэсар (выбітны знаўца дыдактыкі геаграфіі і Паўночнай Афрыкі) умее эмацыйнай крытыкай прастымуляваць студэнтаў і дактарантаў, за тое і аддамо належнае вядомаму польскаму навукоўцу.

Сам разумеў, што праца недасканалая, патрабуе часу для ўдасканаленьня.

Яшчэ недасканалую працу апублікаваў на сайце "Беларусь - наша зямля" (www.nashaziamlia.org) надзвычай шанаваны мною прафэсар Гарадзенскага мэдыцынскага ўнівэрсытэту Алесь Астроўскі. Алесь Аляксандравіч займаецца распрацоўкай навукова абгрунтаванай беларускай нацыянальнай ідэалёгіяй, і выдатна разумее нашы нацыянальныя праблемы. Цудоўна ўсьведамляе каштоўнасьць навуковых прац. Ды й эўрапейскія нацыі, у т. л. наша беларуская, фарміраваліся на канкрэтным эўрапейскім цывілізацыйным падмурку (балта-усходнеславяна каталіцкім, усходнеславяна праваслаўным, усходнеславяна-вуніяцкім - цывілізацыі Літвы і Русі). Шчыра ўдзячны Алесю Аляксандравічу - майму адзінадумцу за шчырае спрыяньне і рэальную дапамогу, за выбітныя людзкія якасьці.

У Гародні тую ж самую недасканалую працу, але ўжо аб'емам больш чым восемдзесят старонак паказаў вядомым навукоўцам Алесю Краўцэвічу і Алесю Смалянчуку.

Алесь Краўцэвіч станоўча выказаўся і парэкамендаваў зьмяніць маю працу дыдактычна. Паставіць крытычны аналіз асноўных прац вядомых пачынальнікаў навукі аб цывілізацыях у пачатак, а не ў канец працы.

Потым усьвядоміў, што вертыкальную структуру цывілізацый асэнсаваў няправільна, таму прыйшлося перарабіць удасканаліўшы мэтодыку. За лета 2012 года прыйшоў да высноў, што патрэбна ўскладніць вертыкальную структуру цывілізацый (каб яна максымальна адпавядала рэчаіснасьці). Увёў тэрміны аб надцывілізацыях, камплемэнтарнасьцях паміж цывілізацыямі. Адсюль - выводзяцца агульныя законы цывілізацыялёгіі.

У Беларусі, зайшоўшы ў Інстытут Гісторыі Акадэміі Навук, даведаўся, - што знаўца цывілізацыйнай праблематыкі - прафэсар Кошалеў. Удзячны прафэсару за запрашэньне на навуковую канфэрэнцыю і магчымасьць выкласьці падставы ўласных ведаў у рэфэраце.

Прапанаваная праца ўяўляе хутчэй акрэсьленьне новай навукі - цывілізацыялёгіі. Пакуль недахоп сродкаў і магчымасьцяў не дазваляюць давесьці яе да аб'ёму некалькі сотак старонак, бо ў Беларусі даводзіцца літэральна выжываць. Закранаюцца іншыя праблемы, вакол якіх можа быць дыскус у беларускіх інтэлектуальных колах, найперш у навуковых.

Не лічу сябе а ні цывілізацыйным дэтэрміністым, а ні - нігілістым, хутчэй рэалістым. Ігнараваньне цывілізацйных чыньнікаў - вынік, як правіла іх няведаньня - прыводзіць да канфліктаў паміж цывілізацыямі.

Часткі навукі аб цывілізацыях:

1. Агульная цывілізацыялёгія. Фармулюе агульныя і прыватныя дэфініцыі (вызначэньні) цывілізацый. Разглядае аб'ект і прадмет навукі аб цывілізацыях.

2. Традыцыйная навука аб цывілізацыях. Займаецца крытычным асэнсаваньнем ўяўленьняў аб цывілізацыях, якія сфарміраваліся ў розных цывілізацыях, нацыях, культурах.

3. Чыньнікавая (фактарыяльная) цывілізацыялёгія. Падрабязна разглядая чыньнікі (фактары) ідэнтыфікацыі цывілізацый, або ідэнтыты і выводзіць карэляцыі паміж імі.

4. Структурная цывілізацыялёгія. Фармулюе вертыкальную і гарызатальную структуры цывілізацый.

5. Дынамічная цывілізацыялёгія. Займаецца вывучэньнем ўнутрыцывілізацыйных і міжцывілізацыйных працэсаў (цывілізацыйныя выбухі, экспансіі-інвазіі, цывілізацыйныя дыфэрэнцыяцыі, кансалідацыі, часапрасторавыя пашырэньні, фрагмэнтацыі і іншых) і спрабуе вызначыць стадыі разьвіцьця цывілізацый.

6. Мэтадычная цывілізацыялёгія. Спрабуе сфармуляваць мэтодыкі кожнай цывілізацыі і фармулюе іх. Выводзіць агульныя й прыватныя законы цывілізацыялёгіі.

7. Аглядная навука аб цывілізацыях. Дае характэрыстыку кожнай цывілізацыі.

8. Цывілізацыйная канфлікталёгія - вывучае канфлікты паміж цывілізацыямі.

Мэта - прагназаваньне канфліктаў між цывілізацыямі з мэтай іх прадухіленьня. Міжцывілізацыйныя войны прыводзілі да пагібелі дзесяткаў мільёнаў індывідаў. Вядомы канфліктагенныя абшары і гісторыя кнфліктаў на іх. Не вядомы час пачатку новых канфліктаў. Аналягічна як катастрафічнымі экзагеннымі працэсамі: землетрасеньнямі і вулканізмамі ў дынамічнай геалёгіі.

Нарэшце патрэбна зазначыць дзьве рэчы:

1. Дыдактычная пабудова працы можа дыскутавацца, таму буду ўдзячны за крытычныя заўвагі што да яе пабудовы і за канструктыўныя парады.

2. Мэтодыка тыпізацыі соцыюмаў-цывілізацый Эўропы ня можа быць догмаю. Аналягічна, удзячны буду як за асэнсаваную крытыку, так і за добрыя парады.

І. Агульная сацыялёгія

Паколькі ў пачатку ХХІ ст. адсутнічае агульнапрынятая сыстэма сацыялягічных катэгорый (тэрмінаў і паняцьцяў) адаптаваная для навукі аб цывілізацыях, то ўводзім уласную сыстэму.

Выснова аб адсутнасьці агульнапрынятай сыстэмы катэгорый вынікае з аналізу даступнай мне літаратуры па сацыялёгіі выдадзенай як у Эўропе, так і ў Эўразіі. Ніжэй прыведзеная сыстэма базавых агульнасацыялягічных катэгорый максімальна адаптавана да навукі аб цывілізацыях.

Чалавек разумны краманьёнскі - біялягічны від з атрада прыматаў, царства жывёл - індывід. Індывіды ў працэсе сацыяльных адносін міжсобку маюць ўласьцівасьць тварыць соцыюмы.

Соцыюмы - устойлівыя групы індывідаў. Сукупнасьць соцыюмаў у геаграфічнай абалонцы Зямлі - сацыясфэра. У цывілізацыі Эўропы і надцывілізацыі Захад (уключае дзьве камплемэнтарныя цывілізацыі - Эўропы і Паўночнай Амэрыкі) соцыюмы называюцца суполкамі і супольнасьцямі. Арганізуюцца самімі індывідамі ад ініцыятыў зьнізу.

Сацыягенэз - сукупнасьць эвалюцыйных працэсаў і, пэрыядамі, рэвалюцыйных у сацыясфэры Зямлі. Узьнік па пэўным этапе антрапагенэзу.

Суполка - устойлівая група індывідаў, якая арганізуецца з мэтай выкананьня пэўных задач на кароткі прамежак часу і ўключае невялікую колькасьць індывідаў.

Супольнасьць - устойлівая група індывідаў якая зарганізавана з розных суполак, існуе вялікі прамежак часу і ўключае вялікую колькасьць індывідаў. Выконвае шмат задач і мэтаў. Адрозьніваюць цывілізацыйныя, нацыянальныя, культурніцкія, грамадзянскія і іншыя супольнасьці.

Соцыюмы падзяляюцца на цывілізацыі, нацыі і культуры, г зн., адпаведна, найвялікшыя таксоны α, β, і γ парадку.

У арыентальных (усходніх) надцывілізацыях (мусульманскай, Індыі, усходнеазіяцкай, будысцкай, што складаюць клясычны арыент) соцыюмы называюцца грамадамі і арганізоўваюцца як правіла зьверху.

У цывілізацыі Эўразіі (Расеі) што прымыкае да клясычнага арыенту соцыюм называецца грамадзтвам і блізкі па арганізацыі да Арыенту.

Жыцьцё індывіда падзяляецца на сямейнае, працоўнае і публічнае.

У цывілізацыі Эўропы і на Захадзе гэтыя жыцьці адрозьніваюць і не зьешваюць. Асоба - індывід у Эўропе і на Захадзе можа быць выбітным сем'янінам і дрэнным працаўніком, або наадварот і г. д.

Ва ўсходнеазіяцкай цывілізацыі публічнае, г. зн. грамадзкае жыцьцё дамінуе, а сямейнае жыцьцё і працоўнае - частка грамадзкага жыцьця. Грамадзкае жыцьцё - найперш жыцьцё ў родзе. Аналагічна - у цывілізацыі Эўразіі, толькі там адсутнічае родавая дамінацыя грамадзкага жыцьця. У іслямскай цывілізацыі дамінуе сямейнае жыцьцё, а працоўнае жыцьцё і жыцьцё ў грамадзе - частка сямейнага жыцьця.

Камунізм выбітна прыжыўся ва ўсходнеазіяцкай цывілізацыі і ня меў шансаў у іслямскай. У Эўразіі (Расеі) набыў форму ленінізму-сталінізму.

Цывілізацыі бываюць:

Пэрсаналістычныя. Індывід трактуецца як пэрсона. Падзяляюцца на:

а) звышіндывідуалістычную (пратэстанцкая надцывілізацыя цывілізацыі Эўропы, большая частка цывілізацыі Паўночнай Амэрыкі),

б) індывідуалістычную (каталіцкая надцывілізацыя цывілізацыі Эўропы),

в) пераважна індывідуалістычную (праваслаўная надцывілізацыя цывілізацыі Эўропы).

Грамаднасныя. Індывід трактуецца як частка грамады з прыматам грамадзкіх мэтаў і задач.

а) пераважна грамаднасная (цывілізацыя Эўразіі),

б) грамаднасная (усходнеазіяцкая цывілізацыя).

Недахоп канкрэтных ведаў не дазваляе вызначыць іншыя цывілізацыі на прадмет персаналістычнасьці - грамаднасьці, але комплексныя дасьледаваньні цывілізацый па мэтодыках якія карэлююцца створанымі навуковымі цэнтрамі дасьледаваньняў цывілізацый - справа будучыні.

Прапанаваная вышэй сыстэма катэгорый (тэрмінаў і паняцьцяў) як і кожная іншая - не ідэальная. Яе можна крытыкаваць, але яна зьяўляецца нашымі падставовымі каардынатамі. Мудрыя навукоўцы не артадаксальна ставяцца да катэгарыяльных апаратаў, ведаючы што нашы веды аб соцыюмах паглыбляюцца. Адсюль - катэгорыі ўдасканальваюцца.

У літаратуры ўсё вышэйпералічанае блытаецца. Эўрапейскія соцыюмы называюцца супольнасьцямі, а эўразійскія ды клясычныя арыентальныя - грамадзтвамі. Але ж яшчэ клясык польскае навукі аб цывілізацыях Фэлікс Канэчны ставіўся да катэгорый не як да нечага нязьменнага.

Энцыкляпэдыі (беларуская, польская, брытанская, летувіская, славацкая, украінская, расейская) пішуць аб лацінскім генэзісе слова цывілізацыя (civis - грамадзянскі, дзяржаўны). Потым слова "цывілізацыя" перайшло ў французскую мову і ўжыванае ў Францыі і Шатляндыі. У Рэчы Паспалітай тэрмін цывілізацыя ўвайшоў ва ўжытак толькі перад яе трэцім падзелам.

Немцы выкарыстоўвалі тэрмін "культура" як сынанімічны "цывілізацыі". Культура (слова мае лацінскі генэзіс "cultura" - значыць апрацоўка, выхаваньне, адукацыя, шанаваньне).

Сёньняшняе сэнсавае напаўненьне тэрмінаў "цывілізацыя" і "культура" ня мае нічога агульнага зь іх першасным значэньнем, толькі ў археалёгіі - культура - сапраўды апрацоўка.

Па аналёгіі сучаснае сэнсавае напаўненьне тэрміну "клетка" у цыталёгіі-біялёгіі ня мае нічога агульнага з клеткай. Структурную і функцыянальную адзінку біёты можна назваць інакш. Толькі як?

Сапраўды, Робэрт Гук у XVII ст. убачыў у сканструяваны ім мікраскоп тонкі зрэз кары пробкавага дрэва, таму назіраў пробку, г. зн. частку кары, якая складаецца зь мёртвых адзінак-клетак, што ўтварыліся пасьля аўтолізу (самазьнішчэньня) лізасомамі пратаплазмы жывых клетак. Г. зн. бачыў толькі цэлюлозныя абалонкі клетак, унутры якіх былі пустоты - тоўстыя абалонкі празэнхімы без пратаплазмаў, гіялаплазмы, арганэл, элементарных біялягічных мембран і інш. Першасна, тое што назіраў, назваў трапна - клеткай. Далейшае вывучэньне зьявы паказала поўную сэнсавую неактуальнасьць тэрміну. Былі адкрыты пратаплазма, ядро, арганэлы, гіялаплазма, высьветлілася, што тоўстыя абалонкі характэрны далёка не для ўсіх клетак і зьяўляюцца вытворнымі ад дзейнасьці пратаплазмы. Ня гледзячы на гэта традыцыйна-гістарычна "клетка" так і засталася ва ўжытку як у цытолягаў, так і ў іншых біёлягаў.

Калі "цывілізацыя" - пайшла з рамана-лацінскай цывілізацыі, "культура" стала ўжывацца ў германа-лацінскай цывілізацыі, то ў Сярэдняй і Ўсходняй Эўропе ўвайшло ва ўжытак найбольш трапнае слова дзеля абазначэньня эўрапейскіх соцыюмаў - супольнасьць, супольнасьці.

Таму, спынемся на супольнасьці. Тым больш, што гэта слоўца ёсьць у мовах этнасаў-нацый Сярэдняй і Ўсходняй Эўропы. Па-украінску - "суспільство". Па-польску - "społeczność" і г. д.

Цікава, што асноўнымі тэрмінамі былога савецкага і расейскага грамадазнаўства зьяўляюцца тэрміны "дзяржава" і "грамадзтва" што адлюстроўвае сутнасьць максымальна арыенталізаванай цывілізацыі Эўразіі. У рэчаіснасьці савецкае і расейскае "грамадзтва" падпарадкавана "дзяржаве", або нават частка дзяржавы. Слова-тэрмін "дзяржава" ў расейскай мове ("государство") мае яскрава выражаны манархічны генэзіс і на падсьвядомасьці ў расейца і зрасейшчанага ( саманазвы "русский" і "русскоязычный") асацыюецца з манархам і манархіяй ("государь").

Фэлікс Канэчны пісаў аб такой зьяве, што ў лацінскай цывілізацыі асоба толькі часам успамінае што жыве ў дзержаве, а ў туранскай - штодня. У Эўразіі як і ў клясычным Арыенце дзяржава рэпрэзэнтаваная бюракратычным апаратам чынавенства пануе над іхнім грамадзтвам. Лягічна тое можна выразіць так: манарх, або прэзыдэнт ("государь") - дзяржава ("государство") - грамадзтва ("общество"). Арыентальныя (усходнія) соцыюмы-цывілізацыі будуецца зьверху ўніз. Аналягічна - арыенталізаваная Эўразія (Расея).

Цывілізацыі Эўропы і Паўночнай Амэрыкі (надцывілізацыя Захад) - зьнізу ўверх - ад асобы і супольнасьцяў, празь мясцовыя інстытуты супольнасьцяў (самакіраваньні рэгіёнаў), да інстытутаў цэнтральнай улады і кіраваньня.

Аб'ектам вывучэньня навукі аб цывілізацыях зьяўляеццы соцыюм-цывілізацыя. Прадметам вывучэньня - соцыюм у сацыясфэры Зямлі.

Паколькі цывілізацыялёгія - навука інтэрдысцыплінарная, то яна апіраецца на:

1. Геаграфію - як апісаньне геаграфічнай абалонкі Зямлі.

2. Гісторыяграфію - апісаньне соцыюмаў і іх інстытутаў, адносін паміж соцыюмамі і іхнымі інстытутамі.

3. Рэлігіязнаўства як аб'ектыўнае апісаньне рэлігій, веравызнаньняў іх падабенатва і адрозьненьняў.

4. Этнаграфію і этналёгію як апісаньне этнасаў і тэорыі этнасаў.

5. Паліталёгію, палітычную гісторыю і палітычную геаграфію як навукі аб мастацтве палітыкі і палітычнай часапрасторы.

6. Макраэканоміку, эканамічную гісторыю і эканамічную геаграфію як навукі аб эканоміцы і гаспадарцы.

7. Этыку - як навуку аб этычных сыстэмах, іх падабенстве і адрозьненьнях.

8. Эстэтыку - як навуку аб прыгажосьці і брыдоце.

9. Права.

10. Псыхалёгію як навуку аб псыхіцы.

Вядома, што польскімі навукоўцамі распрацавана кібэрнэтыка цывілізацый.

Міталёгія і філясофія, асабліва філясофскія ўяўленьні - падстава для вывучэньня цывілізацый.

-

ІІ. Цывілізацыялёгія

1. Праблемы ў ведах аб цывілізацыях

За больш чым чатыры гады сістэмнай працы над навукай аб цывілізацыях, знаёмства зь дзесяткамі прац клясыкаў сусьветнай навукі аб цывілізацыях высьветлілася, што адсутнічаюць:

Дакладнае вызначэньне (дэфініцыя) цывілізацый. Амэрыканскія дасьледчыкі пасьля Другой сусьветнай вайны дэфініцый і акрэсьленьняў "цывілізацыя" налічылі дзесяткі. Сёньня калі папрацаваць з рознымі выданьнямі іх можна знайсьці соткі. Зьмест многіх зь іх недакладны, супярэчлівы. Сутнасьць адных дэфініцый супярэчыць іншым

Адзінае ўяўленьне аб іх колькасьці (ад 8 па O. Spengleris да 36 па A. Toybee са зьменамі ва ўяўленьнях у розныя часы).

Дакладныя чыньнікі (фактары) вызначэньня цывілізацый.

Паняцьце аб герархіі цывілізацый і іх вертыкальная структура.

Паняцьце аб прасторавай і часапрасторавай арганізіцыі цывілізацый і іх гарызантальная структура.

Неадназначныя ўяўленьні аб цывілізацыйных працэсах і стадыях разьвіцьця цывілізацый.

Адсутнічае сістэматыка і наменклатура цывілізацый.

У дасьледчыкаў пануе поўны суб'ектывізм ва ўяўленьнях аб цывілізацыях. Дадзеная праца - спроба скласьці новую навуку - навуку аб цывілізацыях, якую можна назваць цывілізацыялёгіяй.

2. Вызначэньне цывілізацый

Даю ўласную геаграфічную дэфініцыю цывілізацыі.

Цывілізацыя - соцыюм ў часапрасторы, што мае агульныя рэлігійнасьць, этнічнасьць, інстытуты, (гаспадарку), этыку, эстэтыку,тыпы пазнаньня Сусьвету, права, ідэалёгію, нарэшце цывілізацыйную ідэнтыфікацыю (што часам выражаны ў агульным цывілізацыёніме). Цывілізацыя - частка сацыясфэры Зямлі. Цывілізацыя - таксон сацыясфэры плянэты. Псыхіка кожнага індывіда ў працэсе антагенэза прыстасоўваецца (або адаптуецца) да пэўных чыньнікаў пэўнай цывілізацыі. У момант х нельга быць цывілізаваным на два спосабы (Фэлікс Канэчны). Аднак, цывілізацыі зьмяняюцца (трансфармуюцца) у часапрасторы.

-

ІІІ. Клясыкі навукі аб цывілізацыях

1. Агульнае

Аўтар ня ставіў мэтай падрабязны аналіз як мага большай колькасьці прац большай колькасьці аўтараў, бо тое паводле аб'ёму праца на некалькі сотак старонак. Разглядаюцца толькі найвядомейшыя аўтары і тыя аўтары працы якіх не вядомы беларусам.

Прызнаныя ў сьвеце працы аб цывілізацыях напісалі А. Фэргусан, А. Сьміт, П. Бэґбі, Ф. Брадэль, Дж. Гальтунґ. Навуковая спадчына Арнольда Тойбі - адна з найгрунтоўнейшых паводле колькасьці і якасьці, таму прызнаная клясычнай. Беларускія навукоўцы ведаюць працы вышэйназваных аўтараў, таму падрабязна аналізаваць іх ня варта, але ёсьць сэнс спыніцца на некаторых рэчах коратка.

Амэрыканскі дасьледчык Генры Льюіс Морган (на падставе ўласных досьледаў і вынікаў досьледаў іншых аўтараў) паводле тэхналягічнай дэтэрмінанты падзяліў соцыюмы на тры пэрыяды разьвіцьця: дзікунства, варварства і цывілізацыі. Такі падзел некарэктны, бо да ўзьнікньня вытворчай гаспадаркі соцыюмы былі таксама цывілізаваны, г.зн. у розных частках плянэты мелі розныя спосабы агульнага жыцьця.

Расеец Мікалай Данілеўскі ў працы "Расея і Эўропа", між іншым, выдзеліў 10 цывілізацый (ці культурна-гістарычных тыпаў): егіпецкую, кітайскую, асірыйска-вавілёнска-фінікійскую (халдэйскую ці старажытнафінікійскую), індыйскую, іранскую, жыдоўскую, грэцкую, рымскую, нова-сэмітычную ці аравійскую арабскую, германска-раманскую (эўрапейскую).

Праца "Расея і Эўропа" паводле жанру хутчэй сумесь філясофіі, публіцыстыкі, ідэалёгіі (славянафільства) і навукі. З пункту гледжаньня сучаснай навукі не вытрымлівае элементарнай крытыкі, але ўтрымлівае каштоўны пласт тагачасных ведаў - ведаў ХІХ ст. Тым і каштоўная.

Памылковыя ўяўленьні Мікалая Данаілеўскага аб агульным для ўсіх славян культурна-гістарычным тыпе (быў яскравым прадстаўніком славянафільства). Як мы пакажам пазьней, славяны ў Эўропе жывуць аж у шасьці лякальных цывілізацыях і нічога ня маюць агульнага, акрамя таго што размаўляюць славамі (лінгвістычнае падабенства). Нават расава, балканскія славяны - паўднёвыя эўрапеоіды, а сярод беларусаў - шмат паўночных эўрапеоідаў. Частка славян - славянізаваныя цюркі (баўгары), фіна-вугры (расейцы), балты (беларусы) і г. д.

Ня мень цікавыя законы руху і разьвіцьця культурна-гістарычных тыпаў сфармуляваныя Мікалаем Данілеўскім.

1. Зь першага закону вынікае што кожнае племя і сям'я народаў з агульнай мовай ці групай моў здольныя да гістарычнага разьвіцьця складае асобны культурна-гістарычны тып.

Але ж у цывілізацыю Эўропы ўваходзяць уральскія нацыі: фіны, эстонцы і вугорцы (мадзьяры), што не размаўляюць на індаеўрапейскіх мовах. Наадварот, цюркскія этнасы што прынялі іслям уваходзяць у мусульманскую цывілізацыю за выключэньнем гагаузаў-праваслаўных Малдовы, што аб'ектыўна зьяўляюцца часткаю цывілізацыі Эўропы. Той жа эўрапейскі культурна-гістарычны тып паводле М. Данілеўскага складаецца з нацый як раманскай, так і германскай груп індаэўрапейцаў. Вядома, што германскія і раманскія мовы не падобны, акрамя таго што ў раманскіх (больш) і германскіх мовах (меньш) ёсьць перанятыя ад клясычнай латыні пласты лексыкі.

2. З другога закону вынікае, што каб цывілізацыя якая рэпрэзэнтуе культурна-гістарычны тып магла нарадзіцца і разьвівацца патрэбна каб народы што належаць да яе карысталіся палітычнай незалежнасьцю.

Не абавязкова. Заходнія славяны пэўны час ня мелі палітычнай незалежнасьці. Палякі былі падзелены паміж Прусіяй, Аўстрыяй і Расеяй, а чэхі й славакі ўваходзілі ў склад Аўстра-Вугорскае імпэрыі, але яны захавалі ўласную цывілізацыйнасьць. Тое ж самае з кельтамі-ірляндыйцамі што былі заваяваны ангельцамі, з уэльсцамі, з брэтонцамі Францыі. Гэлы, уэльсцы і брэтонцы ня маюць незалежных дзяржаў, але прынамсі частка зь іх (асабліва гуманітарныя эліты) наштодня сьвядомыя сваёй іншай (кельцкай) цывілізацыйнасьці. Аналягічна з баскамі і г. д. Тыбет колькі год ня мае палітычнай незалежнасьці (зьяўляецца аўтаноміяй у складзе Кітаю). Ня гледзячы на гэта, прынамсі тыбецкія эліты на эміграцыі на чале з Далай Ламам выбітна індыфікуюць сябе з тыбецкай галіной будыстычнай цывілізацыі, адрознай ад усходнеазіяцкай цывілізацыі - часткай якой зьяўляюцца кітайцы і г. д.

3. Трэці закон нам кажа аб тым, што пачаткі цывілізацыі аднаго культурна-гістарычнага тыпу не перадаюцца народам іншага тыпу. Пытаньне дыскусійнае...

4. "Цывілізацыя, што уласьціва кожнаму культурна-гістарычнаму тыпу, тады толькі дасягае паўнаты, рознасьці і багацьця калі розныя этнаграфічныя элемэнты яго складаючыя". Розныя этнаграфічныя элемэнты як у велізарнай хрысьціянскай цывілізацыі, так і ў невялікай колькасьці паўночных альбанцаў-каталікоў, паўднёвых альбанцаў-праваслаўных, што аб'ектыўна іншыя ад большасьці альбанцаў-мусульман. Розныя этнаграфічныя элемэнты можна знайсьці пры глыбокім этнаграфічным вывучэньні дзьвюх суседніх вёсак, суседніх мясцовасьцяў.

Далей чытаем: "-калі яны, ня будучы паглыненымі адным палітычным целам, карыстаючыся незалежнасьцю, складаюць фэдэрацыю ці палітычную сыстэму дзяржаў". Кітайскае адгалінаваньне ўсходнеазіяцкай дзяржавы палітычна знаходзіцца ў межах адзінага кантынэнтальнага Кітаю, які мае камбінаваны тэрытарыяльны падзел (з аўтаноміямі), але толькі не фэдэратыўны. Выключэньне - Тайвань. Хто можа засумнявацца ў паўнаце, рознасьці й багацьці кітайскага адгалінаваньня ўсходнеазіяцкай цывілізацыі?

5. Параўнаньне ходу разьвіцьця культурна-гістарычных тыпаў з шматгадовымі аднаплоднымі расьлінамі з працяглым пэрыядам росту і кароткім пэрыядам вырастаньня пладоў - ненавуковае. Аўтар не спасылаецца на вынікі канкрэтных дасьледаваньняў (уласных, або іншых навукоўцаў).

Нямецкі філёсаф Освальд Шпэнглер у сваё кнізе "Зьмярканьне Эўропы" прадказваў пагібель цывілізацыі Эўропы. Пісаў аб тым, што стадыі разьвіцьця кожнай цывілізацыі наступныя: нараджэньне, дзяцінства, маладосьць, сталасьць, старасьць, зьмярканьне. Першыя тры стадыі - узыходжаньне, чацьвертая - вяршыня, дзьве апошнія - зыход. На ўзыходжаньні соцыюм зьяўляецца культурай, а на зыходзе - цывілізацыяй. На зыходзе ўтвараюцца вялікія імпэрыі. На ўзыходжаньні энэргія культурнага чалавека накіравана ўнутр, а на зыходзе цывілізаванага - навонку. У нямецкай сацыялёгіі з часоў О. Шпэнглера назіралася супрацьпастаўленьне "культуры" і "цывілізацыі".

Ангелец Арнольд Тойнбі прачытаўшы канцэпцыю О. Шпэнглера ўвогуле згадзіўся зь ёй. Уласнае жыцьцё прысьвяціў дасьледваньню цывілізацый.

Падрабязна вывучаўшы гісторыю старажытнай Грэцыі быў уражаны, як гісторыя Элады ў пэрыяд да яе ўпадку падобна на гісторыю Эўропы ў пачатку ХХ ст. Стаў займацца карэляцыямі. Справай жыцьця стала напісаньне 12 тамоў "Дасьледваньняў гісторыі" (такі пераклад на беларускую мову "Study of History" лічу больш трапным).

Выдзяляў 5 стадый разьвіцьця цывілізацый: узьнікненьне, рост, стабілізацыю, раскладаньне, пагібель. Выдзеліў (на падставе дасьледваньняў тагачаснай навукі) 21 цывілізацыю што йснавалі на працягу гісторыі.

Уяўленьні А. Тойнбі аб колькасьці цывілізацый зьмяняліся, што гаворыць аб адсутнасьці ў яго сыстэмы канкрэтных чыньнікаў выдзяленьня цывілізацый. Дасьледчык лічыў, што да пачактку ХХ ст. захаваліся з 21 цывілізацыі толькі 8: заходняя (магчыма аналяг лацінскай у межах цывілізацыі Эўропы, або нешта іншае?..), візантыйска-артадаксальная (можа аналяг усходнехрысьціянскай у межах цывілізацыі Эўропы?..), руска-артадаксальная (хутчэй аналяг Эўразіі-Расеі?), арабская (хіба што карэлюецца з мусульманскай?..), індыйская, далёкаўсходняя (ці можа параўнуецца з усходнеазіяцкай?), а далей кітайская і япона-карэйская (што гэта такое? кітайская ў межах ўсходнеазіяцкай, а як могуць аднолькава быць цывілізаваны японцы й карэйцы? Дзіўна!..). Руская цывілізацыя (паводле А. Тойнбі) - спадарожніца двух цывілізацый: праваслаўна-візантыйскай (ад хрысьціянізацыі да рэформ Пятра І і заходняй - ад Пятра Аляксеевіча Раманава да часу А. Тойнбі). Вядома што Пётр І вэстэрнізаваў (або эўрапеідызаваў) Эўразію-Расею, аднак паверхнева й непасьлядоўна. Эўразійцы пераапранутыя ў эўрапейскія апранахі засталіся эўразійцамі цывілізацыйна.

Нарэшце, ў 12 томе досьледаў цывілізацый (1961 г.) А. Тойнбі вядзе гаворку толькі аб 13 цывілізацыях.

Амэрыканскі палітоляг Самуэль. П. Ґантынґтан - аўтар бадай самай вядомай працы "Сутыкненьне цывілізацый", што была перакладзена на шмат моў і вытрымала колькі перавыданьняў, але можа быць надзвычай лёгка крытыкаваная.

Напрыклад, С. Ганктынгтан ня быў адмысловым (прафэсійным) географам, але шкада што ён не пракансультаваўся з амэрыканскімі географамі, таму пералік цывілізацый і абшары паасобных цывілізацый ў яго выдзелены не дасканала. Напрыклад, увесь былы Савецкі Саюз уключаны ў абшар праваслаўнай цывілізацыі. А як быць з мусульманамі Сярэдняй Азіі, Паволжжа і Каўказу, з будыстамі Калмыкіі і Бураціі, з каталікамі Летувы, Латгаліі і паўночнага-захаду Беларусі, з пратэстантамі Латвіі ды Эстоніі, з вуніятамі захаду Ўкраіны (найперш Галіцыі)? Ня бачыў С. Гантынгтан адзіных хрысьціянскай і ўсходнеазіяцкай цывілізацый. Ды й цывілізацыйны дэтэрмінізм ў паліталёгіі яму можна прыпісаць.

Заслуга С. Гангтынгтана ў тым, што ён бадай адным зь першых пасьля краху Бэрлінскага муру актуалізаваў праблему канфлікту цывілізацый.

Адным з нямногіх дасьледчыкаў, які пісаў аб геаграфічным вымярэньні разважаньняў над узьнікненьнем, разьвіцьцём і ўпадкам цывілізацый, быў французскі навукоўца Ф. Брадэль (1971), канцэпцыі якога ўзьніклі ў сталым кантакце зь геаграфічнымі навукамі. Ён карыстаўся спадчынай французскай геаграфічнай школы, створанай Відаль дэ ля Бляшам, таму ўлічваў ролю прыроднага асяроддзя, якое лічыў адным з важнейшых чыньнікаў пры тварэньні культур і цывілізацый. У гістарычным эсэ ... Ф. Брадэль падкрэсьліваў, што дасьледваньні, якія датычаць цывілізацыі павінны мець інтэрдысцыплінарны характар і абымаць сукупнасьць палітычнага, рэлігійнага, этнаграфічнага і гаспадарчага жыцьця (П. Эбэрхардт, 2004).

Польскі гісторыязоф Фэлікс Канэчны ў першай палове ХХ ст. выдзеліў лацінскую цывілізацыю (лічыў самай дасканалай), візантыйскую /бізантыйскую і яе адгалінаваньне - туранскую. Вядома, што Візантыйская цывілізацыя - мёртвая, г. зн. зьнікла пасьля захопу Візантыі туркамі-асманамі, а туранская стала важнейшай цаглінкай ў цывілізацыягенэзе новай цывілізацыі - эўразійскай (расейскай). Іншыя цаглінкі - Візантыйская цывілізацыя, клясычная цывіліцацыя Русі IX-XIII стст. (частка цывілізацыі Эўропы). Ён сфармуляваў комплексную канцэпцыю аб чалавечых цывілізацыях. Яго гісторыязофскія погляды не клясычна-эўропацэнтрычныя, а лацінацывілізацыйнацэнтрычныя. Працы Ф. Канэчнага вядомы ў Польшчы, крытыкаваны, таму чакаюць свайго беларускага перакладчыка й чытача.

У наш час у Польшчы аб цывілізацыях пісалі Анджэй Пісказуб - прафэсар геаграфіі і гісторыі з Гданьску, прафэсары з Інстытуту геаграфіі Польскай Акадэміі Навук П. Эбэрхардт, Е. Баньскі, доктар навук ІГ ПАН М. Кавальскі.

Навуковая спадчына савецкага прафэсара геаграфіі і гісторыі Льва Гумілёва зь Ленінграду цікавая тым, што ён навукова абгрунтаваў цывілізацыйную эўразійскасьць Расеі, крытычна ставячыся да эўропацэнтрызму. Цікава, што доўгі час працы Гумілёва шырока не публікаваліся, бо хутчэй не адпавядалі афіцыйнай камуністычнай ідэалёгіі. Дасьледчык этнасаў знакаміта ведаў найперш этнічную гісторыю эўразійскіх абшараў Расеі. Цікава, што за апошняе яго цярпелі на Ленінградзкім унівэрсытэце.

Нам, беларусам, варта ведаць і ганарыцца, што аж ў 1921 годзе беларускі філёзаф, асьветнік, паэт і публіцыст (вёў вучнёўскі гурток па геаграфіі ў Віленкай беларускай гімназіі) Ігнат Канчэўскі (1896-1923) напісаў вядомую працу "Адвечным шляхам", дзе спрабаваў вызначыць месца Беларусі паміж Усходам і Захадам, г. зн. паміж лацінскай і эўразійскай цывілізацыямі. Наш суродзіч ня змог убачыць асобную эўрапейскую праваслаўную цывілізацыю, бо ў той час найперш у палітычнай часапрасторы не існавала пасу эўрапейскіх праваслаўных дзяржаў, а яго веды аб веравызнаўчай і этнічнай стракатасьці, ды гісторыі й геаграфіі Балкан, Румыніі і захаду тагачаснай Расейскай імпэрыі былі недастатковымі дзеля вялікага часапрасторавага сінтэзу.

Аб цывілізацыйнай падзеленасьці беларускага этнасу на эўрапейскую праваслаўную большасьць і лацінскую (каталіцкую) меньшасьць і сувязь цывілізацыйнай дыфэрэнцыяцыі беларусаў з геапалітычнымі арыентацыямі адпаведна на ўсход і захад пісалі многія беларускія адраджэнцы. Вядомы працы Льва Гарошкі, Казіміра Сваяка, Уладзіслва Талочкі, Вацлава Іваноўскага. Леў Акіншэвіч адну з сваіх прац назваў "Пра "цывілізацыйныя асновы" беларускага гістарычнага працэсу".

Асноўны напрамак у разьвіцьці ўяўленьняў і ведаў аб цывілізацыях - ад філясофіі (гістарыясофіі і геасофіі) праз сумесь філясофіі з навукай - да навукі аб цывілізацыях.

2. Фэлікс Канэчны й яго навука аб цывілізацыях

Фэлікс Канэчны - выбітны польскі навуковец, прафэсар, знаўца філясофіі гісторыі і права. Яго навуковая творчасьць варта разгляду і вывучэньня беларускай грамадзкасьцю.

Бацькавы продкі Ф. Канэчнага (01. 12.1862 - 10. 02. 1949) паходзілі з мараўскага места Hranіca, перанесліся ў Кракаў. Бацька, ажаніўшыся з полькаю, - спалянізаваўся. Ф. Канэчны скончыў Ягелёнскі ўнівэрсытэт, доктарскую дысэртацыю абараніў у 1888 г. У 1890 г. быў удзельнікам архіўнай экспэдыцыі ў Ватыкане. У 1897-1920 гг. працуе ў Ягелёнскай бібліятэцы. Абараніў габілітацыю ў Ягелёнскім унівэрсытэце ў 1920 г.

Яшчэ восеньню 1919 г. едзе ў Вільню, дзе ў чэрвені 1920 г. застаецца надзвычайным прафэсарам у Віленскім унівэрсытэце. У кастрычніку 1929 г. зыходзіць на заслужаны адпачынак. Паводле Арнольда Тойнбі, прафэсара прымусава пазбавілі катэдры і прымусілі зыйсьці на пэнсію за абарону грамадзянскіх свабод. Зь Вільні вяртаецца ў родны Кракаў, дзе ў сталым узросьце перажывае Другую сусьветную вайну ў якой гінуць яго два сыны. Цудам пазьбягае пакараньня як з боку фашыстаў, так і камуністаў.

У працы «Аб ладзе ў гісторыі» Ф. Канэчны ва усёй гісторыі чалавецтва адрозьніў 22 цывілізацыі: старажытныя кітайскую, егіпецкую, брамінскую (Індыі), жыдоўскую, бабілёнскую, іранскую, сірыйскую, тыбецкую, пуніцкую, шумерскую, эгейскую, нумідыйскую, туранскую (штосьці накштаўт эўразійскай?), спратанскую, аттыцкую, эліністычную, рымскую, інкаў і ацтэкаў; сярэднявечныя: візантыйскую, лацінскую, арабскую. З старажытнасьці засталіся кітайская, індыйская, жыдоўская, тыбецкая і туранская цывілізацыі, а зь сярэднявечча бізантыйская, лацінская і арабская.

Толькі дзьве цывілізацыі мысьляр лічыў сакральнымі: жыдоўскую і брамінскую. Зь несакральных цывілізацый толькі лацінская грунтуецца на прымаце духоўных сілаў. У бізантыйскай цывілізацыі прымат належыць фізычным сілам, што грунтуюцца на публічным жыцьці паводле публічнага права. Туранская, арабская і кітайская цывілізацыі грунтуюцца таксама на прымаце фізычных сіл, аднак паводле прыватнага права. Туранцы арганізаваны паводле вайсковага ўзору, а арабы і кітайцы - паводле сацыяльнага, толькі арабская цывілізацыя - полігамная, а кітайская - семіполігамная.

Візантыйская і лацінская цывілізацыі паходзяць з рымскай, таму маюць шмат агульнага: эмансіпацыя сям'і, яе монагамнасьць, прыватная ўласнасьць, наяўнасьць супольнасьцяў. Аднак цэзарапапізм прывёў да зарыентаванасьці і сфармалізаванасьці хрысьціянства, бюракратызму і этатызму, абмежаванасьці грамадзянскіх правоў і свабод асобаў. Жыцьцё агорнута публічным правам фармалізаваным дзяржавай.

Туранская цывілізацыя, паводле Ф. Канэчнага, - адлом візантыйскай. Характэрны монагамная сям'я, культ правадыра, харызма якога робіцца адзіным суб'ектам права, уладаром дзяржавы і падданых. Элімінуе этыку з публічнае сфэры да прыватнае. Не характэрна дамінацыя прыватнай ўласнасьці на сродкі вытворчасьці.

Асаблівую цікавасьць уяўляе канцэпцыя трох праваў: сямейнага, уласнасьці і спадчыннага. Камбінацыя тыпаў уласнасьці і монагаміі, полігаміі і поліандрыі дае розныя вынікі. У лацінскай цывілізацыі тры правы аддзелены і разам з пажыцьцёвай монагаміяй стымулююць гарманічнае разьвіцьцё асобы.

Цывілізацыі дыфэрэнцуюцца паводле наступных сфэр:

1. Матэрыяльнага быту, які ўлучае:

а) здароўе (погляды і практыкі ў дачыненьні да чалавечага цела);

б) дабрабыт (стан матэрыяльнага разьвіцьця).

2. Зьмест цудоўнага ва ўяўленьнях рэпрэзэнтантаў цывілізацый - мост паміж духоўным і матэрыяльным.

3. Духоўнага быту, які ўлучае:

а) дабро (маральнасьць, этыку);

б) праўду (навуку, асьвету).

Матэрыяльны быт больш паддаецца працэсам глябалізацыі, а дабро (маральнасьць, этыка) для кожнай цывілізацыі спэцыфічна.

Паводле Ф. Канэчнага чатыры чыньнікі грунтуюць цывілізацыйныя розьніцы насельніцтва:

1. Адносіны чалавека да часу, мера часу, лічэньне часу, апанаваньне часу. Адныя народы ня маюць ніякага паняцьця аб часе, іншыя - дайшлі да вымярэньня часу. Каляндар мелі многія цывілізацыі, але толькі некаторыя вынайшлі паняцьце «эра». Старажытныя эгіпцяны і кітайцы ня маюць эры, індусы ня здольны думаць у катэгорыях часу, а жыды - толькі з рымскіх часоў пачалі лічыць час ад стварэньня сьвету. Цывілізацыя Мая мела дакладную храналягічную сыстэму.

2. Суадносіны публічнага права да прыватнага. Паводле Ф. Канэчнага суадносіны публічнага права да праватнага зьяўляюцца важнай прыкметаю цывілізацый. Пры манізьме прыватнага права публічнае права стаецца толькі родам прыватнага, а пры манізьме публічнага - прыватнае становіцца часткай публічнага. Прававы манізм непазьбежна прыводзіць да няволі і недаразьвіцьця грамадзтваў з дэспатыяй галавы дзяржавы. У Рыме за часы рэспублікі і ў першы пэрыяд цэзарства ўпершыню ў гісторыі чалавецтва разьвіўся ўнікальны прававы дуалізм: прыватнае і публічнае права было падзелена. Прававы дудуалізм - унікальнае дасягненьне рымскай цывілізацыі. У сярэднявечнай Эўропе, лічыў Ф. Канэчны, каталіцкі касьцёл захаваў прававы дуалізм, у т. л. патрабаваньне да этычнасьці прыватнага й публічнага жыцьця. У лацінскай цывілізацыі прававы дуалізм захаваўся, а ў іншых - не.

3. Крыніцы права. Толькі ў старажытным Рыме права стала крыніцай маральнасьці і ўжывалася ў канкрэтных адзінкавых выпадках. У Рыме права дэсакралізавалася. Рымскае права ўпершыню ў гісторыі зыходзіла ад грамадзтва трансфармаванага ў супольнасьць, а не ад дзяржавы або ўладара. Наадварот на захадзе Азіі разьвілася такая ўсемагутнасьць дзяржавы, якую не змог падарваць нават іслам. Пазьней усход уплываў на захад, г. зн. усходняя этыка ўбудоўвалася ў заходнія інстытуты

4. Наяўнасьць або адсутнасьць нацыянальнай сьвядомасьці. Нацыі - этычная надбудова супольнасьцяў. Можна прымусова належыць да пэўнай дзяржавы, але прымусова да пэўнай нацыі - не. Умовы дзеля паўстаньня нацыянальнае індэнтыфікацыі: эмансыпацыя сям'і і роду, існаваньне публічнага права і пэўны высокі ўзровень агульнай асьветы. У туранскай цывілізацыі, лічыў Ф. Канэчны, этнасы не разьвіліся ў нацыі, а ўяўлялі рэальна палкі́, якія нават называліся паводле назвы камэнданта.

Фэлікс Канэчны быў перакананы, што паміж цывілізацыямі ня можа быць сынтэсу, бо інакш як трактаваць дваяка, траяка дабро і зло, прыгожае і вульгарнае, карысьць і шкоду, суаднасіны грамадзтва і дзяржавы, дзяржавы і царквы? Як можна мець дваякую ці траякую этыку, у адным месцы й часе прымяняць узаемавыключаючыя чатыры пэдагогікі і г. д.? Такая дарога прыводзіць да стану ацывілізацыі.

Няўдалымі ён лічыў спробы Багдана Хмяьніцкага з 1648 г. аказачыць Украіну. Казацкі лад жыцьця забіў рускае народнае пачуцьцё (эўрапейскае славяна-праваслаўнае), казакі зтуранізаваліся (эўразіятызаваліся). Гэта прывяло частку Ўкраіны да ўваходу ў склад Расеі. Берасьцейская царкоўная вунія толькі паглыбілі розьніцу ды варожасьць паміж заходнім і ўсходнім хрысьціянствам.

Ф. Канэчны адмаўляў існаваньне адзінай хрысьціянскай цывілізацыі, а таксама карэляцыю паміж цывілізацыямі і рэлігіямі. Аднак, паводле Ф. Канэчнага хрысьціянства да кожнае цывілізацыі ў працэсе хрысьціянізацыі прад'яўляла наступныя патрабаваньні:

1. Стабільнасьць монагамнага сужонства і немагчымасьць масавых разводаў;

2. Імкненьне да ліквідацыі нявольніцтва;

3. Імкненьне да ліквідацыі прыватнага суду (помсты) і ўсеагульнае ўвядзеньне публічнага;

4. Незалежнасьць Царквы/касьцёла ад дзяржаўнае ўлады. Хрысьціянства пранікала ў цывілізацыі й іх трансфармавала.

У лацінскай цывілізацыі паступова былі выкананы ўсе патрабаваньні, а ў візантыйскай - толькі тры. Царква засталася дзяржаўнай, што прынясло тэндэнцыі застою і ўпадку. У манголаў хрысьціянства не прыжылося, бо не было выканана ніводнае з патрабаваньняў, а падпарадкаваньне хрысьціянства дзяржаве ў эўразійцаў-туранцаў - фатальнае. Па сутнасьці хрысьціянскае Эвангельне не нясе ні прыватнага, ні публічнага права, а толькі зьмяняе аблічча зямлі.

Ф. Канэчны даў надзвычай трапную характарыстыку кожнай з цывілізацый, аднак ня змог да канца асэнсаваць, што цывілізацыі трансфармуюцца часапрасторава. Не заўважыў, што цывілізацыі маюць гарызантальную і вертыкальную структуру. Не зразумеў, што хрысьціяны на ўзроўні плянэтарным - адзіныя, г. зн. цывілізаваны на аднолькавы спосаб. Значыць - існуе хрысьціянская цывілізацыя.

Гісторыязофскае вучэньне Ф. Канэчнага (найперш працы «Аб колькасьці цывілізацый» і «Аб ладзе ў гісторыі»), не зважаючы на яго лацінацэнтрычнасьць, - вартыя перакладу на беларускую мову. Больш за тое, варта, каб беларускія інтэлектуальныя эліты мелі ўяўленьне аб вучэньні вядомага кракаўскага прафэсара, ня гледзячы ні на якую палітычную кан'юктуру. Тым больш, што значная частка жыцьця Ф. Канэчнага, - прайшла ў Вільні.

Вядома, што прафэсар Ф. Канэчны ў Вільні пакрытыкаваў самога маршалка Юзэфа Пілсудзкага заявіўшы, што ў маршалка галавы - лацінская, а ногі - туранскія. За што й быў адпраўлены на заслужаны адпачынак.

3. Цывілізацыйнае пытаньне ў спадчыне беларускіх мысьляроў

Працы беларускіх мысьляроў (у т. л. эмігранцкія) дбайна сабраны прафэсарам Аннай Энгелькінг - нашай выбітнай сяброўкай з Варшавы. А. Энгелькінг узначальвае Інстытут Славістыкі Польскай Акадэміі Навук. Шматразова была ў Беларусі. Разам з студэнткамі й студэнтамі праводзіла дасьледаваньні па этналёгіі ды культуровай антрапалёгіі.

Адным зь першых сярод беларускіх мысьляроў цывілізацыйную праблематыку закрануў Ігнат Канчэўскі ў працы "Адвечным шляхам" (1921).

Ігнат Канчэўскі (1896-1923) - філёсаф, асьветнік, паэта і публіцыст. Адзін з тэарэтыкаў беларускае нацыянальнае ідэі. Скончыў Віленскую рэальную навучэльню (1913). Вучыўся ў Пецярбургскім тэхналягічным інстытуце, на гісторыка-філілягічным факультэце Маскоўскага ўнівэрсытэту (1913-1916). У часы Першай сусьветнай вайны ваяваў на Румынскім фронце (1916). З 1919 г. у Вільні. Браў удзел у беларускім культурна-асьветным і грамадзкім жыцьці. Вёў вучнёўскі гурток па геаграфіі ў Віленскай беларускай гімназіі. Сябра беларускага навуковага таварыства ў Вільні. Друкаваўся ў беларускім пэрыядычным друку.

Абшары Беларусі паводле І. Канчэўскага сталіся арэнай змаганьня двух напрамкаў эўрапейскай культуры: заходняга і ўсходняга. Пад эўрапейскай культурай патрэбна разумець цывілізацыю Эўропы, бо ў працах многіх мысьляроў цывілізацыя і культура выступаюць як сынонімы. Заходні і ўсходні кірункі эўрапейскай культуры варта прачытаць як лацінская і праваслаўная эўрапейскія рэгіянальныя цывілізацыі. Далей чытаем: "Граніца абодвых уплываў, падзяляючы славянства на два станы, праходзіць празь Беларусь, Украіну і хаваецца ў балканскіх краёх". Аднак І. Канчэўскі не адрозьніваў эўрапейскую постбізантыйскую праваслаўную цывілізацыю ад цывілізацыі Эўразіі - гістарычна больш позьняга ўтварэньня.

Вялікая ўвага ў працы нададзена апісаньню двух цывілізацый (Эўропы і Эўразіі). Адзначаецца іррацыянальнасьць і таталітарызм Усходу (Эўразіі), адсутнасьць кампарамісаў, мэсіянства. Улада на Ўсходзе належыць некаму. Лёзунгі «Уся ўлада цару!» і «Уся ўлада саветам!» па-сутнасьці цывілізацыйна аднолькавыя, эўразійскія і характэрныя для традыцыі Эўразіі.

Захад І. Канчэўскім характэрызуецца існаваньнем розных дзяржаў, рэлігій (ад каталіцтва адыйшлі розныя напрамкі пратэстанцтва), культур, перакананьняў. Спрэчкі і войны на Захадзе сканчаюцца кампрамісамі, пры якіх прайграўшы бок мае магчымасьць дзейнічаць і мець новых прыхільнікаў.

У 1953 г. Л. Акіншэвіч напісаў вартую ўвагі працу якая наўпростава называецца «Пра «цывілізацыйныя асновы» беларускага гістарычнага працэсу».

Леў Акіншэвіч (1898-1980) - гісторык, культуролаг, саветоляг, беларускі і ўкраінскі культуровы дзеяч. Нарадзіўся ў Санкт-Пецярбургу. Вучыўся ў Кіеўскім унівэрсытэце. Скончыў Кіеўскую вайсковую школу (1918). Прыняў грамадзянства БНР (1918). Супрацоўнічаў зь Інстытутам беларускай культуры. Друкаваўся ў беларускіх навуковых выданьнях і пэрыядычным друку. З 1944 г. на эміграцыі. Працаваў навуковым супрацоўнікам у Цэнтры па вывучэньню СССР ў Вашынгтоне. Супрацоўнік Беларускага інстытуту культуры й мастацтва (ЗША). Друкаваўся ў беларускіх эмігранцкіх выданьнях.

Праца пачынаецца з канстатацыі рысы найноўшай гістарычнай філязофіі - увагі да вывучэньня асобных «культурна-гістарычных цыкляў» ці «цывілізацый». Далей характэрызуецца заходнеэўрапейская цывілізацыя, падымаецца праблематыка цывілізацыйнай належнасьці Расеі. Канстатуецца, што савецкая навука прымае марксізм, значыць ставіць гісторыю Расеі на адзін шлях зь гісторыяй Эўропы. Аднак, выяўляецца, што М. Бердзяеў, А. Тойнбі адрозьніваюць і супрацьстаўляюць Расею ды Заходнюю Эўропу. Больш таго, М. Данілеўскі ўвогуле не адносіць Расею да Эўропы.

Аднак Л. Акіншэвіч задаючы пытаньне аб цывілізацыйнай належнасьці беларусаў, украінцаў ды летувісаў і, не адказываючы на яго, - мае падставы. На той час сукупнасьць гістарычных, геаграфічных і іншых ведаў не давалі магчымасьці нават прыкладнага адказу на складанае пытаньне. Расейская імпэрыя злучыла ўсходнеэўрапейскія супольнасьці, але наяўнасьць уласнай эўрапейскай дзяржаўнай традыцыі да канца XVIII ст. ды шмат іншых чыньнікаў сьведчылі аб цывілізацыйнай асобнасьці продкаў беларусаў і ўкраінцаў.

Аўтар зазначае шмат іншых праблем у працы, аднак цікавым зьяўляецца канстатацыя цывілізацыйнага разлому ў ВКЛ (паміж каталіцтвам і праваслаўем) як прычыны гістарычнай "паразы" Літвы. На думку Л. Акіншэвіча эліты ВКЛ выбралі заходні шлях разьвіцьця і заходнюю культуру (чытаем цывілізацыю), прывівалі да іншага культуровага (чытаем цывілізацыйнага) пня.

Найбольшую ўвагу да сябе прыцягвае працы Вітаўта Тумаша "Важнейшыя мамэнты культурных працэсаў Беларусі".

Вітаўт Тумаш (1910-1998) - лекар, гісторык, літаратурны крытык, публіцыст, культурны дзеяч. Скончыў мэдычны факультэт унівэрсытэту ім. С. Баторыя ў Вільні (1937). Дзеяч беларускага студэнцкага зьвязу. У 1940-41 гг. кіраўнік Лёдзенскай філіі Беларускага Камітэту Самапомачы ў Нямеччыне. Сябра Беларускага нацыянальнага цэнтру ў Бэрліне (1941). Зь ліпеня да паловы лістапада 1941 г. бурмістр Менску. Правамоцны сябра кіраўнічай рады Беларускага інстытуту навукі й мастацтва ў Нью-Ёрку. Аўтар шэрагу навуковых дасьледаваньняў, а таксама артыкулаў у беларускіх выданьнях.

Вось некаторыя тэзы працы. Беларускі народ - заходнеэўрапейскі. Беларускі народ не жадае тварыць абсалютныя, дэспатычныя формы ўлады, але, наадварот, выяўляе сталую моцную цягу да нармаваных, дэмакратычных форм.

Узгадваецца вялікая роля веча ў Полацку. Князі дбалі пра супрацоўніцтва з народным вечам. У Кіеве - улада княза была апертая на верхавіну арыстакратыі. Тое кантраставала зь безаглядным дэспатызмам пазьнейшай Маскоўшчыны. На беларускіх землях князь - гаспадар, але не дэспат, таму ў нашых продкаў адсутнічалі вульгарная сакралізацыя валадара, ды цэзарапапізм. Цытуецца фрагмэнт з прадмовы Льва Сапегі да «Статуту ВКЛ» з 1588 г.: «І то ёсьць нашая вольнасьць, катораю мы межы іншымі народамі хрысьціянскімі хвалімся, што пана, іж бы водле волі сваёй, а ня водле праў нашых панаваў, над сабою ня маем».

Канстатуецца адкрытасьць нашых продкаў да новых рэлігійна-сьветаглядных (сынонім цывілізацыйных) павеваў, адсутнасьць рэлігійных войнаў. Зьвяртаецца ўвага на суладнасьць славяна-праваслаўных з балта-язычнікамі. Беларускі народ характэрызуецца рэлігійнай і нацыянальнай (цывілізацыйнай) талерантнасьцю да татараў, германа-пратэстантаў, жыдоў-юдэяў, расейцаў-старавераў і іншых, ды непрыняцьцем бізантыйскага дагматызму й цэзарапапізму.

Каштоўнасьць працы заключаецца ў тым, што аўтар падрабязна аналізуе цывілізацыйныя ўплывы на нашых продкаў Бізантыі, Заходняй Эўропы і Эўразіі-Расеі.

Высновы В. Тумаша наступныя: беларускія народныя радзімыя духова-культурныя асновы вызначаюцца элемэнтамі прававога ладу, дэмакратыі, нацыянальнай (чытаем этнічнай), рэлігійнай ды й палітычнай талеранцыі, што дае падставу залічыць беларусаў да заходнеэўрапейскіх народаў.

З вонкавых цывілізацыйных уплываў найбольшае значэньне мелі візантыйскія і заходнеэўрапейскія. Бізантыйскія цывілізацыйныя ўзоры пераважаюць на землях Беларусі ад пачатку хрысьціянства - аж да XV ст.

Заходнеэўрапейскія цывілізацыйныя ўзоры прыходзяць з ХІІІ ст. і дасягаюць перавагі над бізантыйскімі ў XVI cт., ад Рэфармацыі ў Беларусі. Дамінуюць да пачатку ХХ ст. Расейска-эўразійскія цывілізацыйныя ўплывы прыйшлі з ХІХ ст.

У тым ці іншым аспэктах праблематыка цывілізацыйнасьці беларусаў, або паасобных яе элемэнтаў (найперш канфэсійнасьці ды этнічнасьці) падымалася ў працах Уладзіслава Талочкі, Казіміра Сваяка, Вячаслава Багдановіча, Міхала Рамэра, Сьвятаслава Коўша і многіх іншых.

Гэтая праблематыка патрабуе далейшай грунтоўнай распрацоўкі.

-

ІV. Чыньнікі (фактары) ўтварэньня цывілізацый

Разьдзел навукі аб цывілізацыях (цывілізацыялёгіі) які вывучае чыньнікі першага, другога, трэцяга парадку і іх сукупнасьць - чыньнікавая (фактарыяльная) цывілізацыялёгія.

Клясыкі навукі аб цывілізацыях выдзялялі цывілізацыі адвольна, а не паводле строгага набору пэўных чыньнікаў. Адсюль, розная колькасьць цывілізацый у працах розных аўтараў, розныя ўяўленьні аб колькасьці мёртвых цывлізацый.

Чыньнікам утварэньня цывілізацый ня можа быць расавы склад насельніцтва, ня гледзячы на тое, што цывілізаця Эўропы складаецца з эўрапеоідаў, Эўразіі - з эўрапеоідаў і мангалоідаў, Лацінскай Амэрыкі з прадстаўнікоў усіх рас (за выключэньнем аўстралоідаў) і іх мяшанак (мецісы, мулаты, самба), Паўночнай Амэрыкі з эўрапеіодаў, негроідаў і мангалоідаў, Аўстраліі і Акіяніі з эўрапеоідаў і аўстралоідаў і г. д. Г. зн., што для кожнай цывілізацыі характэрны ўласны расавы склад насельніцтва.

Аналягічна - клясавы і сацыяльны склады. Клясы зьмяняліся на працягу гісторыі ў залежнасьці ад грамадзка-эканамічнай фармацыі (паводле марксізму), сацыяльныя групы яшчэ больш зьменьлівыя, або мабільныя.

Маёмасны склад насельніцтва таксама зьменны. На Захадзе 60-70% насельніцтва - сярэдні кляс, у Лацінскай Амэрыцы - мнагалікі сярэдні кляс адсутнічае. Багацьце адных кантрастуе з галечаю іншых. У мусульманскім сьвеце ў нафта-газава здабываючых дзяржавах насельніцтва фантастычна багатае і вельмі забясьпечанае (багатыя, але не разьвітыя дзяржавы), а ў іншых - пануе беднасьць і галеча (Егіпет). Беднасьць і галеча характэрна для цывілізацыі Індыі (у сілу дамінацыі там індуістычнай рэлігійнай дагматыкі). Наадварот, вэстэрнізаваныя ўсходнія рэгіёны Кітаю, вэстэрнізаваныя Японія, Паўднёвая Карэя, Тайвань - мейсцы пражываньня заможнага насельніцтва, а ў заходніх і цэнтральных рэгіёнах Кітаю пануюць беднасьць і галеча.

Палітычныя сыстэмы таксама зьмяняліся гістарычна, розныя ў нават суседніх сучасных дзяржавах, таму не зьяўляюцца стабільным чыньнікам.

Напрыклад, паводле тыпу дзяржаўнага кіраваньня суседнія Гішпанія - абмежаваная манархія, а Партугалія - рэспубліка, дзяржавы БэНіЛюксу - канстытуцыйныя манархіі, а суседнія вялікія Францыя й Нямеччына - рэспублікі. У адных дзяржавах дэманархізацыі прывялі толькі да ліквідацыі абсалютных манархій на карысьць канстытуцыйных, або абмежаваных, а ў іншых - да поўнай ліквідацыі інстытуту манархіі на карысьць рэспублікі.

Тэрытарыяльныя падзелы ў суседніх дзяржавах - зусім розныя, таму не зьяўляюцца чыньнікам утварэньня цывілізацый. Суседнія ФРН - фэдэрацыя, Швэйцарыя - канфэдэрацыя, а Францыя - дзяржава з унітарным адміністратыўна-тэрытарыяльным падзелам.

Наяўнасьць канкрэтных чыньнікаў паводле якіх утвараюцца соцыюмы-цывілізацыі - паказчык навуковасьці тыпізацыі соцыюмаў. Так былі тыпізаваны хімічныя элементы Д. Мендзялеевым і складзена Пэрыядычная сыстэма хімічных элемэнтаў. Аналягічна была сыстэматызавана біёта біяфэры Зямлі.

1. Першым чыньнікам выдзяленьня цывілізацыі зьяўляецца абшар зь яго тэрыторыяй і акваторыяй. Кожная цывілізацыя мае ўласны абшар, або сукупнасьць абшараў. Уласна цывілізацыя мае звычайна адзіную асноўную тэрыторыю, але тэрыторый можа быць дзьве або некалькі. Надцывілізацыі маюць хутчэй дзьве або некалькі тэрыторый і акваторый, але ёсьць надцывілізацыі з адной асноўнай тэрыторыяй. Таму тут няма адзінай заканамернасьці.

Без абшару цывілізацыя не існуе, яна віртуальная. Калі цывілізацыя траціць уласны абшар - яна зьнікае. Падбой Рыму варварамі абазначыў зьнікненьне рымскае цывілізацыі, а падбой Канстанцінопалю туркамі-асманамі - візантыйскае.

Кожны абшар мае цэлы комплекс характэрных толькі для яго чыньнікаў (чыньнікі другога парадку цывілізацый). Гэта - геаграфічнае становішча, прыродныя ўмовы, прыродныя рэсурсы, насельніцтва, гаспадарку.

Прыродныя ўмовы ў сваю чаргу складаюцца (чыньнікі трэцяга парадку) з: геалёгіі, тэктонікі, геалягічнае гісторыі разьвіцьця, рэльефу, карысных выкапняў, клімату, зьнешніх і ўнутраных вод, біёты, прыродных зон, краявідаў.

Прыродныя рэсурсы складаюцца з водных, лясных глебавых і іншых (чыньнікаў трэцяга парадку).

Насельніцтва мае ўласныя натуральны рух (уключае нараджальнасьць, сьмяротнасьць і натуральны прырост), міграцыі, склад і іншае (чыньнікі трэцяга парадку).

Гаспадарка складаецца зь інстытутаў (прадпрыемствы і ўстановы), што падзяляюцца на меньшыя інстытуты (аддзелы, цэхі, лініі, участкі і г. д.) ды аб'ядноўваюцца ў галіны гаспадаркі, міжгаліновыя комплексы, энэрга-вытворчыя цыклі, сэктары, сфэры.

Асноўныя галіны гаспадаркі:

1. Прамысловасьць:

- паліўная, - электраэнэргетыка, - чорная мэталюргія, - каляровая мэталюргія, - машынабудаваньне і мэталаапрацоўка, - лясная, дрэваапрацоўчая і цэлюлозна-папяровая, - лёгкая, - харчовая і г. д.

2. Сельская гаспадарка, або біяпрадукцыйная:

а) расьлінаводзтва: - вырошчваньне зерневых культур, - вырошваньне зернебабовых культур, - вырошчваньне баваўняных культур, - вырошчваньне бульбяных культур, - вырошчваньне цукровых культур, - вырошчваньне танізуючых культур, - вырошчваньне жгуцяных культур і г. д.

б) жывёлагадоўля: - вырошчваньне буйной рагатай жывёлы, - вырошчваньне дробнай рагатай жывёлы, - птушкагадоўля, - сьвінагадоўля, - вярблюдагадоўля, - аленегадоўля, - зьверагадоўля і г. д.

3. Транспарт:

а) сухапутны: гужавы, - в'ючны, - чыгуначны, - аўтамабільны,

б) водны: - рачны, - марскі,

в) паветраны: - самалётны, - верталётны,

г) трубаправодны: - нафтаправодны, - газаправодны, - прадуктаправодны,

д) меставы (гарадзкі): - аўтобусны, - тралейбусны, - трамвайны, - мэтра.

4. Сувязь. 5. Лясная гаспадарка. 6. Водная гаспадарка 7. Нарыхтоўкі. 8. Адукацыя. 9. Навука. 10. Культура. 11. Гандаль. 12. Банкаўская сфэра. 13. Інфармацыйная сфэра. 14. Ворганы дзяржаўнай улады й кіраваньня.

Абшар у вузкім значэньні гэтага слова ўключае выключна фізыка-геаграфічныя чыньнікі, а ў шырокім - фізыка-геаграфічныя, насельніцкія, палітыка-, эканом- і сацыяльна-геаграфічныя.

2. Другім чыньнікам цывілізацыі зьяўляецца час. Без уласнай гісторыі цывілізацыя або ня йснуе, або толькі ў гэты ж момант узьнікла. Кожная цывілізацыя налічвае ад некалькі сот да некалькі тысяч год уласнае гісторыі.

Прастора (абшар) і час складаюцца ў часапрастору. Кожная цывілізацыя мае ўласную характэрную толькі для яе прастору і прамежак часу за які яна існуе.

Існуюць найважнейшыя часавыя паказчыкі цывілізацый.

1. Час утварэньня цывілізацый - Т1

2. Час зьнікненьня цывілізацый - Т2

3. Час жыцьця цывілізацый - ΔТ

4. Час перахода з адну стадыю разьвіцьця цывілізацыі на іншую - t1, t2, t3 ... tn.

5. Час пэўнай стадыі разьвіцьця цывілізацыі - Δt.

Гл. - стадыі разьвіцьця цывілізацый.

Аналягічна фіксуюцца цывілізацыйныя працэсы (гл. - цывілізацыйныя працэсы).

3. Традыцыйныя цывілізацыі ў цывілізацыі Эўропы звычайна ствараліся на пэўным рэлгійным падмкрку. Паводле ўласнай рэлігійнасьці цывілізацыі падзяляюцца ўмоўна на сакральныя і несакральныя. Строга сакральны характар маюць (паводле Фэліксу Канэчнаму) юдаістычная і цывілізацыя Індыі. Адсюль, першая ня выйшла за межы жыдоўскага этнасу, бо ўсе нэафіты ў юдаізьме лічацца аўтаматычна жыдамі, а другая - за межы гістарычнай Індыі. Спробы іх прывіцьця за межамі жыдоўства і гістарычнае Індыі не прынесьлі посьпехаў.

Сьветагляд сярэднявечага чалавека быў суцэльна пранізаны рэлігіяй і веравызнаньнем, таму ў традыцыйных цывілізацыях рэлігійнасьць увогуле можна паставіць на трэцяе мейсца пасьля абшару і часапрасторы.

Хрысьціянства ў цывілізацыі Эўропы апіралася на канкрэтныя інстытуты соцыюмаў (у заходнім хрысьціянстве папества, кардынальствы, біскупствы, парафіі з дэканатамі; ва-ўсходнім - патрыярхіі, епіскапствы, прыходы). Вышэйназваныя інстытуты былі стабільнымі (таму несьлі цывілізацыйную стабілізацыю праз стагоддзі), разгалінаванымі, мелі вертыкальную арганізацыю (паводле строгага герархічнага падпарадкаваньня сьвятароў біскупам, біскупаў - кардыналам, або патрыярхам, у заходнім хрысьціянстве - усіх касьцёлаў папе). Больш таго ў кажнай мясцовасьці былі хрысьціянскія парафіі або прыходы з храмамі і сьвятарамі, а ў храмы прыходзіла ўсё мясцовае насельніцтва. Вялася адпаведная праца па выхаваньню насельніцтва ў хрысьціянскім духу. Ніякія іншыя інстытуты соцыюму не маглі канкураваць паводле масавацьці ўплыву на насельніцтва як рэлігійныя.

Сярод тыпаў пазнанья чалавекам сусьвету рэлігія першанствавала паводле ўплыву. Калі міфалёгія-міталёгія перадавалася вусна і часам запісвалася ды не апіралася масава ні на якія інстытуты, а ўплыў філёсафаў і навукоўцаў як на сельскагаспадарчай, так і на індустрыяльнай стадыях разьвіцьця гаспадаркі на насельніцтва быў мізэрным, з-за нешматлікасьці асяродкаў філясофіі й навукі, іх эпізадычных кантактаў й г. д. Толькі з эпохі асьветніцтва, з фарміраваньнем мадэрных эўрапейскіх нацый, з пачаткам сэрвіснай (постіндустрыяльнай) і інфармацыйнай стадый разьвіцьця эўрапейскіх гаспадарак узьдзеяньне навукі на сьветагляд насельніцтва пашырылася й паглыбілася. У сэрвісную эпоху зьявіліся мнагалікія настаўнікі, а ў інфармацыйную - выкладчыкі й навукоўцы.

У кнізе пад рэд. праф. Алеся Астроўскага "Навуковыя веды - аснова рэалістычнага сьветагляду" паказана, як выбітныя эўрапейскія філёсафы і навукоўцы пераадольвалі міфалягічны і рэлігійны сьветагляды на карысьць філясофскага і, найперш, навуковага сьветагляду, ахвяруючы дзеля высакародных мэт сваімі лёсамі і, часта, - жыцьцямі (Капернік, Бруна, Мальтус, Феербах, Дарвін, Мендэль, Шардэн і мн. іншыя). У ХХ ст. таталітарныя ідэалёгіі былі перашкодамі дзеля разьвіцьця навукі і навуковага рэалізму як сьветагляду.

4. Насельніцтва кожнага абшару мела й мае пэўную этнічнасьць. Паводле чэскага даследчыка этнасаў і нацый прафэсара Карлавага Ўнівэрсытэту з Прагі Мірослава Гроха - этнас зьяўляецца закрытай камунікатыўнай сыстэмай. Камунікацыя сельскага аўтахтоннага насельніцтва ажыцьцяўлялася ў мінулым і ажыцьцяўляецца ў наш час у саноўным у рамках уласнага этнасу (племені, народнасьці, нацыі). Этналекты (гаворкі, дыялекты, літаратурныя мовы) іншых этнасаў або не зразумелыя абарыгенам пэўнага этнасу, або слаба зразумелыя. Нават калі яны хутчэй зразумелыя, дык, суб'ектыўна, - уяўляюцца дзіўнымі або сьмешнымі.

Больш таго, у гісторыі Эўропы пасьля эпохі вякікіх перасяленьняў народаў не было вялікіх этнічных міксацый (зьмяшэньняў). Натуральна, што як і паўсюдна на Зямлі этнапрацэсы (асіміляцыйныя, кансалідацыйныя і інш.) адбываліся, але, у цэлым, назіралася этнічная стабілізацыя.

Рэлігійнасьць (рэлігія і веравызнаньне) і этнічнасьць (этнас, этнікас, этна-сацыяльны арганізм) выдзяляюцца з складу насельніцтва як самастойныя чыньнікі не выпадкова, бо для традыцыйных цывілізацый Эўропы зьяўляюцца цывілізацыяўтвараючымі чыньнікамі. Гэта яшчэ дзьве канстанты для тыпізацыі соцыюмаў на ўзроўні цывілізацый.

Выснова: кожны соцыюм-цывілізацыя мае характэрныя толькі для яго, таму ўнікальныя абшар і час (што злучаюцца ў часапрастору) ды рэлігійнасьць і этнічнасьць (што злучаюцца ў этнарэлігійнасьць). Гэта чатыры асноўныя канстанты тыпізацыі традыцыйных соцыюмаў у межах цывілізацыі Эўропы. Вобразна - чатыры асноўныя слупы на якія мантуюцца ўсе соцыюмы-цывілізацыі.

5. Кожная цывілізацыя - гэта соцыюм, частка сацыясфэры. Як біясфэра, так і сацыясфэра структурызавана на паверхні плянэты. Сацыясфэра складаецца з сацыяльных структур якія называюцца інстытутамі (інстытуцыямі). Цывілізацыі могуць утвараць самыя розныя інстытуты: рэлігійныя суполкі, этнічныя і нацыянальныя арганізацыі, культурніцкія таварыствы, працоўныя каляктывы, нарэшце - нацыянальныя супольнасьці і г. д. Але вышэйшымі інстытутамі ўтворанымі цывілізацяй (-ямі) зьяўляюцца аўтаноміі і дзяржавы. У аўтаноміях і дзяржавах функцыянуюць органы дзяржаўнай улады і кіраваньня.

Няма цывілізацыі якая б не ўтварыла свае сацыяльныя структуры. Яны існуюць нават у часы цывілізацыяцыдаў напаўлегальна, нелегальна, або на эміграцыях у дыяспарах. Наяўнасьць сацыяльных структур - абавязковы фактар пры выдзяленьні кожнай цывілізацыі.

Для цывілізацыі Эўропы характэрны наступныя важнейшыя сацыяльныя структуры, што адрозьніваюць яе ад іншых соцыюмаў-цывілізацый.

1. Невялікія рэсурсы тэрыторый і акваторый, высокая шчыльнасьць насельніцтва, ліквідацыя масавага рабства, разьвіцьцё фэодаў і фэадальных адносін садзейнічалі ўзьнікненьню і станаўленьню усеагульнай прыватнай уласнасьці не вядомай на Ўсходзе-Арыеньце. Апорай інстытута прыватнай уласнасьці быў фэод.

2. Наяўнасьць і гістарычная традыцыя мясцовага самакіраваньня. Паўсюдна ў Эўропе соцыюмы будуюцца зьнізу ад асобы, таму функцыянуюць выбарныя ворганы мясцовага самакіраваньня паселішчаў, іх частак, элемэнтарных адзінак тэрытарыяльнага падзелу, якія маюць шырокія паўнамоцтвы.

3. Наяўнасьць інстытуту эўрапейскай дзяржавы.

З часу падзеньня Рымскай імпэрыі і фарміраваньня цывілізацыі Эўропы, ніколі не ўтваралася адзіная дзяржава. Іх было некалькі, што ня толькі адрозьнівала Эўропу ад іншых цывілізацый (Залатая Арда ў туранскай цывілізацыі вандроўных мангольскіх і цюркскіх этнасаў, Арабскі халіфат у араба-мусульман, адзіныя Індыя, кантынэнтальны Кітай што аб'ядноўвае большасьць ўсходнеазіятаў). Наяўнасьць прынамсі некалькіх эўрапейскіх дзяржаў была неабходнай умовай для плюралізму і садзейнічала прагрэсу. Калі пэўныя творчыя асобы, або пэўныя групы асоб, соцыюмы не прыжываліся ў адной дзяржаве, то яны маглі эміграваць у іншую, дзе можна было дамовіцца з элітамі.

4. Узьнікненьнем і наяўнасьцю спэцыфічнага для цывілізацыі Эўропы мадэрновага нацыятварэньня і інстытута эўрапейскай нацыі. На захадзе Эўропы ў межах ужо сфарміраваных дзяржаў у XVIII-XIX фарміраваліся палітычныя мадэрныя нацыі (брытанская, французская, гішпанская, партугальская). У цэнтры - нямецкая ды італійская стварылі аднайменныя нацыянальныя дзяржавы. У сярэдзіне і на ўсходзе - сфарміраваныя ў другой палове ХІХ-ХХ стст. этнічныя нацыі разбурылі мультынацыянальныя імпэрыі (Асманскую, Аўстра-Вугорскую, Германскую, Расейскую).

Гішпанская, брытанская, французская і італійская нацыі ў асноўным супадаюць з пірынэйскай, брытанскай, французскай і апэнінскай падставовымі цывілізацыямі. Нямецкая нацыя ўключае дзьве паўднёвагерманскія надцывілізацыі (германа-каталіцкая і германа-пратэстанцкая). Эўрапейскія нацыі будуюцца як і эўрапейскія дзяржавы зьнізу ўверх.

5. Нарэшце, многія цывілізацыі мелі або маюць уласныя цывілізацыйныя дзяржавы. Паводле прфэсара Гданьскага ўнівэрсытэту Анджэя Пісказуба ў гісторыі Эўропы дзяржавы былі трох тыпаў: веравызнаўчыя, дынастычныя й нацыянальныя. Аднак для многіх цывілізацый характэрны ўласныя дзяржаўніцкія традыцыі. Напрыклад, паўночныя германцы маюць дзяржавы з абмежаванай манархіяй (Швэцыя, Нарвэгія і Данія). Толькі Ісляндыя, што ўтварылася пасьля вызваленьня ад панаваньня Даніі, - рэспубліка. Заходнія германцы не адмовіліся ад абмежаванай манархіі (Вялікая Брытанія). Частка паўднёвых германцаў жыве ў абмежаваных манархіях (Галяндыя, Бэльгія, Люксэмбург, Ліхтэнштэйн). У рамана-лацінскай і грэка-раманскай цывілізацыях дамінуюць унітарныя рэспублікі (Італія, Партугалія, Францыя, Румынія, Малдова), толькі Гішпанія - абмежаваная манархія. У Цэнтральнай і Ўсходняй Эўропе - унітарныя рэспублікі.

Соцыюмы-цывілізацыі складаюцца з соцыюмаў-нацый, іх частак, або адной нацыі, падзяляючыся на соцыюмы-культуры. Нацыянальныя культуры дыфэрэнцуюцца на рэгіянальныя.

6. Кожная цывілізацыя мае гаспадарку якая характэрна толькі для яе Сусьветная гаспадарка складаецца зь пяці асноўных сэктараў, якія адпавядаюць пяці стадыям разьвіцьця гаспадаркі.

Першая стадыя - прысвайваючая. Да 10 тыс. год таму ўсё чалавецтва ведала чатыры галіны гаспадаркі: зьбіральніцтва, паляваньне, рыбалоўства і рамяство.

Другая - сельскагаспадарчая. Дзесяць тыс. год таму ў час нэалітычнае рэвалюцыі людзі прыдумалі гаспадарчы ноў-хаў земляробства і жывёлагадоўлю. Новыя галіны гаспадаркі запачаткавалі разьвіцьцё гідраўлічных цывілізацый у далінах Нілу, Тыгру, Ефрату, Інду, Гангу, Хуанкхэ, Янцзы. Рабаўладальнікі за конт масавае эксплюатацыі рабоў і экстэнсіўнай сельскай гаспадаркі атрымоўвалі неверагодныя прыбыткі, што дазваляла ў тыя часы ім быць элітамі разьвітых цывілізацый. Першыя сельскагаспадарчыя цывілізацы загінулі ад мэгалітычнай перанапругі (будавалі піраміды, вавілонскія вежы й г. д. у гонар вульгарна сакралізаваных абсалютных манархаў).

Трэцяя - індустрыяльная. У XVIIІ ст. у Ангельшчыне рэалізавалася новае гаспадарчае ноў-хаў. Рамесьнікі й купцы скардынаваўшы ўласныя магчымасьці збудавалі карпусы першых у сьвеце заводаў і фабрык. Пачалася масавая вытворчасьць. Індустрыя запатрабавала тысячы рабочых і г. д. Адсюль канцэнтрацыя насельніцтва ў местах, фарміраваньне інтэлектуальных асяродкаў і ... узьнікненьне мадэрных нацый. Цывілізацыі, што правялі індустрыялізацыю і аграрызацыю (перавод сельскай гаспадаркі на індустрыяльныя асновы) сталі разьвітымі.

Чацьвёртая - пастіндустрыяльная. З 50-ых гадоў ХХ ст. паскоранымі тэмпамі сталі разьвівацца адукацыя, навука, культура, банкаўская сфэра, гандаль і іншыя галіны сэрвісу. Уступленьне ў пастіндустрыяльную стадыю разьвіцьця гаспадаркі стала прыкметай разьвітасьці.

Пятая - інфармацыйная. З 80-ых гадоў ХХ ст. прыкметай разьвітасьці стала напісаньне праграм, праектаваньне кампутарнага абсталяваньня і масавае выкарыстаньне кампутараў і інтэрнэту ў гаспадарцы. Чым большы адсотак у сукупным валавым прадукце, нацыянальным даходзе прыбытку ад інфармацыйнага сэктару гаспадаркі - тым больш разьвітая цывілізацыя.

Адсоткі кожнага сэктару гаспадаркі ў сукупным валавым прадукце і нацыянальным даходзе - важны чыньнік пры выдзяленьні цывілізацыі.

Адны цывілізацыі складаюць палітычна-эканамічны цэнтр (І - першы сьвет - разьвіты), іншыя - паўпэрыфэрыі (ІІ - другі сьвет), трэція - пэрыфэрыі (ІІІ - трэці сьвет), і нарэшце чацьвёртыя - фоны (ІV- сьвет)..

Сусьветны палітычна-эканамічны падзел складаецца з чатырох сьветаў:

1. Цэнтр (першы сьвет). Уключае разьвітыя цывілізацыі і дзяржавы. У пачатку ХХІ ст. у інфармацыйную эпоху зьмяніліся чыньнікі разьвітасьці. Для першага сьвету характэрна разьвіцьцё інфармацыйных тэхналёгій. У разьвітых дзяржавах паскоранымі тэмпамі разьвіваецца напісаньне праграм, праектаваньне кампутарнай тэхнікі (і-фонаў, і-пэдаў, ноўтбукаў), банкаўская справа (сканцэнтравана каля 80% усіх капіталаў для замежных інвэстыцый), інтэлектуалаёмкія і фінансаваёмкія галіны прамысловасьці. Прадстаўлены найсучасьнейшыя: навука (як фундамэнтальная, так і прыкладная), адукацыя, распрацоўваюцца новыя прывабныя ўзоры культуры. Першы сьвет стаў сусьветным офісам, дзе сканцэнтравана большасьць наяўных інтэлектуальных рэсурсаў чалавецтва. Тут жа знаходзяцца штаб-кватэры міжнародных палітычных і эканамічных арганізацый, найбуйнейшых транснацыянальных карпарацый. Іміграцыя накіравана ў першы сьвет. Дзякуючы высокай якасьці насельніцтва тут назіраецца палітычная стабільнасьць, ня гледзячы нават на архаічнасьць і недасканаласьць інстытутаў.

2. Сэмі- або паўпэрыфэрыя (другі сьвет). Дзяржавы і цывілізацыі якія эканамічна й палітычна шчыльна зьвязаны зь першым сьветам. Тут прадстаўлены як галіны што характэрны для першага сьвету (разьвіваюцца паскоранымі тэмпамі), так і галіны з трэцяга сьвету, найперш прамысловасьць і сельская гаспадарка. Разьвіты галіны сэрвісу: транспарт, гандаль, сувязь і інш. Навука - прыкладная і фундамэнтальная. Фінансавых рэсурсаў хапае найперш для ўнутраных інвэстыцый у гаспадаркі, таму буйных замежных інвэстыцый з другога сьвету чакаць не прыходзіцца. Сэміпэрыфэрыя прывабна для іміграцыі з трэцяга й чацьвёртага сьвету, але ня зь першага сьвету. Якасьць насельніцтва тут горшая чым у першым сьвеце, таму пэрыядычна бываюць палітычныя крызысы і, часам, - эканамічныя.

3. Пэрыфэрыя (трэці сьвет). Характэрызуецца палітычнай і эканамічнай нестабільнасьцю. З-за слабога разьвіцьця банкаўскай сфэры фінансавых рэсурсаў не хапае нават для ўнутранага разьвіцьця. Асноўныя галіны гаспадаркі - рэсурсаёмкая і працаёмкая прамысловасьць, сельская гаспадарка, транспарт і г. д. Залежыць ад імпарту ноў-хаў зь першага і другога сьвету. Інтэлектуальныя рэсурсы эмігруюць у другі і першы сьветы. Дзяржавы і цывілізацыі трэцяга сьвету - эканамічныя аўтсайдэры цывілізацыі Эўропы. Якасьць насельніцтва - найгоршая.

4. Фон (чацьвёрты сьвет). Гаспадаркі складаюцца з прымітыўных зьбіральніцтва, паляваньня, рыбалоўства, земляробства, жывёлагадоўлі, рамяства, гандлю і абмену. Характэрны стабільныя інфляцыя і гіпэрінфляцыя. Палітычныя рэжымы як правілі аўтарытарныя і таталітарныя, пастаянна зьмяняюцца шляхам рэвалюцый і пераваротаў. Структуры дзяржаўнай ўлады і кіраваньня на стадыі распаду. Пануюць мафіёзныя групоўкі. Адбываюцца стабільныя міжцывілізацыйныя і іншыя войны. Характэрны беднасьць і галеча, эпідэміі (найперш СНІДу). У фоне жывуць цывілізацыі Цэнтральнай Афрыкі. Сувязі з першым і другім сьветамі - эпізадычныя. Умовы для імпарту ноў-хаў амаль адсутнічаюць. Захавалася інфраструктура пабудаваная пад кіраўніцтвам эўрапейцаў у каляніяльны пэрыяд і г. д.

Сукупнасьць гаспадарчых чыньнікаў можна як уключыць у першы пункт, г. зн. у чыньнікі якія фарміруюць абшар, так і выдзеліць у асобны - у дадзеным выпадку шосты пункт.

7. Для кожнай цывілізацыі характэрны свае асаблівасьці этыкі - няпісаных уяўленьняў аб дабры і зьле. Не складана ўбачыць розьніцу паміж этыкай вандроўніх і аседлых цывілізацый, надцывілізацый Акцыдэнту (Захаду) і Арыенту (Усходу) і г. д. Што для цывілізаваных на адзін лад этычна, тое для цывілізаваных на іншы - не этычна. На Захадзе этыка пануе над правам, а нацыя - этычная надбудова (паводле Ф. Канэчнага). Наяўнасьць уласнай этыкі і эстэтыкі - важны чыньнік індэнтыфікацыі цывілізацый.

8. Аналягічна з эстэтыкай - уяўленьнямі аб цудоўным і брыдкім. У кожнай цывілізацыі яны спецыфічныя, нават узаемавыключаючыя.

9. Кожная цывілізацыя мае ўласныя асаблівасьці права (важны чыньнік цывілізацыйнасьці). Права многіх цывілізацый адрозьніваецца адно ад іншага. За адны й тыя ж правапарушэньні ў розных цывілізацыях можна атрымаць абсалютна розныя пакараньні (адміністратыўныя і крымінальныя). Веды аб адрозьненьнях прававых норм розных цывілізацый, што фармалізаваны ў прававых актах розных дзяржаў, аўтаномій і тэрытарыяльных адзінак неабходны з практычнага гледзішча. Прадстаўнікі іншых цывілізацый могуць парушыць права ня ведаючы, што пэўнае дзеяньне або бязьдзеяньне караецца ў пэўнай цывілізацыі.

9. Асаблівасьці сьветаглядаў існуюць у кожнай цывілізацыі. Акрамя рэлігійнасьці, што выдзелена як трэці паводле важнасьці чыньнік утварэньня цывілізацыі, кожная цывілізацыя мае асаблівасьці міфалёгіі, філязофіі, разьвівае навукі.

У цывілізацыі Эўропы ўпершыню ў гісторыі выдзелілася чыстая навука, г. зн. не зьвязаная зь міфалёгіяй, рэлігіяй, філясофіяй, ідэалёгіяй і геапалітыкай. Навуковыя вынаходніцтвы хутка й масава пачалі ўвасабляцца ў жыцьцё. Эўрапейцы імпартавалі вынаходніцтвы з усходніх цывілізацый, хутка й масава іх увасабляючы.

Сьветаглядныя асаблівасьці зьяўляюцца асаблівым фактарам выдзяленьня цывілізацый. Навука асабліва выдзелена з галін невытворчай сфэры гаспадаркі улічваючы яе выключную важнасьць.

Вядома, што ў цывілізацыі Эўропы і на Захадзе разьвіваюцца розныя навукі і існуе навуковы плюралізм. У арыентальных цывілізацыях, або цывілізацыях што папалі пад уплыў Арыенту (Эўразіі) адны навукі забараняліся (генэтыка), іншыя амаль забараняліся (палітычная геаграфія, кібэрнэтыка), трэція - фальшаваліся (гісторыя, паліталёгія, права, філязофіяі г. д.), чацьвёртыя вывучаліся толькі ў вузкім коле ўтаемненых або выбраных.

Аб тым, якімі складанейшымі шляхам у гісторыі Эўропы філясофскі, філіяофска-навуковы і навуковы сьветагляды прабівалі сябе шлях у канкурэнцыі зь міталягічным і рэлігійным можна прачытаць у кнізе праф. Алеся Астроўскага. Скалечаныя лёсы філёсафа-навукоўцаў і навукоўцаў былі найменьшым пакараньнем з боку староньнікаў рэлігійнага сьветагляду, найбольшым пакараньнем - сьмерць (тыповы лёс - лёс Джардана Бруна). На жаль аналягічную сытуацыю мы назіраем і ў пачатку ХХІ ст.

10. Права. Розныя дзяржавы маюць розныя прававыя сыстэмы. Напрыклад, у Эўропе выдзяляюць брытанскую (прэцэндэнтную) і кантынэнтальную прававыя сыстэмы.

11. Ідэалёгіі (-ія). Фарміраваньне і абгрунтаваньне значных мэт для соцыюма, або соцыюмаў у сацыясфэры Зямлі - ідэалёгя як сфэра дзейнасьці асоб (А. Астроўскі, 2012). Частка ідэалёгій - геапалітыкі, г. зн. суб'ектыўнае бачаньне геаграфіі палітычнымі кіраўніцтвамі розных дзяржаў сьвету, палітыкамі, ідэолягамі, філёсафамі й г. д. Ідэалёгіі і геапалітыкі могуць быць узаемавыключаючымі.

Калі ўнівэрсальныя рэлігіі ўзьніклі ў Азіі, то ўсе вядучыя ідэалёгіі ў Эўропе і Паўночнай Амэрыцы (на Захадзе). У адных цывілізацыях дапушчаны ідэалягічны плюралізм, а ў іншых - толькі монаідэалёгія або некаторыя ідэалёгіі забаронены. Ва ўсходнеазіяцкай цывілізацыі пануе камунізм (Кітай, Паўночная Карэя, В'етнам) за выключэньнем вэстэрнізаваных Японіі, Паўднёвай Карэі і Тайваню. У юдаістычным Ізраілі вялікае мейсца займае сіянізм, а ў пэрса-шыіцкай цывілізацыі - іслямізм (Іран). Апісаны працэсы рознай асіміляцыі адной і той жа ідэалёгіі ў розных цывілізацыях.

Кожная цывілізацыя мае гэтыя адзінаццацьць асноўных сукупнасьцяў чыньнікаў. Псіхіка індывіда ў кожнай цывілізацыі прыстасоўваецца (адаптуецца) да сукупнасьці асноўных і дадатковых чыньнікаў, бо ад гэтага залежыць яго найперш фізычнае жыцьцё. Больш таго, у кожнага індывіда ўзьнікае на ўзроўні падсьвядомасьці цывілізацыйная індэнтыфікацыя - усьведамленьне індывідам аб'ектыўнай належнасьць да пэўнай цывілізацыі, або спосабу агульнага побыту. Апошняе можа падштурхнуць да стварэньня і ўжываньня канкрэтнага цывілізацыёніму - назвы цывілізацыі. Калі індывід, што належыць да вызначанай цывілізацыі або надцывілізацыі пападае ў іншы соцыюм-цывілізацыю, ён інстынктыўна шукае іншых індывідаў цывілізаваных на той жа самы лад . Таму на эміграцыях утвараюцца ўстойлівыя групоўкі цывілізаваных на аднолькавы лад індывідаў. Толькі пасьля пэўнага часу жыцьця ў іншай цывілізацыі наступае псіхалягічная адаптацыя, а затым - інтэграцыя індывіда з новай цывілізацыяй. Толькі ў наступных пакаленьнях (трэцім, чацьвёртым) як правіла адбываецца цывілізацыйная асіміляцыя нашчадкаў іншацывілізацыйных індывідаў.

Але кожная цывілізацыя мае дзесяткі дадатковых фактараў. Напрыклад, нацыі ў лацінскай цывілізацыі цывілізацыі Эўропы карыстаюцца лацінскім алфабэтам, а ва ўсходнехрысьціянскай цывілізацыі той жа цывілізацыі Эўропы грэкі карыстаюцца ўласным нацыянальным алфавітам, усходнехрысьціянскія славянскія нацыі - кірыліцай, а усходнія раманцы праваслаўныя (румыны і малдаваны) ў 1961 і 1990 гадох перайшлі зь кірыліцы на лацінскі алфавіт (альфабэт). У сэрбаў і беларусаў ёсьць традыцыі пісаць як кірыліцай, так і лацінкай. Больш таго, лацінка й кірыліза былі імпартаваны з цывілізацыі Эўропы ў Арыент. Напрыклад, адны цюрка-мусульманскія народы пішуць лацінкай (туркі, азэрбайджанцы, туркмены, узбэкі) на розныя спосабы, а іншыя (казахі, кыргызы) - кірыліцай. Татары маюць як лацінічнае, так і кірыльічныя традыцыі.

Таму алфавіт ня можа быць асноўным чыньнікам дзеля выдзяленьня кожнай цывілізацыі, а толькі дадатковым.

Кожная цывілізацыя гэта ня проста мэханічны набор дзесяці асноўных і дзесяткаў дадатковых чыньнікаў, а мае ўласную пасьлядоўнасьць як асноўных так і дадатковых чыньнікаў. Тое Фэлікс Канэчны назваў мэтодыкай сукупнага жыцьця, а мы разумеем як мэтадалягічныя асновы цывілізацыі. Мэтодыка цывілізацый - самы складаны разьдзел цывілізацыялёгіі.

Пазьней мы ўбачым, што плянэтарныя цывілізацыі маюць розныя мэтодыкі. У хрысьціянскай, мусульманскай, індуісцкай, юдаісцкай, будысцкай і язычніцкай цывілізацыях вялікае значэньне мае чыньнік рэлігійнасьці (асабліва ў сакральных юдаісцкай і індуісцкай). Ва ўсходнеазіяцкай цывілізацыі месца чыньніка рэлігіі займае чыньнік ідэалёгіі (монаідэалёгія камунізму).

Гэты запіс апублікаваны: Чацвер, Сакавік 21, 2013 у 18:52

V. Структура цывілізацый

1. Вертыкальная структура цывілізацый

Вертыкальная структура цывілізацый паказывае іх герархію і адказывае на пытаньні аб іх колькасьці на кожным герархічным узроўні. Блытаніна колькасьці йснуючых і мёртвых цывілізацый у працы розных багасловаў, філёсафаў і навукоўцаў - вынік цьмяннасьці ўяўленьня аб чыньніках выдзяленьня цывілізацый і адсутнасьці ўяўленьня аб іх герархіі.

Праўда, у працах польскага гісторыка Оскара Галецкага (Oskar Halecki) ёсьць спроба выдзеліць у межах Эўропы цывілізацыі другога парадку, аднак адсутнасьць дакладных чыньнікаў сталася прычынай ненавуковасьці спробы (як палякі кажуць - яловасьці). Тое ж мы назіраем у працы польскага гісторыка і геапалітыка Лешка Мачульскага (Leszek Moczulski) пад назваю "Геапалітыка".

А. Лякальныя (падставовыя) цывілізацыі (L)

Падставовымі цывілізацыямі ў цывілізацыі Эўропы зьяўляюцца:

1. Пірынэйская, pr. 1500 гадовая, заходнерамана-каталіцкая, трохдзяржаўная (Гішпанія, Партугалія і Андора а таксама Балеарскія астравы) і чатырохэтнанацыянальная (гішпанцы, партугальцы, каталёнцы, галісійцы), трохдзяржаўная (гішпанцы, партугальцы, андорцы), палітычна-эканамічны цэнтр (Каталёнія, Мадрыд) і сэміпэрыфэрыя (паўпэрыфэрыя) - іншыя абшары.

Характэрызуецца: доўгай араба-мусульманскай інвазіяй (адсюль у ібэрыйскіх мовах шмат арабізмаў), лідэрствам у час Вялікіх геаграфічных адкрыцьцяў, піянэрскасьцю ў эўрапеідызацыі сьвету, сучаснай сэміпэрыфэрыйнасьцю (акрамя паўночна-усходняй Гішпаніі - часткі эканоміка-палітычнага цэнтру).

Ад іншых цывілізацый аддзелены: розьніцай у этнічнасьці ад баскаў (раманская гарупа этнасаў пірынэйскай цывілізацыі і баскі, што не адносяцца ні да якай групы этнасаў), высокімі горамі Пірынэямі ад цывілізацыйных французаў, марскім басэйнам ад Апэнінскага паўвострава, Гібралтарскім пралівам і марскім басэйнам заходняга Міжземнамор'я ад Паўночнай Афрыкі.

Намэнклятура лякальных цывілізацый. У поўнай назьве цывілізацыі адлюстраваны шэсьць зь дзесяці асноўных чыньнікаў:

- абшар - Пірынэйскі паўвостраў (pr),

- даўжыня часапрасторы, г.зн. час пачатку ўтварэньня - распад Рымскае імпэрыі (1500),

- рэлігійнасьць - каталіцкая (c),

- этнічнасьць - раманская група этнасаў (r), заходнераманская падгрупа wr (дзеля большай ёмкасьці спачатку этнічнасьць а потым - рэлігійнасьць),

- з сацыяльных структур колькасьць нацый (умоўна этнічных і дзяржаўных) - чатыры этнічныя (гішпанцы, каталёнцы, партугальцы і галісейцы), тры дзяржаўныя (гішпанцы, партугальцы і андорцы) і колькасьць дзяржаў на тэрыторыі якіх пражываюць носьбіты цывілізацыйнасьці (да правага касяка дзяржавы ў якіх пераважна дамінуюць, пасьля - у якіх складаюць меньшасьць) - тры (Гішпанія, Партугалія і Андора што заселена каталёнцамі) і адна (на паўднёвым-усходзе Францыі каталёнцы - меньшасьць),

- палітыка-эканамічнасьць паводле палітычна-эканамічнай тыпізацыі Збігнева Рыкеля (прафэсара Інстытуту Геаграфіі Польскай Акадэміі Навук (ІГ ПАН) і ўнівэрсытэту ў Зялёнай Гуры) на цэнтр (І сьвет, або разьвітыя дзяржавы), паў- семіпэрыфэрыю (ІІ сьвет), пэрыфэрыю (ІІІ сьвет), фон (IV сьвет).

У кароткай назьве указываюцца абшар, этнічнасьць і рэлігійнасьць, напрыклад - пірынэйская, заходнерамана-каталіцкая.

У разгорнутай назьве указываюцца ўсе 10 асноўных фактараў.

З дапамогай лацінскіх літараў і лічбаў поўная назва будзе выглядаць так: pr,1500, wr-c, 4/3-3/1, І-ІІ.

Лаканічная геаграфічная назва будзе чытацца як пірынэйская, або з дапамогай лацінскіх літараў як pr.

Фактарыяльныя назвы ўлічваюць чыньнікі першага, другога й трэцяга парадкаў. Яны будуць распрацаваны пазьней.

Далей будуць давацца поўныя назвы цывілізацый пісьмова і з дапамогай лацінскіх літар ды лічбаў.

Намэнклятуры цывілізацый:

1. Традыцыйная, г. зн. утворана ад традыцыйных этнічнасьцяў (раманскай, германскай, славянскай, заходнераманскай, паўднёвагерманскай, усходнеславянскай і г. д.) і традыцыйных рэлігійнасьцяў ды канфэсійнасьцяў (каталіцкай, пратэстанцкай, праваслаўнай), таму ў сукупнасьці будзе чытацца як рамана-каталіцкая цывілізацыя, германа-пратэстанцкая, славяна-каталіцкая і г. д. Заходняе хрысьціянства будзе абазначацца словам "...-лацінская" (з злучком перад словам і ставіцца пасьля назвы этнічнасьці), а ўсходняе - "грэка-..." (з злучком пасьля слова і ставіцца перад назвай этнічнасьці). Напрыклад, кельта-лацінская цывілізацыя, мальта-лацінская, славяна-лацінская і г. д., або грэка-раманская цывілізацыя, грэка-славянская, грэка-элады і г. д.

2. Геаграфічная, г. зн. кожная цывілізацыя абазначаецца адпаведнымі лацінскімі літарамі паводле назвы на ангельскай мове (у падаўляючай большасьці выпадкаў), напрыклад, ap - апэнінская , pr - пірынэйская, fr - французская, і г. д. Тут прыярытэт надаецца геаграфічнаму становішчу цывілізацый.

Наменклатура цывілізацый можа быць прадметам дыскусій і ўдасканаленьняў, як і іх тыпізацыя.

2. Апэнінская, ap. 1500 гадовая, усходнерамана-каталіцкая, сяміэтнанацыянальная (італійцы, сан-марынцы, сіцылійцы, сардынійцы, карсіканцы, італа-швэйцарцы, рэтрараманцы), двухдзяржаванацыянальная (італьянцы, карсіканцы), у двух дзяржавах - большасьць (Італія, Сан-Марына), у двух - меньшасьць (французская Корсіка, поўдзень Швэйцарыі), цэнтр (поўнач Італіі, Швэйцарыя), паўпэрыфэрыя. ap, 1500, wr-c, 7/2-2/2, І-ІІ

Сфармавалася ў цэнтры былой Рымскай імпэрыі, найбольшым абшары Рэнэсансу. У сярэднявеччы і ў новы час абшар быў палітыка-геаграфічна стракаты і злучыўся ў адну дзяржаву Італію толькі ў сярэдзіне ХІХ ст. Поўнач Італіі - частка эканоміка-палітычнага цэнтру - а поўдзень паўпэрыфэрыі. Гуманістычны лідэр эпохі Рэнесансу (Адраджэньня).

Ня кожны этнас можа быць асобнай цывілізацыяй. Напрыклад, - каталёнцы. Шырока вядомы славуты каталёнскі рэгіяналізм. Але Каталёнія, ня гледзячы на традыцыю нацыянальнага руху (апісаную праф. Мірославам Грохам з Карлавага ўнівэрсытэту (Прага)), на прыналежнасьць да разьвітых рэгіёнаў сьвету, або І сьвету (большая тэрыторыя Гішпаніі - ІІ сьвет), так і не дабіліся ўласнай дзяржавы.

Падзеленыя між Гішпаніяй (большасьць) і Францыяй (меньшасьць) - застаюцца падзеленымі між двума лякальнымі цывілізацыямі: пірынэйскай (pr) і французскай (fr). Каталёнцы - раманцы і рымскія-каталікі (як гішпанцы-кастыльцы і французы). Калі б каталёнцы мелі іншую этнічнасьць (напрыклад былі б германцамі) і іншую рэлігійнасьць (г. зн. належылі бы да іншага веравызнаньня, прыкладам да пратэстанцкага), тады б каталёнскі нацыянальны рух быў непараўнальна больш мацнейшым.

Прадстаўнікі такіх этнасаў - этнічных нацый (каталёнцаў і галісійцаў у Гішпаніі, шатляндыйцаў у Вялікабрытаніі, сіцылійцаў, сардынійцаў у Італіі, карсіканцаў, эльзасцаў і лятарынгцаў ды валёнаў у Францыі) звычайна маюць падвойную ідэнтыфікацыю. Усьведамляюць сябе прадстаўнікамі як этнічнай нацыі, так і палітычнай. У розных прапорцыях: адны, напрыклад, толькі французамі, іншыя - французамі і карсіканцамі, трэція - карсіканцамі і французамі, чацьвёртыя - карсіканцамі.

Калі пытаньне стаіць аб сэцэсіі (г. зн. сувэрэнізацыі) - частка супольнасьці галасуе за. Іншая - супраць з-за эканамічных і палітычных прычын (эканамічнай адсталасьці рэгіёну і датацый зь іншых рэгіёнаў больш разьвітых, некальківяковай традыцыі жыцьця ў шматнацыянальнай дзяржаве, выхаваньня). Патрэбна ўлічваць, што сярод такіх этнічных нацый жывуць прадстаўнікі пануючых этнічных нацый што часта займаюць верхнія прыступкі ў кар'ерах, сацыяльнай і маёмаснай лесьвіцах (кастыльцы ў Каталёніі і Галісіі, французы ў Корсіцы і французскай валёніі, ангельцы ў Шатляндыі і г. д.), якія, звычайна, катэгарычна супроць сэцэсіі.

Ад іншых цывілізацый аддзелены высокімі горамі - Альпамі з поўначы, марскімі басэйнамі з поўдня, захаду і ўсходу.

3. Французская, fr. 1500 гадовая, паўночнарамана-каталіцкая, трохэтнанацыянальная (французы, валёны Бэльгіі і Францыі, манакцы), двухдзяржаванацыянальная (французы, манакцы), у двух дзяржавах складаюць абсалютную большасьць (Францыя, Манака), у двух дзяржавах пражываюць (Бэльгія, Швэйцарыя), пры тым у Бэльгіі суствараюць дзяржаву разам з флямандыйцамі, цэнтр. fr, 1500, nr-c, 3/2-2/2, I.

Адзіны ў Эўропе рамана-каталіцкі абшар - суцэльны эканамічна-палітычны цэнтр. Абсалютны лідэр эпохі дэманархізацыі - рэвалюцый. Францыя дала Эўропе традыцыю Рэспублікі і дэмакратычных інстытутаў.

Ад пірынэйскай цывілізацыі аддзелены высокімі горамі Пірынэямі, ад альпійскай - розьніцай ў веравызнаньнях (каталікі і пратэстанты), ад ніжненямецкай - розьніцай у этнічнасьцях (раманская і германская), ад апэнінскай - горамі Альпамі.

У цывілізацыягенэзе трох вышэйузгаданых цывілізацый этнагенэз (шляхам зьмяшэньне абарыгеннага насельніцтва з варварскім іміграцыйным) праходзіў не да, а пасьля хрысьціянізацыі, паколькі яны знаходзіліся на абшары захаду Рымскай імпэрыі і хрысьціянізаваліся да яе падзеньня.

4. Альпійская, al. 500 гадовая (ад часу Рэфармацыі), паўночнарамана-пратэстанцкая (частка французаў і частка франка-швэйцарцаў), двухэтнанацыянальная, без уласных дзяржаў, у двух дзяржавах складаюць меньшасьць, цэнтр. al, 500, n-rm/pr, 2/0-0/2, I.

Франка-швэйцарцы, частка французаў Францыі. Ад французскай цывілізацыі аддзелены розьніцай у веравызнаньнях (пратэстанты і каталікі), ад верхненямецкай - у этнічнасьцях (раманская й германская), ад апэнінскай - Альпамі. Вынік дзейнасьці Ж. Кальвіна і яго паплечнікаў-адзінадумцаў у часы Рэфармацыі.

5. Біскайская, bs. 1500 гадовая, баскска-каталіцкая, аднаэтнанацыянальная, без уласнай дзяржавы (вядома, што большасьць баскаў жывуць на тэрыторыі Гішпаніі, меньшасьць - Францыі), цэнтр (Францыя), паўпэрыфэрыя (Гішпанія). bs, 1500, b-c, 1/0-0/2, I-II.

Баскі - нашчадкі старажытнейшага насельніцтва Эўропы, г. зн. старажытны рэліктавы этнас-цывілізацыя з высокай ступеньню цывілізацыйнай ідэнтыфікацыі носьбітаў цывілізацыйнасьці. Сярод баскаў папулярныя ідэі ад большай аўтаноміі ў складзе Гішпаніі і Францыі, да незалежнасьці.

Ад пірынэйскай і французскай цывілізацый аддзелены найперш этнічнай розьніцай (не належачыя ні да якай групы этнасаў і раманская група).

6. Верхнегерманская, hg. 1500 год (у асноўным у межах былой Рымскай імпэрыі), паўднёвагермана-каталіцкая, васьміэтнанацыянальная (паўднёвыя галяндыйцы, флямандыйцы паўночнай Бэльгіі, люксэмбуржцы, эльзасцы і лятарынгцы Францыі, паўднёвыя і заходнія немцы, аўстрыйцы, ліхтэнштэйнцы, германа-швэйцарцы), чатырохдзяржаванацыянальная (аўстрыйцы, германа-швэйцарцы, люксэмбуржцы, ліхтэнштэйнцы), у чатырох дзяржавах складаюць абсалютныя большасьці (Аўстрыя, Швэйцарыя, Ліхтэнштэйн, Люксэмбург), а ў чатырох або суствараюць дзяржавы (паўднёвыя галяндыйцы разам з паўночнымі Галяндыю, флямандыйцы разам з валёнамі Бэльгію), або зьяўляюцца меньшасьцямі (эльзасцы і лятарынгцы ў Францыі, у Нямеччыне), палітычна-эканамічны цэнтр. hg,1500, sg-c, 8/4-4/4, І.

Ад ніжнегерманскай цывілізацыі аддзелены найперш розьніцай у веравызнаньнях (каталікі і пратэстанты), ад французскай і апэнінскай - розьніцамі ў этнічнасьці (германская й раманская), ад трансдунайскай і паўднёваэўрапейскай - таксама ў этнічнасьці (германцы й вугры ды паўднёвыя славяны).

Спроба сувэрэнізацыі Баварыі, якая прдпрымалася ў 20-ыя гады ХХ ст. у сувязі з глыбокім эканамічным крызісам у Нямеччыне, - была жорстка падаўлена Адольфам Гітлерам і нацыянал-сацыялістымі - фанатычнымі староньнікамі адзінства Рэйху.

У традыцыйна каталіцкай частцы Нямеччыны вёскі характэрызуюцца меншым ўзроўнем матэрыяльнага дабрабыту, у сем'ях большая колькасьць дзяцей, іншая працоўная этыка й г. д. Агульная колькасьць германа-каталікоў - больш за 50 млн. чал. Ня гледзячы на гэта Баварыя эканамічна разьвіваецца знакаміта.

Верхнегерманскі Люксэмбург паводле НПБ на адну асобу (за 2002 г.) займае першае месца ў Эўропе (44 тыс. USD), Галяндыя і Аўстрыя на 9 - 10 месцах, а Бэльгія і Нямеччына - 12-13 (2002 г.).

Люксэмбург - абсалютовы лідэр Эўропы паводле сярэдняга НДБ ПСВ на адну асобу - 55 тыс ІND (2002 г.), а Аўстрыя, Нідэрлянды, Бэльгія й Нямеччына займаюць адпаведна 6, 8-10 месцы.

Паводле ІРЧП лідэры германа-каталіцкае Эўропы - Бэльгія і Нідэрлянды (3 і 5 месцы, 4 і 8 ў сьвеце). Аўстрыя, Люксэмбург і Нямеччына адчыняюць другую дзесятку эўрапейскіх лідэраў (знаходзячыся ў сярэдзіне другой дзясяткі сусьветнага рэйтынгу).

7. Ніжнегерманская, lg (умоўная назва вызваная неабходнасьць дыфэрэнцаваць ад умоўна верхнегерманскай цывілізацыі, бо носьбіты цывілізацыйнасьці тыя ж самыя этнічныя паўднёвыя германцы што й верхнегерманскай), 500 гадовая (ад часу Рэфармацыі - вынік дзейнасьці М. Лютэра і яго пасьлядоўнікаў), паўднёвагермана-пратэстанцкая, трохэтнічнанацыянальная (паўночныя немцы, паўночныя галяндыйцы, фрызы Фрызскіх астравоў Галяндыі), двухпалітычнанацыянальная (немцы, галяндыйцы), у адной дзяржаве - большасьць (Нямеччына), у адной - сустваральнікі (разам з паўднёвымі галяндыйцамі Галяндыю). lg, 1400, sg-p, 3/2-1/1, І. Пратэстанцкія часткі Нямеччыны і Галяндыі. Утварылася ў выніку пратэстантызацыі пад час Рэфармацыі, частка палітыка-эканамічнага цэнтру (апрача абшараў былой НДР/ГДР).

Ад верхніх германцаў аддзелены верай (пратэстантызм-лютэранства і каталіцызм), ад нардычнай цывілізацыі - нямецка-дацкай мяжой і пралівамі, ад сярэднеэўрапейцаў заходніх славян - нямецка-польскай і нямецка-чэскай дзяржаўнымі межамі.

Цікава, што доўгі час былі раздроблены палітычна. Лютэранства нясло індывідуалізм і павагу найперш не да цэнтралізаванай улады, а да мяйсцовых уладаў. Толькі жалезны канцлер Бісмарк з сваімі паплечнікамі зцэнтралізавалі паўднёвагерманцаў пратэстантаў у адзіны Рэйх.

Да Другой сусьветнай вайны ніжнегерманцы жылі да ўсходніх межаў Трэцяга Рэйху і ва Ўсходняй Прусіі. Нямецкая Сілезія аддзяляла сэрэднеэўрапейскія Польшчу й Чэхаславаччыну. Шмат немцаў жыло ў Чэхіі.

Пасьля паразы Нямеччыны, новая ўсходняя мяжа ніжніх германцаў прайшла па Одры і Нысе. Мільёны немцаў былі выселены з былых усходніх тэрыторый, у т. л. Усходняй Прусіі. Дэніжнегерманізіваная Сілезія ўвайшла ў склад Польшчы. Ніжненямецкая цывілізацыя зьменьшыла ўласны абшар. Вядома, што ўсходнія землі былі заняты германцамі пасьля германізацыі й вынішчэньня заходніх славян (сорбаў-лужычан, палабскіх славян), заходніх балтаў (прусаў і яцьвягаў).

8. Брытанская, br. 500 гадовая (Ангельшчына была адзінай часткай Рымскай імпэрыі ў якой з-за паверхневай раманізацыі кельцкі цывілізацыйны элемент быў зьменены (пасьля падзеньня Рымскай імпэрыі не на раманскі, а на германскі, аднак сучасная цывілізацыя сфарміравалася пасьля трансфармацыі ў час Рэфармацыі), заходнегермана-пратэстанцкая (гістарычна германскі цывілізацыйны элемент выпіхаў кельцкі), двухэтнанацыянальная (ангельцы, шатляндыйцы або скоты), аднадзяржаванацыянальная (Вялікабрытанія), у адной дзяржаве складаюць большасьць, меньшасьці не складаюць нідзе, цэнтр. br, 1500, wg-p, 2/1-1/0, І. Ангельцы і шатляндыйцы, а таксама ангельцы і шатляндыйцы з Ольстэру. Эканоміка-палітычны цэнтр.

Ад кельта-каталікоў аддзелены этнічным і веравызнаўчым чыньнікамі, ад кельта-пратэстантаў - этнічнасьцю, ад паўночных раманцаў воднымі басэйнамі - пралівамі Ла-Манш і Па-дэ-Кале.

Брытанская цывілізацыя зь сярэднявечча асімілявала кельта-каталіцкую, а пасьля Рэфармацыі й кельта-пратэстанцкую цывілізацыі. Гісторыі падпарадкаваньняу Ўэльсу, Шатляндыі ды Ірляндыі сьведчаць аб гэтым. Шатляндыя пераважна цывілізацыйна асімілявалася, але частка шатляндыйцаў ставіць пытаньне аб палітычнай незалежнасьці.

Шатляндыйскі рэгіяналізм у Вялікабрытаніі падобны на каталёнскі ў Гішпаніі. Большасьць шатляндыйцаў - германізаваныя кельты. Моўная сытуацыя там складаная. Кельцкія дыялекты там выпіраліся дрэнна засвоенай ангельскай моваю. Узьнікла новая літаратурная мова - Скоціш (Scotish). Неасіміляваныя кельты што жывуць на паўночным-захадзе Шатляндыі, - называюцца гэламі. Камунікуюцца кельцкай гэльскаю моваю.

Кельты гэлы, уэльсцы і ірляндыйцы захавалі ўласную цывілізацыйную тоеснасьць, аб чым сьведчыць сувэрэнізацыя Ірляндыі, цывілізацыйны канфлікт у Ольстэры паміж карэннымі кельтамі-каталікамі ірляндыйцамі (статыстычная меньшасьць) і наплывовымі ангельцамі ды шатляндыйцамі пратэстантамі (статыстычная большасьць). З пратэстантызмам (хутчэй зьвязаны) высокі ўзровень веданьня ўэскай мовы сярод карэнных кельта-пратэстантаў Уэльсу.

9. Нардычная, nr. 500 год, паўночнагермана-пратэстанцкая, чатырохэтнічнанацыянальная (швэды, нарвегійцы, датчаны, ісляндыйцы), чатырохпалітычнананацыянальная (тыя ж самыя), у чатырох дзяржавах складаюць абсалютную большасьць (тыя ж самыя дзяржавы), у адной (Фінляндыі) - меньшасьць (швэды жывуць на Аляндскіх востравах, таму швэдзкая мова ў Фінляндыі другая дзяржаўная пасьля фінскай), палітычна-эканамічны цэнтр. nr, 500, ng-p, 4/4-4/1, I.

Паўночнагерманскія Швэцыя, Нарвэгія, Данія і Ісляндыя безумоўна ўваходзяць у лік разьвітых дзяржаў сьвету. Толькі поўнач Швэцыі і Нарвэгіі (Ляпляндыя) - частка сусьветнай паўпэрыфэрыі. Утварылася ў выніку пратэстантызацыі (лютэранізацыі) паўночнагерманскіх каталікоў у час Рэфармацыі.

Ад брытанскай і верхненямецкай цывілізацый аддзелены марскімі басэйнамі (Нарвэгійскае, Паўночнае моры), ад фінскай - фіна-швэдыйскай і фіна-нарвегійскай дзяржаўнымі межамі. Швэды жывуць на Аляндзкіх астравох, што належаць Фінляндыі, маючы там аўтаномію.

Славутая гісторыя нарманаў-вікінгаў бязумоўна належыць нардычнай цывілізацыі. Зь гісторыі вядомы: нардычныя экспансіі ў Ісляндыю, Грэнляндыю, на ўзьбярэжжа Паўночнай Амэрыкі (за 500 год да Х. Калюмба), пасьпяховае падпарадкаваньне Фінляндыі швэдамі і г. д.

10. Трансламаншская, tl. 1800 гадовая, кельта-каталіцкая, трохэтнанацыянальная (брэтонцы, гэлы і ірляндыйцы), аднадзяржаванацыянальная (ірляндыйцы Ірляндыі), у адной дзяржаве носьбіты цывілізацыйнасьці складаюць абсалютную большасьць (у Ірляндыі), у двух дзяржавах - меньшасьці (брэтонцы ў Францыі, гэлы і ірляндыйцы адпаведна ў Шатляндыі і Паўночнай Ірляндыі (Ольстэры), частка першага сьвету (цэнтр). tl, 1800, c-c, 3/1-1/2, I

Рэштка найстаражытнейшага насельніцтва Эўропы, што не асімілявалася - кельты. Утвараюць кельта-каталіцкі цывілізацыйны сьвет. Кельты: ірляндыйцы, паўночныя ірляндыйцы, гэлы, брэтонцы - характэрызуюцца невялікай колькасьцю насельніцтва, высокім ўзроўнем моўнай асіміляцыі (брэтонцы ў побыце франкамоўныя, астатнія - ангельскамоўныя), акрамя часткі заходніх ірляндыйцаў, што карыстаюцца ірляндыйскаю моваю, цывілізацыявызначаючай роляй каталіцтва (насуперак заходнегерманцам-пратэстантам ангельцам і шатляндыйцам), доўгай гісторыяй барацьбы за незалежнасьць (з часоў Олівэра Кромўэла - па пачатак ХХ ст. ірляндыйцы Ірляндыі былі пдбіты Ангельшчынай і ўваходзілі ў склад Вялікабрытаніі), традыцыяй масавай эміграцыі ў Амэрыку, багатай духоўнай культурай, а таксама высокім ўзроўнем жыцьця (аднак некалькі ніжэйшым, чым у ангельцаў, французаў і шатляндыйцаў, асабліва пасьля эканамічнага крызысу ў Ірляндыі). На палітычнай мапе (карце) Эўропы існуе толькі адна кельтская дзяржава - Ірляндыя.

Ад французаў трансламаншцаў аддзяляе розная этнічнасьць (кельцкая й раманакая, ад ангельцаў і шатляндыйцаў - розныя этнічнасьць (кельцкая і заходнегерманская) і веравызнаньне, а ад уэльсцкай цывілізацыі - розныя веравызнаньні (каталікі і пратэстанты).

11. Уэльская, wl. 500 год, кельта-пратэстанцкая, аднаэтнічнанацыянальная, нацыянальная дзяржава адсутнічае (толькі аўтаномія Ўэльс, або Валія ў складзе Вялікай Брытаніі), дзяржава дамінацыі адсутнічае, меньшасьць у Вялікай Брытаніі, цэнтр. wl, 500, c-p, 1/0-0/1, I.

Уэльсцы найлепш за іншыя кельцкія народы ведаюць сваю мову, лепш бо ўсьведамляюць каштоўнасьць моўнага чыньніка ў штодзённым побыце. Тое нягледзячы на раньняе падпарадкаваньне Уэльсу Ангельшчынай. Тое тлумачыцца, у т. л. пратэстанцкім чыньнікам.

Ад ангельцаў уэльсцаў-валійцаў аддзяляе розная этнічнасьць (кельцкая і заходнегерманская), ад ірляндыйцаў - найперш праліў сьвятога Георга і розныя веравызнаньні (пратэстанцкае й каталіцкае).

13. Мальційская, ml. 1500 год, мальта-каталіцкая, монаэтнічнанацыянальная, монадзяржаванацыянальная, у аднайменнай дзяржаве - абсалютовая большасьць, меньшасьці - адсутнічаюць, цэнтр. ml, 1500, m-c, 1/1-1/0, I.

Унікальнасьць Мальты тлумачыцца пазытывамі й негатывамі ад геаграфічнага становішча ў цэнтры Міжземнага мора.

Ад апэнінцаў-сіцылійцаў мальційцаў аддзяляе розная этнічнасьць і водны басэйн, ад арабаў-мусульман Паўночнае Афрыкі - як марскі басэйн, так і розныя этнічнасьці й веры (заходнія хрысьціяны ды мусульманы-суніты).

14. Фінская, fn. 500 год, фіна-пратэстанцкая, трыэтнічнанацыянальная (фіны, эстонцы і самі-лапары), бідзяржаванацыянальная (фіны, эстонцы), у двух дзяржавах - большасьць (Фінляндыя і Эстонія), у двух - меньшасьць (самі-лапары ў Швэцыі і Нарвэгіі), цэнтр. fn, 500, f-p, 3/2-2/2, І.

Ад усходніх балтаў эстонцаў аддзяляе розная этнічнасьць (фіна-уральская і балтыйска-індаэўрапейская, а таксама дзяржаўная мяжа Латвіі й Эстоніі, ад ад нардыйцаў (паўночных германцаў) - Балтыйскае мора, Батнічны заліў, дзяржаўныя межы Фінляндыі з Швэцыяй і Нарвегіяй, і розная этнічнасьці (уральская і індаэўрапейская паўночнагерманская). Ад расейцаў - дзяржаўныя межы Эстоніі ды Фінляндыі з Эўразіяй-Расеяй.

Нашчадкі старыжытнайшага уральскага насельніцтва. Гістарычна спазналі вялікія заходнегерманскі (Эстонія) і паўночнагаерманскі (Фінляндыя), а таксама, у меньшай ступені, - расейскі ўплывы. Мясцовая ўральская этнічнасьць пераплялася з пратэстанцкай традыцыяй (акрамя праваслаўных эстонцаў-сету), таму тут адбылося фармаваньне літаратурнай мовы і пісьмовай традыцыі (лацінкі), а паўстаньне незалежных дзяржаў зрабіла незваротным фармаваньне сучасных нацый. Фінляндыя - высокаразьвітая дзяржава, а Эстонія, ня гледзячы на паўстагодзьдзе савецкай інвазіі-акупацыі, - самая разьвітая дзяржава ў межах былой савецкай імпэрыі (сябра ЭЗ/EU).

15. Трансдунайская, td. 1000 год, вугра-каталіцкая, аднаэтнічнанацыянальная, аднадзяржаванацыянальная, у адной дзяржаве - абсалютная большасьць (Вугоршчыне), у чатырох дзяржавах - меньшасьць (Румыніі, Украіне, Сэрбіі, Славаччыне), палітычна-эканамічная паўпэрыфэрыя. td, 1000, h-c, 1/1-1/4, ІІ.

Рэпрэзэнтавана вугорцамі Вугоршчыны, а таксама Румыніі й Сэрбіі (буйная нацменшасьць у Сямігорадзе, супольнасьць у Ваяводзіне). Вугорцы - этнас вугорскае групы уральскай сям'і. Прыйшлі з-за Уралу ў час Вялікага перасяленьня народаў (роднасныя ханты і маньсі жывуць у Заходняй Сібіры) і апанавалі Сярэдневугорскую нізіну, выцясьніўшы адтуль славян. Прынялі лацінскае хрысьціянства, такім чынам увайшоўшы ў лацінскую надцывілізацыю. Традыцыйныя рыма-каталікі з арыгінальнай лацінкавай пісьмовасьцю. Былі другім пануючым этнасам у стракатай Аўстра-Вугорскай імпэрыі, якая выбудавалася на панаваньні германа-каталіцкага элементу з дадаткам вугра-каталіцкага. Пасьля Першай сусьветнай вайны й распаду Аўстра-Вугорскае імпэрыі ў склад новае этнанацыянальнае Вугоршчыны не ўвайшлі Трансільванія (Румынія) і Ваяводзіна (Сэрбія), дзе вугорцы складаюць меньшасьці.

Мяжуюць зь некалькімі цывілізацыямі. Ад сярэднеэўрапейскай аддзелены славацка-вугорскай дзяржаўнай мяжой (вугорская меньшасьць жыве ў Славаччыне), ад верхненямецкай - аўстра-вугорскай, ад паўднёваэўрапейскай - славенска-вугорскай і харвацка-вугорскай, ад балканскай - сэрбска-вугорскай.

У сэрбскай Ваяводзіне ад сэрбаў-праваслаўных адрозьніваюцца верай (каталікі і праваслаўныя) і этнічна (вугорцы-уральцы і паўднёвыя славяны). У румынскай Трансільваніі (трансдунайскі анкляў у цэнтры карпацкай цывілізацыі) вызначаюцца таксама іншымі веравызнаьнем і этнічнасьцю (каталіцкае, уральская і праваслаўнае, раманская).

З рамана-праваслаўнымі румынамі мяжуюць на паўднёвым-усходзе (вугорска-румынская мяжа). Нарэшце ад традыцыйных праваслаўных усходнеславянаў украінцаў-русінаў Закарпацьця розьняцца верай і этнічнасьцю (каталікі і праваслаўныя).

16. Мадзьярская mg (назву можна прапанаваць больш трапную), 500 год, вугра-пратэстанцкая (каля 19% вугорцаў), аднаэтнічнанацыянальная, цывілізацыйная дзяржава адсутнічае, ні ў воднай дзяржаве не складае большасьці, у Вугоршчыне - меньшасьць, сэміпэрыфэрыя (другі сьвет). hn, 500, h-p, 1/0-0/1, II.

Ад большасьці вуграў-каталікоў адросьніваюцца веравызнаньнем (пратэстанцкае і каталіцкае).

17. Балтыйская, bl. 500 год, балта-пратэстанцкая, аднаэтнічнанацыянальная (заходнія і цэнтральныя латышы), аднадзяржаванацыянальная (Латвія акрамя Латгаліі), у Латвіі большасьць, нідзе не значная меньшасьць, паўпэрыфэрыя. еb, 500, b-p, 1/1, 1/0, II.

Паўночная частка абшару старжытных рэліктавых балтаў з пачатку ХІІІ ст. папала пад уладараньне тагачаснага паўднёвагерманскага адгалінаваньня германа-лацінскай цывілізацыі. У час Рэфармацыі балты разам з паўднёвымі германцамі трансфармаваліся веравызнаўча перайшоўшы з каталіцтва ў лютэранства (адгалінаваньне пратэстантызму). У 1918 г. латышы разам з эстонцамі й летувісамі здабылі незалежнасьці. Мяжа паміж усходнебалтыйскай і балтыйскай цывілізацыямі (за выкл. Латгаліі) - адна з самых старажытных у Эўропе і ў наш час супадае зь дзяржаўнай мяжой Латвіі зь Летувою.

Ад летувісаў і латгалаў адрозьніваюцца рознымі верамі (пратэстанцкая і каталіцкая). Ад эстонцаў іх аддзяляе абсалютна розная этнічнасьць (балцкая і фінская), а таксама эстонска-латвійская дзяржаўная мяжа. Ад расейцаў-эўразійцаў розныя цывілізацыі (Эўропы і Эўразіі), а таксама латвійска-расейская дзяржаўная мяжа.

18. Балцкая, bt. 700 год (з часу хрышчэньня Літвы), балта-каталіцкая, двуэтнічнанацыянальная (летувісы + латгалы усходняй Латвіі), аднанацыянальнадзяржаўная, у Летуве - большасьць, у Латвіі - меньшасьць. bl, 700, b-c, 2/1-1/1, I. 10.

Балтыйская цывілізацыя ўключае Летуву і Латгалію (усходнюю частку Латвіі) населеную старажытнымі рэліктавымі балтамі-каталікамі з агульнай колькасьцю каля чатырох мільёнаў носьбітаў цывілізацыйнасьці. Балты традыцыйна пішуць лацінкай з вялікай колькасьцю значкоў над і пад літарамі.

Гістарычна ўваходзілі ў склад ВКЛ (Летува), падвергліся славянскай (беларусізацыі, зпальшчэньню, зрасейшчваньню), а таксама германскай асіміляцыі (Латвія, балтыйскае ўзьбярэжжа Летувы). Сучасныя Летува і Латвія перадольваюць наступствы савецкай інвазіі-акупацыі і разьвіваюцца ў складзе ЭЗ.

Ад расейцаў-эўразійцаў іх аддзяляе розная цывілізацыйнасьць: эўрапейская і эўразійская (мяжа праходзіць па дзяржаўнай мяжы Летувы з Калінінградзкаю вобласьцю Расеі на захадзе, па па латвійска-расейскай дзяржаўнай мяжы - на ўсходзе). Ад большасьці латышоў - розныя веравызнаньні (рыма-каталіцкае і лютэранска-пратэстанцкае). Ад палякаў-сярэднеэўрапейцаў - польска-летувіская дзяржаўная мяжа і розныя этнічнасьці (усходнебалцкая і заходнеславянская). Ад віленцаў - розныя этнічнасьці (усходне-балцкая і балта-ўсходнеславянская). Ад беларусаў-усходнеэўрапейцаў - розныя этнічнасьці і веравызнаньні (балцкая і славянская, каталіцкае і праваслаўнае).

19. Сорбская, sr. 500 год, заходнеславянапратэстанцкая (ніжнія сорбы-лужычаны што жывуць у Нямеччыне і асімілююцца, г. зн германізуюцца, таму цывілізацыя - зьнікаючая), аднаэтнічнанацыянальная, нацыянальная дзяржава адсутнічае (сорбы-лужычаны на каленях прасілі ў Сталіна, каб ён ім дазволіў пасьля 800 год германізацыі стварыць сваю нацыянальную дзяржаву, аднак было вырашана іх уключыць у склад ГДР), 500 год (вынік Рэфармацыі), монаэтнічнанацыянальная (частка сорбскай этнічнай нацыі, што падзяляецца на верхнюю (каталіцкую) і ніжнюю (пратэстанцкую) цывілізацыі), цывілізацыйная дзяржава ня йснуе, ня ў воднай дзяржаве не складае большасьці, у Нямеччыне - нязначная меньшасьць, хутчэй другі сьвет. sr, 500, ws-p, 1/0, 0/1, IІ.

20. Сярэднеэўрапейская, me. 1000 гадовая, заходнеславянакаталіцкая, шасьціэтнічнанацыянальная (палякі, чэхі, славакі, кашубы, маравы, верхнія сорбы-лужычаны), трохдзяржаўнанацыянальная (палякі, чэхі, славакі), у трох дзяржавах (Польшчы, Чэхіі і Славаччыне) - падаўляючыя большасьці, у чатырох (Летуве, Беларусі,Украіне, Нямеччыне) - меньшасьці, семіпэрыфэрыя (ІІ сьвет). me, 1000, ws-c, 6/3-3/4, ІІ.

Сярэднеэўрапейцы адрозьніваюцца ад ніжнегерманцаў вераю і этнічна (каталіцкая і пратэстанцкая, заходнія славяны й паўднёвыя германцы) аналягічна - ад паўночных германцаў-нардыйцаў. Ад верхнегерманцаў чэхі адрозьніваюцца этнічна (заходнія славяны - паўднёвыя германцы). Больш таго, па абодва бакі сучасных польска-нямецкай, чэска-нямецкай і чэска-аўстрыйскай дзяржаўных межаў жыве цывілізацыйна гомагеннае насельніцтва (за выключэньнем сорбаў-лужычан Нямеччыны). Ад вугорцаў - этнічна (заходнія славяны і вугры-уральцы).

21. Паўднёваэўрапейская, se (цывілізацыя названа так таму, што харваты і славенцы не жадаюць каб іх далучалі да рэгіёну Балкан). 1500 гадовая, паўднёваславянакаталіцкая, двуэтнічнанацыянальная (славенцы і харваты), двудзяржаўнанацыянальная (славенцы і харваты), у двух дзяржавах (Славеніі і Харватыі) дамінуюць, у адной (Босьніі і Герцэгавіне) харваты складаюць меньшасьць, другі сьвет (палітычна-эканамічная паўпэрыфэрыя). se, 1500, ss-c, 2/2-2/1, II.

Ад апэнінцаў-італійцаў адрозьніваюцца этнічна (славяны і раманцы) мяжуюць праз Адрыятычнае мора. Ад мусульман-басьнійцаў - плянэтарнымі цывілізацыямі (хрысьціянская і мусульманская). Ад балканцаў (найперш сэрбаў) - канфэсійна (каталікі і праваслаўныя), ад вугорцаў - этнічна (індаэўрапейцы і ўральцы).

Паводле П. Эбэрxардта (2009) славенцы і харваты выступаюць супроць іх атаясамліваньня ў штодзённай міжнароднай грамадзкай думцы як часткі рэгіёну Балканы, таму назавём балканскае адгалінаваньне славяна-каталіцкай цывілізацыі паўднёваэўрапейскай, а славяна-праваслаўнай - уласна балланскай. Аднак фізыка-геаграфічна паўднёваэўрапейцы жывуць (прынамсі харваты Далматыі) жывуць у межах Балканскага паўвострава.

22. Балканская, bl (наадварот, традыцыйныя усходнія хрысьціяны падкрэсьліваюць сваю датычнасьць да Балкан). 1500 гадовая, паўднёваславянаправаслаўная, чатырохэтнічнанацыянальная (балгары, сэрбы, чарнагорцы, македонцы) і чатырохдзяржаванацыянальная (тыя ж самыя), у чатырох дзяржавах складаюць большасьці, а ў Босьніі і Герцэгавіне (адна дзяржава) сэрбы - меньшасьць (аналягічна, ў непрызнаным Косаве сэрбы - меньшасьць), палітычна-эканамічная пэрыфэрыя (трэці сьвет). bl,1500, ss-o, 4/4-4/1, III.

Ад мусульман-басьнійцаў, альбанцаў-мусульман і туркаў як і паўднёваэўрапейцы адрозьніваюцца цывілізацыйна (розныя плянэтарныя цывілізацыі: хрысьціянская і мусульманская), ад крпатцаў (румын і малдаван), грэкаў - этнічна (паўднёвыя славяны і іншыя).

23. Грэцкая, gr. 1500 гадовая, грэкаправаслаўная, аднаэтнічнанацыянальная (грэкі Грэцыі і паўднёвага Кіпру), аднанадзяржаўнанацыянальная (Грэцыя), у Грэцыі грэкі зьяўляюцца большасьцю (ёсьць уласная цывілізацыйная дзяржава), на Кіпры грэкі дэ-факта маюць уласную дзяржаву дэ-юрэ дзелячы востраў разам з туркамі, другі сьвет. gr, 1500, g-o, 1/1-1/1, II. 8.

Цывілізацыя мае найстаражытнейшую традыцыю ва ўсёй Эўропе, бо кожны эўрапеец культурова паходзіць з старажытнай Грэцыі, а праваслаўе часта называюць грэцкаю вераю.

Сучасныя грэкі, акрамя Грэцыі, жывуць на Кіпры (грэцкая частка Кіпру ўвайшла ў Эўрапейскі Зьвяз) ды складаюць уплывовыя меншасьці ў іншых дзяржавах, карыстаюцца арыгінальнай новагрэцкаю моваю і ўласнымі альфабэтам ды пісьмовасьцю.

Ад туркаў адрозьніваюцца найперш уваходам у розныя плянэтарныя цывілізацыі (хрысьціянскую і мусульманскую), ад паўднёвых славян - этнічна (грэкі і славяны).

Агульнавядома, што ў часы сувэрэнізацыі сучаснай Турэччыны (пад кірапўніцтвам Кемаля Атацюрка) мільёны грэкаў былі выкінуты туркамі з заходняга ўзьбярэжжа Малай Азіі, дзе грэкі жылі тысячагоддзямі. Частка грэкаў загінула, іншым удалося перасеч Эгейскае мора і пасяліцца сярод суродзічаў на абшарах сучаснае Грэцыі. Вышэйзгаданае - прыклад цывілізацыяцыду.

24. Усходнеэўрапейская, ee. 1000 гадовая, усходнеславянаправаслаўная, двухэтнічнчнацыянальная (беларусы і ўкраінцы), двухдзяржаванацыянальная, у Беларусі і Ўкраіне - большасьці, у Польшчы, Летуве, Латвіі - маньшасьці, сусьветная палітычна-эканамічная пэрыфэрыя. ee, 1000, es-o, 2/2-2/3, III.

Цывілізацыя сфармавалася хутчэй у выніку збліжэньня паствізантыйскай эўрапейскай (заходняй) Русі ў складзе ВКЛ з лацінскай Эўропай (перажыла Адраджэньне, Рэфармацыю-Контррэфармацыю, максімальна вэстэрнізавалася ў часы Вуніі, вытрымала расейскую інвазію-эўразіятызацыю ў ХІХ - ХХ ст. Характэрызуецца запозьненым нацыя- і дзяржаватварэньнем.

Ад расейцаў-эўразійцаў усходнеэўрапейцы адрозьніваюцца рознымі кантынэнтальнымі цывілізацыямі (эўрапейскай і эўрапзійскай), ад балтыйцаў (летувісаў і латгалаў) этнічна і канфэсійна (традыцыйна праваслаўныя і каталікі), ад віленцаў - канфэсійна (як і ад балтыйцаў), ад палякаў і славакаў - цывілізацыйна, этнічна і канфэсійна (праваслаўныя і каталікі). Ад вугорцаў (трансдунайцаў і мадзьярцаў) - этнічна і канфэсійна (індаэўрапейцы і ўральцы, праваслаўныя і каталікі з пратэстантамі цывілізаваныя на спосаб трансдунайскі і мадзьярскі. Ад румын і малдаван - этнічна (усходнія славяны і раманцы).

У працэсе тварэньня мадэрных беларускай і ўкраінскай нацый гістарычная краіна Палесьсе што ляжыць у басэйне Прыпяці падзялілася. Паўночнае Палесьсе стала арэнай тварэньня беларускай нацыі, а паўднёвае - украінскай.

Агульнапрызнана этнаграфічная асобнасьць Палесься, аднак яго фрагмэнтарнасьць, адсутнасьць нацыятворчага цэнтру, або нацыятворчых цэнтраў (Пінск ім ня мог стаць), адсутнасьць нацыятворчых эліт былі вынікамі ў тым ліку цывілізацыйнай неарыгінальнасьці (частка усходнеэўрапейскай цывілізацыі). Меліярацыя Палесься паспрыяла росту колькасьці насельніцтва, а будаўніцтва шосаў і Транспалескай чыгункі - урбанізацыі.

Спроба нацыятварэньня на Заходнім і Цэнтральным Палесьсі ў пачатку 90-ых гадоў ХХ ст. ня была плённаю. Адзначым спробу літаратурнай кадыфікацыі заходнепалескай мовы, выданьня газэт "Збудінне" і "Белесы Полісся", культурніцкую дзейнасьць групы інтузіястаў-інтэлектуалаў на чале зь Міколам Шэляговічам.

Аднак аб'ектыўная розьніца паміж заходнепалескімі гаворкамі й дыялектамі (цэнтр Берасьце) ды цэнтральнапалескімі (цэнтр Пінск) не спрыяла іх літаратурнай кадыфікацыі.

Палескі рэнесанс паступова згас у другой палове 90-ых гадоў. Назіраліся адзінкавыя культуровыя мерапрыемствы накшталт канцэртаў палескіх песень.

25. Bіленская, vl. 700 гадовая, балтаўсходнеславянакаталіцкая, аднаэтнічная (усходнебалта-усходнеславяны паводле этнагенэзісу) двухнацыянальная (беларусы-каталікі і палякі-каталікі паўночна-заходняй часткі Беларусі й Салечніцкага ды Віленскага раёнаў Летувы), цывлізацыйная дзяржава адсутнічае, у Беларусі, Летуве і Латвіі - меньшасьці, другі ды трэці сьвет. bs, 700, es-c, 1/0-0/3, ІІ-ІІІ.

Паводле Марыюша Кавальскага (2008) ад большасьці беларусаў адрозьніваюцца верай (заходняе хрысьціянства), аб летувісаў і палякаў - мовай (лацінізаваны заходнебеларускі дыялект які быў пакладзены ў аснову клясычнага варыянту літаратурнай беларускай мовы - тарашкевіцы). Нацыянальна - частка палякі, іншыя - беларусы.

На прыкладзе віленскай цывілізацыі бачым, што ня ўсе падставовыя цывілізацыі пераўтворваюцца ў асобныя мадэрныя нацыі. Вядома спроба на гістарычнай Віленшчыне ўтварыць асобнае дзяржаўнае ўтварэньне - Сярэднюю Літву. Але пасьля Рыжскай дамовы 1921 г. уся Віленшчына ўвайшла ў склад другой (міжваеннай) Рэчы Паспалітай. Экспэрымэнты з Сярэдняй Літвой скончыліся.

26. Карпацкая, cr. 1500 гадовая, усходнераманаправаслаўная, двухэтнічнанацыянальная (румыны і малдаваны), двухдзяржаўнанацыянальная (аналягічна), у Румыніі і Малдове - большасьці, дзьве цывілізацыйныя дзяржавы (адпаведна Румынія і Малдова), трэці сьвет. cr, 1500, r-о, 2/2-2/0, III.

Румыны і малдаваны маюць пасьлярымскія этнічныя карані, аднак іх доўгае пражываньне побач з вугорцамі й славянамі-праваслаўнымі наклала адбітак на рэлігійнасьць і менталітэт у пляне памяньшэньня ролі індывілуалізму й павялічэньня вагі супольнасных абавязкаў асобы. Раманы-праваслаўныя карысталіся кірыліцай (да 1960 года Румынія, да 1990 года Малдова). У 1990 г. у Малдове вернуты ва ўжытак гістарычная нацыянальная лацінка разам з традыцыйным трыкалёрам (сіне-жоўта-чырвоным сьцягам).

Ад вугорцаў адрозьніваюцца этнічна (раманцы-індаэўрапейцы і вугры-уральцы), ад усходнеэўрапейцаў - этнічна (раманцы і славяны), аналягічна - ад паўднёваэўрапейцаў.

27. Транспалеская, tp. 400 гадовая (з часу Берасьцейскай вуніі), усходнеславянскавуніяцкая, двухэтнічнанацыянальная (беларусы і ўкраінцы), двухдзяржаўнанацыянальная (беларусы і ўкраінцы), цывілізацыйныя дзяржавы адсутнічаюць, носьбіты цывілізацыйнасьці - меньшасьці ва Ўкраіне і Беларусі, трэці сьвет. tp, 400, es-u, 2/2-0/2, III.

Вунія шырока распаўсюдзілася на ўсходнехрысьціянскія абшары Рэчы Паспалітай Абодвух Народаў, выцесьніўшы праваслаўе. Пасьля забароны Вуніі ў Расейскай імпэрыі (1839 г.) вуніяты засталіся ў Галіцыі (Аўстра-Вугоршчына). Пасьля распаду СССР, г. зн. зьняцьця забароны, - вуніяцкая царква распаўсюдзілася на абшары Заходняй Украіны і Беларусі (у меньшай ступені). Увогуле, назіраецца ўзмацненьне вуніяцкае цывілізацыі.

28. Гагаузская, gg. 750 гадовая, цюркаправаслаўная, аднаэтнічнанацыянальная, цывілізацыйная дзяржава адсутнічае, меньшасьць на поўдні Малдовы (Камрат), трэці сьвет. gg, 750, t-o, 1/0-0/1, III.

Цюркскі этнас, што вызнае праваслаўе. Ад малдаван адрозьніваюцца этнічна (алтайцы-цюркі ды індаэўрапейцы-раманцы).

29. Паўночна-альбанская, na. 1000 гадовая, альбанскакаталіцкая, аднаэтнічнанацыянальная, меньшасьць у асноўным на поўначы Альбаніі, трэці сьвет (пэрыфэрыя). na, 1000, a-c, 1/0-0/1, III. Альбанцы-каталікі што атаясамліваюць сябе з лацінскай цывілізацыяй.

Ад большасьці альбанцаў адрозьніваюцца цывілізацыйна (розныя плянэтарныя цывілізацыі: хрысьціянская і мусульманская), так жа ад мусульман-басьнякоў. Ад харватаў - этнічна (альбанцы і паўднёвыя славяны), аналягічна - ад сэрбаў, толькі яшчэ канфэсійна - традыцыйныя каталікі й праваслаўныя.

30. Паўднёва-альбанская, sa. 1000 гадовая, альбанскаправаслаўная, аднаэтнічнанацыянальная, меньшасьць на поўдні Альбаніі, трэці сьвет (пэрыфэрыя). sa, 1000, a-o, 1/0-0/1, III.

Ад грэкаў аб'ектыўна адрозьніваюцца этнічна. Ад большасьці альбанцаў - рознасьцю плянэтарных цывілізацый (аналягічна як і паўночныя альбанцы). Ад балканцаў (паўднёвых славян) - этнічна (альбанцы і славяны).

Паводле Пётра Эбэрхардта (2008) праваслаўныя альбанцы нацыянальна сябе адчуваюць грэкамі, асабліва тады, калі перасяляюцца ў Грэцыю, г. зн. што ў іх нацыянальная ідэнтыфікацыя не супадае з этнічным генэзісам. Тое зьвязана зь іх раньняй усходняй хрысьціянізацыяй. Розьніца паміж аб'ектыўнай этнічнай належнасьцю і нацыянальнай ідэнтыфікацыяй у сьвеце зьява нярэдкая, але ў дадным выпадку альбанцы гістарычна раней пправаславінізаваліся (да іслямізацыі). Доўгая традыцыя праваслаўя зьвязанага з грэцкім генэзісам (грэцкая вера) плюс вышэйшы ўзровень матэрыяльнага жыцьця ў Грэцыі, - перадвызначылі стварэньне незвычайнай нацыянальнай сьвядомасьці. У Грэцыі этнічныя грэкі выдатна адрозьніваюць этнічных альбанцаў (у побыце міжсобку тыя размаўляюць па-альбанску, паводзяць сябе інакш, чым грэкі).

Трыццаць традыцыйных цывілізацыйных супольнасьцяў адпавядаюць усім чыньнікам цывілізацыі Эўропы, толькі цюркі-гагаузы і уральцы-вугорцы маюць этнічнае паходжаньне (генэзіс) не з абшараў фізыка-геаграфічнае Эўропы. Магчыма, ёсьць сэнс ангельцаў-каталікоў выдзеліць у асобную лякальную цывілізацыю.

Вышэйпералічаныя цывілізацыі - лякальныя. Іх абазначым літарай L

Аднак, у фізыка-геаграфічнай Эўропе існавалі і йснуюць цывілізацыйныя абшары й часапрасторы, якія нельга да цывілізацыі Эўропы. Яны зьяўляюцца мусульманскімі анклявамі на Балканах - часткай сусьветнай мусульманскай цывілізацыі. Гэта сьведчыць аб тым, што фізыка-геаграфічная Эўропа не супадае з цывілізацыйнай.

Вядома, што мусульманы-басьнійцы, спрадвечна жылі ў Эўропе, маюць эўрапейскі этнагенэз, аднак у часы Асманскай імпэрыі падвергліся іслямізацыі, з-за чаго мелі прыфэрэнцыі (Пётр Эбэрхардт, 2008) і г. д. Значыць - сталі часткаю іслямскае цывілізацыі. Аналягічна з большасьцю альбанцаў, часткаю баўгараў што іслямізаваліся (памакі). Пасьля 1989 года многія памакі зьехалі з Балгарыі ў Турэччыу.

Крымскія татары маюць азіяцкі генэзіс, традыцыйныя мусульманы, іх мова бліжэйшая да турэцкай. Тое ж самае з туркамі што жывуць у Фракіі (частцы фізыка-геаграфічнае Эўропы).

Іншая справа, што хрысьціяны копты, хрысьціяны Палястыны, Сырыі, Лівану, хрысьціяны Грузіі (праваслаўныя), Армэніі сімелятыўны (аднолькавыя) у плане ўнівэрсальнай рэлігіі з эўрапейцамі, аднак яны жывуць па-за абшарамі фізыка-геаграфічнае Эўропы, маюць неэўрапейскі генэзіс. Таму яны фарміруюць асобныя часапрасторы кантынэнтальнай Каўказскай хрысьціянскай цывілізацыі (каўказа-хрысьціянскі, армяна-хрысьціянскі). Яны гістарычна раней хрысьціянізаваліся за продкаў сёньняшніх эўрапейцаў, аднак іх хрысьціянскія абшары рэліктавыя, г. зн. захаваліся пасьля іслямізацыі Малой Азіі і Блізкага Ўсходу.

Б. Рэгіянальныя цывілізацыі (R)

Лякальныя цывілізацыі аб'ядноўваюцца ў рэгіянальныя. Іх абазначым літарай R.

Доўга была надзвычай актуальнаю праблема аб'ядненьня лякальных цывілізацый у рэгіянальныя. Адны рэгіянальныя цывілізацыі маюць супольны абшар (напрыклад, рамана-лацінская, балта-лацінская), а ў іншых супольныя тэрыторыі разарваны акваторыямі (як у германа-лацінскай). У трэціх (славяна-лацінскай і грэка-славянскай) абшары складаюцца з двух частак (адпаведна сярэднеэўрапейскай і паўднёваэўрапейскай, усходнеэўрапейскай і балканскай). Нарэшце чацьвёртыя рэгіянальныя цывілізацыі супадаюць з аднайменнымі лякальнымі (ібэрыйская з біскайскай, гагаузская з надднястроўскай).

Большае падабенства назіраецца ў гісторыях рэгіянальных цывілізацый. Рамана-лацінская цывілізацыя была ў складзе Рымскай імпэрыі, а германа-лацінская - часткаю барбарыкума. Тое ж з славяна-лацінскай і з грэка-славянскай. Большасьць сёньняшніх славяна-лацінскіх нацый (акрамя палякаў і сорбаў-лужычан) уваходзілі ў склад былой Аўстра-Вугоршчыны, а славяна-усходнехрысьціянскіх - у склад Асманскай (балканскія славяны) і Расейскай (усходнія славяны ўкраінцы й беларусы) імпэрый.

Нарэшце параўнаньне рэлігійнасьці і этнічнасьці прыводзіць нас да выніку. Напрыклад, пірынейская, апэнінская, альпійская і французская лякальныя цывілізацыі твораць адну пастрымскую рэгіянальную. Нардычная, верхнегерманская, ніжнегерманская, і брытанская - адну паўночнаэўрапейскую рэгіянальную і г. д. Блізія веры (каталіцызм і пратэстантызм, праваслаўе і вуніяцтва) аб'ядноўваюцца ў адпаведна заходняе (лацінскае) і ўсходняе (грэцкае) хрысьціянства.

Як бачым, лякальныя цывілізацыі аб'ядноўваюцца ў рэгіянальныя паводле меньшай колькасьці чыньнікаў.

У цывілізацыі Эўропы рэгіянальных цывілізацый у больш чым у два разы меньш чым лякальных, г. зн. што 30 лякальных цывілізацый аб'ядноўваюцца толькі ў 14 рэгіянальных.

Рэгіянальныя соцыюмы-цывілізацыі абазначым двума малымі лацінскімі літарамі з злучком (дэфісам) паміж літарамі, або адной малой лацінскай літарай. Захаваем:

1. Традыцыйную наменклятуру з назвамі традыцыйных:

- рэлігійнасьці-этнічнасьці ва ўсходнехрысьціянскай (грэка-...) надцывілізацыі (напрыклад, g-e - грэка-элады), дзе лацінская літара g абавязкова прысутнічае і ставіцца да абазначэньня традыцыйнай этнічнасьці (g-...);

- этнічнасьці-рэлігійнасьці ў заходнехрысьціянскай (лацінскай) надцывілізацыі (напрыклад, r-l - рамана-лацінская), дзе лацінская літара l абавязкова прысутнічае і ставіцца пасьля абазначэньня традыцыйнай рэлігійнасьці (...-l).

2. Геаграфічную наменклятуру з назвамі:

- адной маленькай лацінскай літарай. Напрыклад, і - ібэрыйская (баска-лацінская) цывілізацыя;

- двума маленькімі лацінскімі літарамі з абавязковым выстаўленьнем злучка (дэфіса) паміж імі. Напрыклад, n-e - паўночнаэўрапейская (германа-лацінская) цывілізацыя.

1. Пастрымская, p-r, або рамана-лацінская r-l = апэнінская, ар + пірынэйская, pr + французская, fr + альпійская, al . Рамана-лацінская, r-l - сукупнасьць чатырох лякальных цывілізацый..

Гэта цывілізацыя старажытнейшая, бо сфармавалася на аснове культуры Рымскай і Заходне-Рымскай імпэрый. Пасьля распаду імпэрый характэрнымі рысамі насельніцтва пастрымскіх тэрыторый былі заходняе хрысціянства й латынь, пасьля зьнікненьня якой (як жывой мовы) вышэйзгаданыя супольнасьці запазычылі лацінскі альфабэт і спосаб напісаньня, адаптаваўшы іх да сваіх моўнасьцяў ды сфармаваўшы зь іх літаратурныя мовы. Затым узніклі рамана-лацінскія дзяржавы.

Рамана-лацінскі сьвет даў Эўропе найстарэйшы й найвялікшы досьвед перасяленства. Перасяленская Лацінаамэрыканская цывілізацыя цалкам сфарміравалася на аснове рамана-лацінскага (партугальска і гішпанскага) этнічна-рэлігійнага культуровага субстрату з дадаткамі культур лацінаамэрыканскіх абарыгенаў. Рэлігійна-культуровы ўплыў Францыі ў Цэнтральнай і Сярэдняй Афрыцы стаў дамінуючым, а клясычная лаціна-італійская рэлігійная культура вядома каталікам усяго сьвету.

Нарэшце, пяць раманскіх дзяржаў маюць характэрныя сьцягі-трыкалёры зь вертыкальных пасаў (Францыя, Бэльгія, Італія, Румынія, Малдова).

Паводле велічыні нацыянальнага прадукту брута (НПБ) на 1 асобу (на 2002 г.) эўрапейскія рамана-лацінскія дзяржавы надзвычай дыфэрэнцаваны: ад < 36 тыс. USD у Швэйцарыі (франка- і італашвэйцарцы, а таксама рэтрараманцы), < 24 тыс. даляраў ЗША у Бэльгіі (валёны), да 12.000 USD у Партугаліі і 9 тыс. - на Мальце. Аднак, усе рамана-лацінскія супольнасьці Старога Сьвету ўваходзяць у лік багатых, заможных і найзаможнейшых (рамана-швэйцарцы).

Нацыянальны даход брута ў плацёжнай сіле валют (НДБ ПСВ) на адну асобу (на 2002 г.) дыфэрэнцуецца ад 28 тыс. IND (у рамана-швэйцарцаў) да 18 тыс. IND у партугальцаў. Рамана-лацінскія дзяржавы Эўропы - заможныя і багатыя.

Трэці важны паказчык - індэкс разьвіцьця чалавечага патэнцыялу (ІРЧП) ў традыцыйных рамана-лацінскіх дзяржаў горшы, чым ў германа-пратэстантаў. Аднак валёны Бэльгіі зьяўляюцца выключэньнем, займаючы трэцяе месца ў Эўропе (4-е ў сьвеце). Францыя займае 8-е месца ў Старым Сьвеце (12-е ў сьвеце), а іншыя вялікія супольнасьці (паводле ІРЧП) ўваходзяць ў другую дзясятку дзяржаў Эўропы.

2. Цэнтральнаэўрапейская, n-e = ніжнегерманская, hg + верхнегерманская, lg + нардычная, nr + брытанская, br. Германа-лацінская, g-l - таксама сукупнасьць чатырох лякальных цывілізацый.

3. Заходнеэўрапейская, w-e = трансламаншская, t-l + уэльская, w-l. Кельта-лацінская, c-l - уключае дзьве лякальныя цывілізацыі з блізкімі абшарамі, агульнаю часапрасторай, кельцкай этнічнасьцю.

4. Ібэрыйская, і = біскайская, bs. Баска-лацінская, b-l. Як на ўзроўні лякальным, так і на рэгіянальным баскі-каталікі фарміруюць асобную цывілізацыю, чым і тлумачыцца іх выключная адпорнасьць на асіміляцыю.

5. Мальтанская, m. = мальційская, ml. Мальта-лацінская, m-l. Аналягічна як і ібэрыйская. Унікальная этнічнасьць плюс ізаляванае геаграфічнае становішча вызначылі ўнікальную цывілізацыйнасьць, якая індэнтыфікуецца як на лякальным, так і на рэгіянальным узроўнях.

6. Усходнебалтыйская, е-b = балтыйская, bl + балцкая. bt. Балта-лацінская, b-l. Уключае дзьве асобныя лякальныя цывілізацыі этнічных усходніх балтаў.

7. Усходнебатнічная, b-e. = фінская, fn. Фіна-лацінская, f-l. Аналягічна, асобная арыгінальная цывілізацыйнасьць фіна-вуграў (фінаў і эстонцаў) праглядаецца як на лякальным, так і на рэгіянальным узроўнях.

8. Вугорская, h-g. = трансдунайская, td + мадзьярская, mg. Вугра-лацінская, h-l. Дзьве вугорскія лякальныя цывілізацыі фарміруюць адну рэгіянальную. Агульнавядома этнічная асобнасьць вугорцаў-уральцаў ад іншых эўрапейцаў.

9. Паўднёвая, s = грэцкая, gr . Грэка-элады, g-e. Грэкі, зь іх унікальнай гісторыяй, унікальныя этнічна, таму на лякальным і рэгіянальным узроўнях фарміруюць асобныя цывілізацыі.

10. Балкана-усходнеэўрапейская, b-е. b-e = балканская, bl + усходнеэўрапейская ee. Грэка-славянская, g-s. Ня гледзячы на два абшары, блізкасьць гістарычнага мінулага, этнічная (славяны) блізкасьць і рэлігійная аднолькавасьць (традыцыйныя праваслаўныя) аб'ядноўваюць дзьве лякальныя цывілізацыі ў адну рэгіянальную.

Акрамя сваяго грэка-бізантыйскага генэзісу й тысячагадовай гісторыі зьяўляецца самабытнай і найбольш ізаляванай часткай Эўропы, з насельніцтвам каля 80 млн. чал. Можна аднесьці Баўгарыю, Сэрбію, Чарнагорыю, Македонію, Украіну і Беларусь. Геаграфічна й этнічна падзяляецца на паўднёваэўрапейскую (паўднёвыя славяны Баўгарыі, Сэрбіі, Чарнагорыі, Македоніі, сэрбская праваслаўная супольнасьць Босьніі і Герцэгавіны) і сярэдняэўрапейскую (усходнія славяны Ўкраіны й Беларусі). Статыстычная большасьць эўрапейскіх грэка-славян жыве ва Ўсходняй Эўропе (украінцы і беларусы), а большасьць славяна-праваслаўных этнасаў і дзяржаў (сэрбская частка Босьніі і Герцагавіны) знаходзяцца ў Паўднёвай Эўропе (на Балканах). Нацыятварэньні ў славян-праваслаўных гістарычна некалькі запозьненыя, што, між іншым, тлумачыцца доўгімі ўплывамі турэцкай (Балгарыя і іншыя балканскія краіны), польскай і расейскай інвазій. У мэнтальнасьці найменшая ў Эўропе вага каштоўнасьці індывідуалізму асобы, ды найбольшая - абавязкаў індывіду перад герархізаванымі супольнасьцямі.

Акрамя нацыянальных альфабэтаў, усталяваных на аснове кірыліцы, характэрнай рысай славяна-праваслаўных краін зьяўляецца пражываньне разам з традыцыйнымі супольнасьцямі шматлікіх меньшасьцяў. На Балканах такімі зьяўляюцца рэлігійна-этнічныя (мусульманы-туркі ў Балгарыі, мусульманы-альбанцы ў Косаве і Чарнагорыі). Ва Ўкраіне і Беларусі - рэлігійныя ды этнічныя супольнасьці.

Паводле НПБ на 1 асобу ў год (у далярах ЗША) славяна-праваслаўныя дзяржавы ўваходзяць у чацьвёртую дзесятку, таму зьяўляюцца аднымі з найбяднейшых у Эўропе (усяго ад > 1.400 да > 800 USD у 2002 г.).

НДБ ПСВ на 1 сярэднестатыстычную асобу на 2002 г. у славяна-праваслаўных дзяржавах складае ад 7.000 - да 4.800 (у IND), таму славяна-праваслаўныя дзяржавы займаюць месцы ў апошняй чацьвёртай дзесятцы дзяржаў Старога Сьвету.

Адсюль, ІРЧП традыцыйна славяна-праваслаўных краін меншы, чым у іншых вялікіх эўрапейскіх цывілізацыйных супольнасьцяў. Беларусь - лідэр славяна-праваслаўнага сьвету паводле ІРЧП, бо знаходзіцца на ганаровым 30-м месцы ў Эўропе (у 2002 г.). Астатнія супольнасьці ўваходзяць у 4-ю дзесятку эўрапейскіх дзяржаў.

Цывілізацыйна-генэтычныя прыкметы:

1. Пастгрэцкія і паствізантыйскія культурова-рэлігійныя карані. Праваслаўная царква як адзін з чыньнікаў індэнтыфікацыі.

2. Доўгае падпарадкаваньне і ўплывы іншых цывілізацый (цюрка-мусульманскай і эўразійскай).

3. Наяўнасьць вялікіх этнічных, канфэсійных, этнаканфэсійных меньшасьцяў як вынік падпарадкаваньняў і ўплываў.

4. Шавінізм (сэрбскі) і вызвольніцтва (баўгарскае, украінскае, беларускае). Чаргаваньне шавінізмаў і вызвольніцтваў у нацыяналізмах, іх камбінаваньне ў розных напрамках і ў розныя часы.

5. Масавае зьмяньшэньне колькасьці насельніцтва (Украіна, Беларусь, Баўгарыя) пасьля падзеньня камунізму.

6. Кволыя парасткі дэмакратыі з прычынаў ня толькі шырокай, але і глыбокай таталітарызацыі супольнасьцяў у час камунізму. Адсюль вялікая папулярнасьць аўтарытарызму і ізаляцыянізму.

7. Надзвычайная розьніца паміж рэгіёнамі як вынік 2, 3, 4 прычын, а таксама значных уплываў суседніх дзяржаў на памежныя рэгіёны (Украіна, Сэрбія, Беларусь, Македонія).

8. Незвычайныя этнонімы і палітонімы, якія зьмяняліся гістарычна і маюць рознае паходжаньне (Украіна - ускраіна, Беларусь - Белая Русь, Літва, Русь, Македонія - традыцыя з часоў Аляксандра Македонскага, Сэрбія - агульнаславянскае, Чарнагорыя - Чорная гара, Баўгарыя - магчыма ад цюркаў баўгар-балкар).

9. Кірыліца - асноўны алфавіт, лацінка - другі альфабэт (Сэрбія, Беларусь, Украіна).

10. Найменьшыя ў Эўропе традыцыі індывідуалізму, што, верагодна, зьяўляецца адной з прычын найменьшага ў Эўропе дабрабыту. Цяга да дзяржаўнай цэнтралізацыі, часам яшчэ ня поўнае аддзяленьне дэ-факта прыватнага права ад публічнага.

11. Дунайская, d = карпацкая, сr. Грэка-раманская, g-r. Румыны й малдаваны фарміруюць адну цывілізацыю на розных узроўнях (на лякальным рамана-праваслаўную, на рэгіянальным - рамана-усходнехрысьціянскую).

12. Днястроўская, d-n = гагаузская gg. Грэка-цюркская, g-t. Унікальныя этнічна цюркі-гагаузы, што папалі ў абшар эўрапейскага ўсходняга хрысьціянства фарміруюць асобную цывілізацыю на двух узроўнях (лякальным і рэгіянальным).

13. Усхаднеадрыятычная, e-a = паўднёваальбанская, sa. Грэка-альбанская, g-a. Аналягічна з альбанцамі што прынялі ўсходняе хрысьціянства.

14. Адрыятычная, а = паўночнаальбанская, na. Альбана-лацінская, a-l. Тое ж самае з альбанцамі-каталікамі.

15. Паўднёва-сярэднеэўрапейская, = паўднёваэўрапейская, se + сярэднеэўрапейская, me + віленская, vl. Славяна-лацінская s-l. Анлягічна балкана-усходнеэўрапейскай цывілізацыі, некалькі адзіны славянскі абшар быў разарваны вуграмі на два абшары.

Славяна-лацінская цывілізацыя ўключае ў сябе Польшчу, Чэхію, Славаччыну, а таксама Харватыю ды Славенію, а таксама паўночны-захад Беларусі і частку гістарычнай краіны Віленшчыны, што належыць Летуве. Традыцыйна зьяўляецца славяна-лацінскай цывілізацыяй, ня гледзячы на тое, што доўгі час чэхі, славакі, харваты і славенцы знаходзіліся ў складзе Аўстра-Вугорскай імпэрыі й падвергліся значнаму германскаму культуроваму ды цывілізацыйнаму ўплыву.

На левабярэжжы Лужыцкай Нысы жывуць сорбы-лужычаны, частка якіх спавядае каталіцтва, г. зн. уваходзіць у славяна-каталіцкі сьвет. Сорбы-лужычаны разам з асіміляванымі (у асноўным анямечанымі і загінуўшымі) палабскімі славянамі (апошнія носьбіты жывых заходнеславянскіх палабскіх гаворак памерлі ў ХVІІІ ст.) адносяцца да заходнеславянскай групы.

Злы жарт у гісторыі палабскіх славянам сыгралі два гістарычныя чыньнікі: іх адмова прыняць хрысьціянства, іх няздольнасьць у ІХ-Х стст. арганізавацца ў адзіную дзяржаву (дзякуючы недалёкай палітыцы тагачасных эліт). Сучасныя назвы ўсходненямецкіх местаў (гарадоў) маюць славянскі генэзіс (паходжаньне): Дрэздэн - Дрэзна, Расток, Бэрлін (П. Гарнцарэк, 2008)

Акрамя каталіцтва, характэрнай рысай зьяўляецца лацінка (нацыянальныя альфабэты сфармаваліся на аснове лацінскага) з традыцыйнымі польскім і чэскім спосабамі пісьма. Аналягічна, паводле геаграфічнасьці й этнічнасьці, - падзяляецца на паўднёваэўрапейскую (Харватыя, Славенія) і сярэдняэўрапейскую (Польшча, Чэхія, Славаччына). Пераканаўчая большасьць славян-каталікоў жыве ў Сярэдняй Эўропе.

Сярод дзяржаў Усходняй Эўропы славяна-каталіцкія дзяржавы першымі вызваліліся ад камунізму. Тут раней распачаліся рэформы, таму дасягнуты самы высокі ўзровень жыцьця ў рэгіёне. Усе зь пяці славяна-каталіцкіх дзяржаў - сябры Эўрапейскага Зьвязу.

Славяна-каталіцкая еднасьць своеасабліва праяўляецца ў гарызантальных пасах бела-сіне-чырвоных колераў на нацыянальных сьцягох.

Нацыянальны прадукт брута (НПБ) на 1 асобу за год у славяна-каталікоў меньшы, чым ў германа-пратэстантаў і рамана-каталікоў. Ён складае ўсяго ад 7 тыс. USD ў Чэхіі (2002 г.), - да 4 тыс. USD ў Славаччыне. Таму славяна-каталіцкія гаспадарствы - сярэднеразьвітыя. Толькі Славенія мае НПБ на 1 асобу за год (2002) амаль 11 тыс. USD (уваходзіць разам зь іншымі міжземнаморскімі краінамі у лік багатых дзяржаў Эўропы).

Значная розьніца ў даходах паміж чэхамі і славакамі - адна зь істотнейшых прычын мірнага падзелу былой Чэхаславаччыны, які быў матэрыяльна выгадны для чэхаў (пазбавіліся ад фінансаваньня бяднейшай Славаччыны).

НДБ ПСВ на 1 асобу за 2002 г. у славяна-каталіцкіх дзяржавах вагаецца ад 15 тыс. IND у Чэхіі, да 10 тыс. у Славаччыне (група сярэдніх прыбыткаў). Выключэньне складае Славенія, якая пасьля камунізму ўвайшла ў шэраг багатых дзяржаў зь сярэднім даходам славенцаў 18.000 IND.

Лідэр славяна-каталіцкага сьвету - Славенія займае 20-е месца ў Эўропе (29-е ў сьвеце) паводле ІРЧП. Астатнія супольнасьці - у трэцяй эўрапейскай дзесятцы (22-25 месцы).

Ітак, адны рэгіянальныя цывілізацыі складаюцца з адзінай лякальнай (ібэрыйская, мальтанская), а іншыя - аж з трох-чатырох лякальных (пастрымская, цэнтральнаэўрапейская).

В. Кантынэнтальныя цывілізацыі (С)

Трэці ўзровень тыпізацыі цывілізацый - кантынэнтальны. На гэтым узроўні цывілізацыі зьвязаны з часткамі кантынэнтаў, маюць уласныя абшары, гісторыі што аб'ядноўваюцца ў часапрасторы. Зьвязаны з асобнымі рэлігіямі і іх адгалінаваньнямі, заселены этнасамі-народамі адной сям'і, з дамешкамі іншых сем'яў і груп і г. д.

Кантынэнтальны ўзровень складаюць наступныя цывілізацыі:

1. Каўказская, Са. Хрысьціянства на захадзе Каўказу было прынята надзвычай рана. Армэнія стала хрысьціянскай у ІІІ ст. н. э. Затым, у выніку іслямізацыі Малой Азіі і прылеглых да яе абшараў на ўсход, каўказскі абшар хрысьціянства ізаляваўся. Таму каўказская цывілізацыя самая старажытная паводле традыцыі з захаваўшыхся суцэльных вялікіх абшараў хрысьціянства. Падзяляецца на картвэльскую (грузіны і інш.) і армянскую (армяны) рэгтянальныя цывілізацыі. Каўказскі абшар суцэльны, але параўнальна невялікі.

2. Эўропы, Еu. Узьнікла пасьля падзеньня Рымскай імпэрыі, зьмяшэньня варварскага насельніцтва з насельніцтвам фізыка-геаграфічнай Эўропы, хрысьціянізацыяй варвараў германцаў, славян і іншых складаных працэсаў. Мае 1500 год узросту, самая старэйшая з хрысьціянскіх вялікіх кантынэнтальных цывілізацый (акрамя Каўказу).

Характэрызуецца: сярэднімі памерамі абшару, найвялікшай колькасьцю насельніцтва, палітычна-эканамічнай цэнтрычнасьцю (найвялікшая колькасьць у сьвеце разьвітых дзяржаў з найвялікшай колькасьцю насельніцтва і г. д.), паўпэрыфэрыйнасьцю і пэрыфэрыйнасьцю. Вышэйзгаданае зьмяняецца ў напрамках з захаду на ўсход і з поўначы на поўдзень. Іншыя вялікія хрысьціянскія цывілізацыі (акрамя Каўказу) ўзьніклі ад перасяленьня эўрапейцаў-хрысьціян. Эўразія як з маскоўцаў Масковіі, так і зь іх перасяленьня на ўсход.

Больш аб цывілізацыі Эўропы - далей.

3. Эўразія, Еа. Уключае ў сябе як абшар маскоўскага хрысьціянскага этнасу (саманазва - "рускія"), так і пэрыфэрыйныя абшары на якія расьсяляліся маскоўцы мяшаючыся з тубыльцамі, як правіла, - хрысьціянізуючы і асімілюючы іх (найперш поўнач і ўсход фізыка-геаграфічнае Эўропы, Паўночную Азію). Унікальная тым, што зьяўляецца паўперасяленскай.

Доктарам геагрфічных навук Томашам Вітасам (Tomasz Wites) зь геаграфічнага факультэту Варшаўскага Ўнівэрсытэту была напісана доктарская дысэртацыя на тэму "Абязьлюджваньне расейскай Сібіры і Далёкага Ўсходу" у якой фіксавалася зьмяньшэньне неабарыгеннага (найперш славянскага) насельніцтва ў эўразійскай Паўночнай Азіі за конт эміграцыі расейцаў і зрасейшчаных у эўрапейскую частку Расеі ў 90-ыя гады ХХ ст. - першую палову 2000 гадоў ХХ ст.

4. Паўночная Амэрыка, Nа. Узьнікла з перасяленцаў найперш заходніх германа-пратэстантаў (брытанцаў) і іншых эўрапейцаў, што нязьмешваліся з тубыльцамі, міграцыі іх на захад. Уключае разьвітыя ЗША і Канаду. Адзіная з хрысьціянскіх цывілізацый што складаецца з двух разьвітых дзяржаў. Пабудавана на моўным, этнічным і канфэсійным англа-германа-пратэстанцкім груньце. Часткова - французскім (канадыйскі Квэбэк).

5. Лацінская Амэрыка, Lа. Узьнікла 500 год таму ў эпоху Вялікіх геаграфічных адкрыцьцяў. Адбываліся працэсы перасяленьня найперш насельніцтва пірынэйскай лякальнай цывілізацыі, яго зьмешваньня з тубыльцамі-індзейцамі. У пачатку ХІХ ст. суверэнізаваліся лацінаамэрыканскія дзяржавы. Пабудавана на партугала-гішпанскім моўным, каталіцкім веравызнаўчым, цывілізацыйна - пірынэйскім падмурку.

6. Паўднёвая Афрыка, Sa. Пабудавана на брытанскім цывілізацыйным грунце.

7. Аўстралія і Акіянія, Ао. Аналягічна, вынік перасяленьня найперш прадстаўнікоў брытанскае (заходне-германска пратэстанцкае) цывілізацыі.

8. Філіпіны, Рh. Утварылася ў выніку-хрысьціянізацыі-каталіцызацыі мясцовага насельніцтва ў каляніяльную эпоху.

Усе перасяленцкія хрысьціянскія цывілізацыі акрамя Эўропы і Каўказу функцыянуюць паводле правіла "плавільнага катла", дзе пануючы соцыюм асімілюе іншыя. У Эўразіі "плавільны кацёл" распаўсюджваецца на ўсе немаскоўскія этнасы-народы.

Г. Плянэтарныя цывілізацыі (Р)

Найвышэйшы ўзровень у вертыкальнай структуры цывілізацый - плянэтарны. Вышэй - толькі ўсё чалавецтва на Зямлі.

Прафэсар гістарычнага факультэту БДУ Кошалеў прадбачліва заўважыў, што агульных чыньнікаў для выдзяленьня найвялікшых цывілізацый набярэцца нямнога.

Стан навукі ў ХХ ст. дазваляе сьцьвярджаць, што асноўнымі сукупнасьцямі чыньнікаў, паводле якіх можна выдзеліць самыя гіганцкія соцыюмы-цывілізацыі, або тыпы агульнага побыту будуць: агульныя рэлігійнасьці, агульныя гісторыі або блізкасьць гісторый, што аб'яднаем у часапрастору (-ы), агульны ыбшар, або сукупнасьць абшараў.

У плянэтарных цывілізацыях абсалютна розная этнічнасьць насельніцтва, аднак сьцьвярджэньне аб тым, што найвялікшыя цывілізацыі зьвязаны з найвялікшымі рэлігіямі - праўдзівае.

Дасьледчыкі не выдзялялі адзіную хрысьціянскую цывілізацыю, аднак яе прыйдзецца выдзеліць, бо вызнаўцы веры ў Ісуса Хрыста/ Езуса Хрыста ў цэлым адзіныя. Ня гледзячы на шматкаляровасьць.

У пачатку ХХІ ст на Зямлі існуюць наступныя плянэтарныя цывілізацыі:

1. Юдаістычная, YU. Узьнікла сярод жыдоў. Вызначыла надзвычайную кансалідацыю жыдоў-юдаістых і незвычайную адпорнасьць на асіміляцыю. Дзякуючы юдаізму жыды перажылі тысячагоддзі выгнаньня, расьляліліся сярод іншых соцыюмаў, выбітна да іх прыстасаваліся. Кагальны спосаб жыцьця і сінагога як мейсца жыцьця стымулявалі распаўсюду сярод юдаістых ідэалёгіі сіянізму. Вышэйназванае прывяло да масавага прыезду жыдоў-юдаістых на Ўсходняе Міжземнамор'е, іх засяленьню "зямлі абітаванай" і ўзінікненьнью юдаістычнай і сіяністычнай дзяржавы Ізраіль. Тое адбылося ня гледзячы на варожае мусульманскае асяроддзе.

У Эўропе да Галякосту існавалі шматлікія юдаістычныя кагалы-грамады. Юдаісты займаліся гандлем, абслугоўваньнем, банкаўскай сфэрай, арганізоўвалі прамысловасьць і г. д.

2. Хрысьціянская, СR. Узьнікла сярод жыдоўскага этнасу. Першасна распаўсюдзілася на Палястыну і Сырыю. Ужо ў ІІІ стала афіцыйнаю рэлігіяй у Рымскай імпэрыі. Паспрыяла зьнікненью Міжземнаморскай цывілізацыі і фарміраваньню на яе падмурку новай цывілізацыі - цывілізацыі Эўропы. У эпоху Вялікіх геаграфічных адкрыцьцяў і пасьля яе эўрапейцы разьнесьлі хрысьціянства па ўсяму сьвету. Хрысьціянская цывілізацыя займае абшары ўсіх заселеных кантынэнтаў, утвараючы своеасаблівае плянэтарнае кола.

3. Мусульманская, MU. Узьнікла сярод арабаў на Аравійскім паўвостраве. Хутка распаўсюдзілася на Аравійскі паўвостраў, Усходняе Міжземнамор'е і ўвесь Блізкі Ўсход выцесьніўшы адтуль хрысьціянства. Распаўсюдзіліся на Паўночную Афрыку, адтуль на Пірынэйскі паўвостраў (да Рэканкісты) на Іран, Сярэднюю і Цэнтральную Азію, на частку гістарычнае Індыі, на Інданэзію. Цюркі-мусульманы распаўсюдзілі яе на Малую Азію, на Балканскі паўвостраў.

Афрыкана-эўразіяцкая мусульманская плянэтарная цывілізацыя складаецца з цывілізацый больш ніжэйшага парадку. Супольнасьці мусульман Азіі, падаецца, падзяляюцца паводле тнічнай пракметы на цюрка-мусульманскія, араба-мусульманскія, каўказа-мусульманскія, інда-мусульманскія, перса-мусульманскія, афгана-мусульманскія, інданэзійска-мусульманскія, на больш нізнім ўзроўні - на шыіцкія і суніцкія і г. д. Цывілізацыйны падзел Азіі, як Афрыкі і Акіяніі патрабуе дакладных досьледаў. Мэтодыка пабудовы мусульманскае плянэтарнае цывілізацыі зусім іншая чым хрысьціянскае.

Калі ж распрацаваць вэртыкальную структуру мусульманскае цывілізацыі па той жа мэтодыцы што й хрысьціянскай, то ў мусульманскай цывілізацыі будзе адсутнічаць кантынэнтальны ўзровень, паколькі мусульманы жывуць ў асноўным у Азіі і, меньшай ступені, ў Афрыцы. Паколькі іслям мае напрамкі першага парадку, то будзе рэпрэзэнтаваны толькі рэгіянальны ўзровень.

4. Індыі, ІN. Узінікла ў Індыі. З-за сакральнасьці нідзе больш шырока не распаўсюдзіліся. Каставая сыстэма адпавядала субэкватарыяльнаму клімату Індыі, патрэбе масавых ірыгацыйных работ і г. д. Дэ-факто не перашкаджала азіяцкай (арыентальнай) дэспатыі.

5 Усходнеазіяцкая, ЕА. Уключае Кітай, В'етнам, Карэі, Японію, Тайвань і г. д. Характэрызуюцца калектывізмам і герархічнасьцю, а таксама культам роду. Характэрнае пісьмо ерогліфамі. Перанясеньне заходніх цывілізацыйных узораў у Японію, Паўднёвую Карэю і на Тайвань пасьля Другой сусьветнай вайны прывяло вышэйузгаданыя дзяржавы ў прэстыжны клюб разьвітых краін. У іншых дзяржавах прыжылася ідэалёгія камунізму (Кітай, В'етнам, Паўночная Карэя). Дастаткова арэлігійная.

Эканамічнае ўзвышэньне Усходняй Азіі дае падставу казаць аб унівэрсальных усходнеазіяцкіх каштоўнасьцях: каляктывізьме, прымаце інтарэсаў каляктыву над інтарэсамі індывіда, родавасьці, павазе да старэйшых індывідаў, выключнай працавітасьці, церпялівасьці і інш.

6. Будыстычная, BU. Узьнікла ў Індыі, але адтуль была выпхнута індуізмам. З-за ўнівэрсальнасьці перанеслася на іншыя абшары. У наш час захавалася некалькі ізаляваных абшараў будызму: Калмыкія (Хальм-Танг), Бурація у Расеі, Манголія, Унутраная Манголія ў Кітаі, а таксама Паўднёва-усходняя Азія (М'янма, Тайланд, Лаос, Камбоджа).

7. Афрыканская, АF. Займае абшар Афрыкі паміж Паўночнай і Паўднёвай Афрыкай. Уключае этнасы-народы негроіднай расы. Частка зь іх цалкам хрысьціянізаваны эўрапейцамі, частка зьяўляюцца фактычна бірэлігійнымі, спавядаючы як лацінскае хрысьціянства (каталіцтва або адну зь вэрсій пратэстанцтва), іншая частка - прыхільнікі мясцовых рэлігій.

8. Сусьветная анімістычная (паганская, язычніцкая), AN. Захавалася ў пэрыфэрыйных рэгіёнах сьвету: Паўночная Азія, поўнач Паўночнай Амэрыкі, горы Кардыльеры і Анды, цэнтр Афкыкі, Амазонія, Аўстралія і Акіянія. Паступова выцясьняецца іншымі цывілізацыямі.

Дзьве цывілізацыі: юдаістычная і Індыі - сакральныя (паводле Фэліксу Канэчнаму). Гэта значыць што ў сьвятарных кнігах юдаістаў і індуістаў напісаны этыка, эстэтыка, права і многае іншае, чаму павінны адпавядаць веравызнаўцы. Спробы распаўсюджаньня як юдаізму па-за жыдоўскім соцыюмам-этнасам, а таксама індуізму па-за паўвостравам Індастан былі бясплённымі.

Іншая справа зь хрысьціянствам, іслямам і будызмам. Мінімальнасьць этычных патрабаваньняў да веравызнаўцаў дазволілі распаўсюдзіць вышэйназваныя рэлігіі на велізарнейшыя абшары. Такія рэлігіі - унівэрсальныя.

Як трапна заўважыў прафэсар Гданьскага ўнівэрсытэту Анджэй Пісказуб, усе вялікія рэлігіі ўзьніклі ў Азіі на двух абшарах: Усходнім Міжзамнамор'і і Аравійскім паўвостраве (юдаізм, хрысьціянства ды іслям), у Індыі (юдаізм і будызм). Наадварот, усе вялікія ідэалёгіі ўзьніклі ў Эўропе і на Захадзе.

Д. Камплемэнтарнасьці. Надцывілізацыі. Трансфармацыі

Падставовыя цывілізацыйныя абшары маюць агульныя чыньнікі, таму яны могуць быць падобны, г зн. камплемэнтарны паводле: абшараў, часпрасторы, рэлігійнасьці, этнічнасьці, інстытутаў соцыюмаў (у т. л. дзяржаў і дзяржаўных традыцый), стадый разьвіцьця гаспадаркі і асноўным эканамічным паказчыкам (набору галін, міжналіновых комплексаў і інш.), этыцы, эстэтыцы, тыпам пазнаньня чалавекам Сусьвету (міталёгія, філясофія, рэлігія, навука), праве, ідэалёгіі ды г. д.

1. Камплемэнтарнасьць абшараў.

На паўвостраве Вялікабрытанія ў аднайменнай дзяржаве жывуць прадстаўнікі брытанскай і ўэльскай цывілізацый. Яны камплемэнтарныя паводле геаграфічнага стаовішча і рэлігійнасьці (пратэстанты).

На крайнім захадзе Эўропы жывуць французы і трансламаншцы (брэтонцы) на адным і тым жа абшары і г. д. Суседнія цывілізацыі кантынэнтальнай Эўропы - камплемэнтарныя паводле абшараў.

Далёка ня ўсе выдзеленыя трыццаць лякальных цывілізацыйных абшараў могуць аб'ядноўвацца ў надцывілізацыі, таму калі традыцыйныя уласна цывілізацыі - асноўны таксон, а іх герархія складаецца з чатырох узроўняў, то надцывілізацыі - дадатковыя таксоны (як падвіды, або падроды ў сыстэматыцы біёты).

Надцывілізацыі абазначым малой і вялікай лацінскімі літарамі, напрыклад - nR.

2. Камплемэнтарнасьць часапрастораў.

Вядома, што паводле знаходжаньня ў мінулым у складзе мультыцывілізацыйных імпэрый у Сярэдняй і Ўсходняй Эўропе цывілізацыі падзяляюцца на наступныя надцывілізацыі:

Пастасманскаімпэрскія, рО. Паўднёвая, балканская, басьнійская (мусульманы-басьнійцы).

Пастаўстравугорскія, рА. Частка верхненямецкай, паўднёваэўрапейская, трансдунайская, мадзьярская, частка сярэднеэўрапейскай (чэхі).

Пастгерманскаімпэрскія, рG. Ніжнегерманская, верхнегерманская (за выключэньнем аўстрыйцаў, паўднёвых галяндыйцаў, флямандыйцаў, люксэмбуржцаў) частка сярэднеэўрапейскай (частка палякаў),

Пастрасейскаімпэрскія, рR. Фінская, балтыцкая, балцкая, усходнеэўрапейская, частка карпацкай (малдаваны), частка сярэднеэўрапейскай.

3. Камплемэнтарнасьць рэлігійнасьцяў. Падставовыя цывілізацыі паводле рэлігійнасьці аб'ядноўваюцца ў чатыры надцывілізацыі: каталіцкую (сТ) , пратэстанцкую (pR), праваслаўную (оR) і вуніяцкую (uN). Яны ўзьніклі пасьля наступных трансфармацыйных працэсаў: Рэфармацыі, Контррэфармацыі, Вуніятызацыі, Рэправаславінізацыі. Каталіцкую і пратэстанцкую цывілізацыі аб'яднаем у заходнехрысьціянскую (лацінскую, lT), а праваслаўную і вуніяцкую - ва ўсходнехрысьціянскую (грэка- gR) надцывілізацыі. Інакш можна абазначыць - wC (заходнехрысьціянская) і eC (усходнехрысьціянская).

Наступныя тры цывілізацыі: нардычную, ніжнегерманскую і брытанскую паводле агульнасьці пратэстанцкай рэлігійнасьці аб'яднаем у германа-пратэстанцкую надцывілізацыю, якую сымбалічна назавём нярымскай, або нонрымскай (nr+lg+br= nR).

Да германа-пратэстанцкай цывілізацыі належаць: Нямеччына (акрамя каталіцкай часткі - найперш Баварыі і інш.), Вялікая Брытанія (акрамя ірляндыйцаў каталікоў), Нідэрлянды (поўнач), Швэцыя, Нарвегія, Данія, Ісляндыя. Большасьць германскіх этнасаў - традыцыйныя пратэстанты: паўночныя немцы і галяндыйцы, ангельцы, шатляндыйцы, даччаны, швэды, нарвэгійцы, ісляндыйцы. Вядома, што германа-пратэстанцкая цывілізацыя сфармавалася гістарычна пазьней як вынік працэсу Рэфармацыі ў Эўропе. Ад агульнакаталіцкага рамана-германскага мінулага пераняла лацінку, а таксама агульны спосаб напісаньня. Геаграфічна і этнічна германа-пратэстанцкая цывілізацыя падзяляецца на паўночнаэўрапейскую (Швэцыя, Нарвэгія, Данія, Ісляндыя) і цэнтральнаэўрапейскую (паўночныя і ўсходнія немцы, паўночныя галяндыйцы, ангельцы, шатляндыйцы і інш.). Як бачым, большасьць германа-пратэстантаў жыве ў Сярэдняй Эўропе.

Германа-пратэстанты далі сьвету традыцыі індывідуалізму, рацыяналізму, пунктуальнасьці, пратэстанцкую працоўную этыку. Агульнавядомае сьцьверджаньне што без пратэстантызму не было бы капіталізму. Гістарычна больш позьні і ўдалы досьвед перасяленства прывёў да стварэнья пасу найбагацейшых на плянэце дзяржаў ад Канады й ЗША, да Швэцыі й Нямеччыны. З вынікамі германа-пратэстанцкага ўзьдзеяньня ў час эўрапеідызацыі сьвету зьвязаны высокі ўзровень разьвіцьця ПАР у Афрыцы. Аўстралія і Новая Зэляндыя цалкам пабудаваны на англасаксонскім дзяржаўніцка-этнарэлігійным падмурку. Адсюль няма дзіва, што ў сваіх рэгіёнах гэтыя дзяржавы - лідэры паводле ўзроўню разьвіцьця.

Характэрныя сьцягі паўночнаэўрапейскіх краін, у т. л. Ангельшчыны і Шатляндыі, складаюцца з маленькіх пасаў перакрыжаваных на агульным фоне іншага колеру.

Германа-пратэстанты маюць найвялікшы ў Эўропе і сьвеце НПБ на 1 асобу (2002 г.): ад 41 тыс. USD за год у Нарвэгіі, да 24 тыс. USD у Нямеччыне, таму традыцыйныя германа-пратэстанцкія дзяржавы ўваходзяць у шэраг выключна заможных і найзаможнейшых.

Як правіла, толькі германа-пратэстанцкія дзяржавы, цешацца найвялікшымі НДБ ПСВ на 1 асобу (на 2002 г.): ад 36.000 ІND (Нарвэгія), да 25.000 IND (Швэцыя).

Паводле ІРЧП Швэцыя і Нарвэгія ў пачатку ХХІ ст. займалі першае-другое месцы як у Эўропе, так і на плянэце, а 3-5-е месцы ў Эўропе - германа-пратэстанцкія Бэльгія (пераважна), Ісляндыя і Нідэрлянды. Найменьшыя ІРЧП ў Эўропе мела пераважна германа-пратэстанцкая ФРН, таму займала аж ... 13 (!) месца (17 у сьвеце). Сярод першай дзесяткі эўрапейскіх краін з найвышэйшымі ІРЧП (індэксамі разьвіцьця чалавечага патэнцыялу) - 8 германа-пратэстанцкія, або пераважна германа-пратэстанцкія.

4. Камплемэнтарнасьць этнасаў.

1. Альбанская надцывілізацыя аL. Тры альбанскія цывілізацыі: альбана-мусульманская, паўночнаальбанская і паўднёваальбанская камплімэнтарныя.

2. Кельцкая сT. Трансламаншская і ўэльская лякальныя цывілізацыі складаюць адну кельцкую надцывілізацыю.

3. Балтыйская bT. Аналягічна, дзьве балцкія лякальныя цывілізацыі камплімэнтарныя этнічна і складаюць балцкую надцывілізацыю.

4. Уральская uR. Тры ўральскія цывілізацыі маюць аднолькавы этнічны генэзіс і складаюць уральскую надцывілізацыю.

Цывілізацыі камплімэнтарны паводле чыньнікаў першага, другога і трэцяга парадку, таму можна знайсьці дзесяткі камплімэнтарнасьцяў паміж цывілізацыямі.

Трансфармацыі соцыюмаў-цывілізацый - зьмяненьне аднаго або больш цывілізацыйных чыньнікаў.

У цывілізацыі Эўропы можна выдзеліць наступныя рэлігійнасныя трансфармацыйныя працэсы толькі паводле рэлігійнасьці: хрысьціянізацыя, Рэфармацыя, Контррэфармацыя, вуніятызацыя, рэправаславінізацыя вуніятаў.

Дзьва лякальныя цывілізацыі: пірынэйская і брытанская, а таксама (часткова), французская далі досьвед тварэньня новых цывілізацый.

Пірынэйская прычынілася да тварэньня цывілізацыі Лацінсккай Амэрыкі, таму лацінаамэрыканская кантынэнтальная цывілізацыя прынамсі па моўнасьці камплемэнтарна з лякальная пірынэйскаю і складае пірынэйска-лацінаамэрыканскую надцывілізацыю (рL). Рэлігійна лацінаамэрыканцы-каталікі камплемэнтарны з каталіцкай і лацінскай надцывілізацыямі цывілізацыі Эўропы. Вядома, што афіцыйныя мовы ў Бразыліі - партугальская, а ў іншых лацінаамэрыканскіх дзяржавах - гішпанская.

Брытанская лякальная цывілізацыя стала асновай для тварэньня перасяленскіх цывілізацый Паўночнай Амэрыкі, Паўднёвай Афрыкі, Аўстраліі і Акіяніі.

У Паўночнай Амэрыцы брытанская і, часткова, французская лякальныя цывілізацыі з Эўропы сталі падмуркам для тварэньня новай цывілізацыі. Як вядома, дзяржаўная мова ў ЗША й Канадзе - ангельская, а ў штаце Квэбэк (Канада) - французская. Адсюць кантынэнтальная цывілізацыя Паўночнай Амэрыкі камплемэнтарна з паўночнаамэрыканскай. Відавочна камплемэнтарнасьць цывілізацыі Паўночнай Амэрыкі з пратэстанцкай і лацінскай надцывілізацыямі ў цывілізацы Эўропы, паколькі Паўночная Амэрыка пабудавана ў асноўным на пратэстантызьме.

Паводле этнічнасьці (дамінуе ўсходнеславянскі элемэнт), рэлігійнасьць (сярод веруючых пераважае праваслаўе), традыцыі жыцьця ў Расейскай імпэрыі й СССР, а таксама распаўсюджанасьці расейскай мовы. Эўразійская кантынэнтальная цывілізацыя кмплемэнтарна з усходнеэўрапейскай лякальнай. Толькі распаўсюд эўразійскай цывілізацыйнасьць адбываўся ў напрамку з Эўразіі на ўсход Эўропы.

Як бачым, надцывілізацыі могуць будавацца паміж цывілізацыямі розных узроўняў (лякальнымі і кантынэнтальнымі), а таксама паміж цывілізацыямі (кантынэнтальнымі) й надцывілізацыяй у іншай цывілізацыі. Надцывілізацыі могуць будавацць паводле аднаго, двух і больш чыньнікаў.

Існуюць надцывілізацыі што аб'ядноўваюць кантынэнтальныя цывілізацыі:

А. Захад (W) у вузкім разуменьні - сукупнасьць двух камплемэнтарных цывілізацый: Эўропы і Паўночнай Амэрыкі. Эўропа і Паўночная Амэрыка знаходзяцца па абодвых берагох Паўночнай Атлянтыкі, таму часта называюцца Паўночнаатлянтычным сьветам. Зьяўляюцца носьбітамі агульных каштоўнасьцяў, таму паміж эўрапейцамі ды амэрыканцамі (грамадзянамі ЗША) й канадыйцамі назіраем шырокае супрацоўніцтва і ўзаемапаразуменьне.

Б. У шырокім значэньні гэтага слова Захад аб'ядноўвае цывілізацыі Эўропы, Паўночнай Амэрыкі, Лацінскай Амэрыкі, Паўднёвай Афрыкі, Аўстраліі і Акіяніі. Толькі Эўразія і Філіпіны не з'яўляюцца часткаю Захаду.

Усход (арыент) Е - сукупнасьць наступных камплемэнтарных плянэтарных цывілізацый: мусульманскай, Індыі, усходнеазіяцкай, будыстычнай.

Юдахрысьціянская YC - надцывілізацыя, ўключае юдаістычную і хрысьціянскую плянэтарныя цывілізацыі. Відавочна агульнасьць абшару генэзісу юдаізму і хрысьціянства.

Вышэй згаданых надцывілізацый - толькі ўсё чалавецтва на Зямлі.

2. Гарызантальная структура цывілізацый

А. Агульнае

Гарызантальная структура цывілізацый уключае суседства і межы паміж цывілізацыямі. У цывілізацыі Эўропы яна надзвычай стракатая.

Апісаньне колькасных паказчыкаў (колькасьць цывілізацыйных носьбітаў, велічыня абшараў, становішча і межаў а ткасама эканамічных паказчыкаў) кожнай цывілізацыі складае сутнасьць дасьледаваньняў гарызантальнай структуры ў цывілізацыялёгіі.

У сучаснай цывілізацыйнай Эўропе сярод лякальных цывілізацыяў:

1. Найвялікшыя, або мэга (з колькасьцю носьбітаў цывілізацыйнасьці больш 50 млн. асоб): апэнінская, пірынэйская, французская, ніжнегерманская, брытанская, сярэднеэўрапейская, усходнеэўрапейская.

2. Вялікія, або макра (з клькасьцю носьбітаў цывілізацыйнасьці ад 10 і больш млн. асоб): нардычная, верхнегерманская, балканская, трансдунайская, карпацкая, грэцкая.

3. Сярэднія, або мэза (ад 5 да 10 млн. асоб): паўднёваэўрапейская, фінская, трансламаншская.

4. Малыя, або мікра (ад 1 да 5 млн. асоб): уэльская, біскайская, мадзьярская, балтыйская, балцкая, мальційская.

5. Найменьшыя, або нана (ад 0,1 да 1 млн. асоб): віленская, сорбская, гагаузская..

Рэгіянальныя цывілізацыі падзяляюцца на:

1. Найвялікшыя, або мэга: пастрымская, цэнтральнаэўрапейская.

2. Вялікія, макра: паўднёва-сярэднеэўрапейская, балкана-усходнеэўрапейская,

3. Сярэднія, мэза: вугорская, трансламаншская.

4. Малыя, мікра: уэльская, мальційская.

5. Найменьшыя, нана: віленская, гагаузская.

Паводле гарызантальнай структуры адрозьніваюцца:

1. Лякальныя цывілізацыі ўтвораныя на аснове старажытных рэліктавых этнасаў, якія ў мінулым мелі непараўнальна большыя часапрасторы. На поўначы (умоўна) цывілізацыйнай Эўропы такіх пяць цывілізацый: балтыцкая, балцкая, трансламаншская і ўэльская, а таксама фінская.

Балты, уральцы (фіны) і кельты - старажытныя этнасы. Іх продкі, лічыцца, жылі задоўга да прыходу славян і германцаў і раманцаў на абшарах сучасных Беларусі, Смаленшчыны, Браншчыны (ўсходнія і падняпроўскія балты), востраву Вялікабрытанія (кельты - да заходніх германцаў) і Францыі (кельты - да раманцаў).

Лічыцца, што славяны з ІІІ-V стст. н. э. асімілёўвалі балтаў даўшы пачатак балтаславянскаму беларускаму этнасу (усходнеэўрапейская лякальная цывілізацыя). Германцы і раманцы - кельтаў, даўшы пачатак сучасным брытанскай і французскай лякальным цывілізацыям. У сучаснай Ангельшчыне кельцкія гаворкі зьніклі яшчэ ў сярэднявеччы, а на паўвостраве Карнуэл - трошкі пазьней.

Абшар уральскіх этнасаў, найперш фінскіх - абшар поўначы і сярэдзіны сёньняшняй эўрапейскай часткі Расеі. Пасьля - быў аславянены моўна і этнічна. Аб першаснай фінаэтнічнасьці сьведчыць сама наяўнасьць фінскіх этнасаў-народаў эўрапейскай часткі Расеі: карэлаў, комі, комі-пермякаў, марыйцаў, мардвы, удмуртаў, старажытнасьць іх выміраючых моў, этнаграфічнае падабенства да аславяненых фінаў (частка расейцаў-рускіх гістарычнай Масковіі).

Да Рэфармацыі існавалі адна цывілізацыя балтаў-каталікоў, або балтаў-лацінаў, аднак палітычны падзел паміж ВКЛ і германскімі ордэнамі (сёньняшняя летувіска-латышская дзяржаўная мяжа - адна з самых старажытных палітычных межаў у Эўропе) паспрыяў дыфэрэнцыяцыі на балтаў-каталікоў (Летува плюс Латгалія) і балтаў-пратэстантаў (заходняя й цэнтральная Латвія). Тэрыторыя сучаснай заходняй і цэнтральнай Латвіі зьлютэранізаваліся пад уплывам паўднёвых германцаў з ніжнегерманскай лякальнай лютэранскай цывілізацыі.

Аналягічна зь кельтамі. Да Рэфармацыі існавала адна кельта-каталіцкая, або кельта лацінская цывілізацыя, а ў час Рэфармацыі падбіты Ангельшчынай на той час Уэльс удалося спратентызаваць. Утварыліся дзьве лякальныя цывілізацыі: кельта-каталіцкая, трансламаншская і кельта-пратэстанцкая, уэльская.

Фінскаэтнічныя фіны і эстонцы спратэстантызаваліся з-за ўплыву германцаў, таму ўтвараюць адну фіна-пратэстанцкую лякальную цывілізацыю.

Кельты і балты на рэгіянальным узроўні аб'ядноўваюцца ў адну цывілізацыю: кельта-лацінскую і балта-лацінскую.

2. Лякальныя цывілізацыі ўтвораныя на аснове старажытных рэліктавых этнасаў на поўдні Эўропы: біскайская, або баска-каталіцкая; грэцкая, або грэка-праваслаўная; паўночнаальбанская, або альбана-каталіцкая; паўднёваальбанская, або альбана-праваслаўная; альбана мусульманская. Бачым, што альбанскі этнас падэелены аж на тры лякальныя цывілізацыі.

Вядома, што грэкі былі трансэгейскай цывілізацыяй, г. зн. жылі па два бакі ад Эгейскага мора, аднак пасьля турэцкага цывілізацыяцыду (у час Кемаля Атацюрка былі гвалтоўна выселены з узьбярэжжа Малай Азіі) іх часапрастора скрацілася да паўднёвых Балкан і вастравоў у Эгейскім моры.

3. Лякальныя і рэгіянальныя цывілізацыі ўтвораныя вялікімі надэтнасамі (раманцы, германцы і славяны).

Б. Цывілізацыйныя межы

Цывілізацыйныя межы супадаюць з палітычныі, этнічнымі, канфэсійнымі, прыроднымі і іншымі межамі. Аднак ня кожная палітычная, этнічная, канфэсійная і прыродная мяжа можа быць цывілізацыйнай мяжою. Больш таго, цывілізацыйныя супольнасьці твораць мяшаныя абшары, г. зн. абшары на якіх пражывае насельніцтва двух і больш цывілізацый, а таксама анклавы, г. зн. абшары ў якіх распаўсюджаны насельнікі адной цывілізацыі ў акружэнньні прадстаўнікоў іншай(-ых) цывілізацыі(-ый). Напрыклад, баска-каталікі жывуць у атачэньні рамана-каталікоў, а славяна-мусульманы ў атачэньні славяна-праваслаўных і славяна-каталікоў (Босьнія і Герцэгавіна). Мяшаныя абшары, на якіх расьселены рэпрэзэнтанты дзьвюх і больш цывілізацый - сумежжы (Паўночная Ірляндыя або Ольстэр, паўночны-захад Беларусі), а каля цывілізацыйных межаў - памежжы (Фляндрыя і Валёнія).

Цывілізацыйныя межы бываюць:

1. Лінейныя, звычайна супадаюць зь існуючымі ці мёртвымі дзяржаўнымі межамі. На захадзе Эўропы, дзе дзяржаўныя межы ўсталяваліся даўно, шматвяковая ізаляцыя аўтахтоннага насельніцтва паступова прывяла да асіміляцыі цывілізацыйных меншасьцяў.

Так дзяржаўная мяжа паміж Гішпаніяй і Францыяй аддзяляе пірынэйскіх рамана-каталікоў ад заходнеэўрапейскіх, працінаючы каталёнскі этнас на большую пірынэйскую частку ў межах Гішпаніі ды Андоры і меньшую - французскую ў межах Францыі. Нямецка-дацкая дзяржаўная мяжа, увогуле, дыфэрэнцуе нардыйскіх і ніжнегерманскіх носьбітаў цывілізацыйнасьцяў, а французска-брытанская рамана-каталікоў і заходніх германа-пратэстантаў (французская і брытанская лякальныя цывілізацыі). Лінейна аддзяляюцца германа-пратэстанты ад славяна-каталікоў за выключэньнем часткі сорбаў-лужычан у Нямеччыне. Толькі гэта найперш вынік высяленьня мільёнаў немцаў пасьля Другой сусьветнай вайны з былых Усходняй Прусіі, Памор'я і Сілезіі, а таксама з Чэхаславаччыны (пераважна з Чэхіі) у паваенныя НДР і ФРН.

2. Абшаравыя, звычайна супадаюць з сумежжамі і памежжамі. Шырокія цывілізацыйныя сумежжы і памежжы існуюць у Цэнтральнай і Ўсходняй Эўропе.

Тут пасьля Другой сусьветнай вайны не адбылося татальных высяленьняў славяна-каталіцкага насельныцтва зь Беларусі і Летувы (нацыянальна палякі і спольшчаныя), а таксама масавых высяленьняў і перасяленьняў эўразійскага насельніцтва (расейцы і зрасейшчаныя) пасьля распаду СССР з дзяржаў Балтыі, Беларусі, Украіны і Малдовы ў Расею. Аднак у час вайны ў Босьніі і Герцэгавіне адбыліся цывілізацыйныя чысткі і шырокія цывілізацыйныя сумежжы зьніклі. Абсалютная большасьць славяна-праваслаўных (сэрбы), славяна-каталікоў (харваты) і славяна-мусульман (басьнійцы) пражыаюць кампактна. Як адзначае П. Эбэрхардт (2009) вынікам этнічных (сынонім цывілізацыйных) чыстак у Босьніі і Герцэгавіне ў час вайны стала пацыфікацыя. Асобнае кампактнае пражываньне кожнай супольнасьці ды йснаваньне міжнародна прызнаных між імі адміністрацыйных лінейных межаў (нават ахоўваемых) у большай ступені дае магчымасьць пазьбегнуць вялікай басьнійскай вайны ў будучыні.

Асноўны напрамак эвалюцыі цывілізацыйных межаў - лінеізацыя, г. зн. усё большае супадзеньне зь дзяржаўнымі межамі, а сумежжаў і памежжаў - гомагенізацыя (за кошт эміграцыі цывілізацыйных меньшасьцяў у абшары дзе жывуць носьбіты аднолькавай цывілізацыйнасьці іх асіміляцыі, з-за дыскрымінацыі з боку цывілізацыйных большасьцяў), іміграцыі насельніцтва цывілізацыйнай большасьці зь іншых абшараў на абшар заселены цывілізацыйнай меньшасьцю). Цывілізацыйныя меньшасьці ў многіх дзяржавах Эўропы зьнікаюць.

Гэты запіс апублікаваны: Чацвер, Сакавік 21, 2013 у 18:59

VІ. Чыньнікавая (фактарыяльная) цывілізацыялёгія

1. Цывілізацыі і абшары (цывілізацыі й фізыка-геаграфічныя ўмовы)

Цывілізацыі шчыльна зьвязаны з абшарамі. Асобны абшар фармуе асобную цывілізацыйнасьць, але не заўсёды.

Некаторыя навукоўцы фізыка-геаграфічную Эўропу параўноўваюць зь велізарнейшым паўвостравам.

Геаграфічнае становішча Эўропы ўнікальнае. Разрэзанасьць берагоў, наяўнасьць астравоў і паўастравоў, унутраных басэйнаў, г. зн. мораў, заліваў, праліваў, што аддзяляюць поўнач Эўропы ад яе сярэдзіны, уласна Міжземнага мора (аднаго з трох міжземных на плянэце), гор у напрамку з захаду на ўсход: Пірынэяў, Альп і Карпат што аддзяляюць сярэдзіну Эўропы ад яе міжземнаморскага поўдня з трымя вялікімі паўвостравамі - ствараюць унікальныя фізыка-геаграфічныя ўмовы.

Наяўнасьць цёплага паўночна-атлянтычнага цячэньня - унікальны чыньнік. Яно пацяпляе тэмпературу ў Эўропе аж на 14º С, што стварае дадатную тэмпературную інвэрсію. На тых шырынях што ў Эўропе растуць мяшаныя і лісьцёвыя лясы - на ўсходзе Паўночнай Амэрыкі тундра, лесатундра і тайга (халоднае Лабладорскае цячэньне амывае ўсходнія берагі суседняга кантынэнту).

Адсутнасьць пасу высокіх гор у напрамку з поўначы на поўдзень і раўнінны рэльеф спрыяюць пераносу лагодных цёплых паветраных мас цыклёнамі (што ўтвараюцца ад ісляндыйскага мінімуму ў напрамку з захаду на ўсход) аж да Ўральскіх гор. Клімат заходняй і сярэдняй часткі Эўропы з частымі адлігамі ўзімку і дажджамі ўвесну, улетку і ўвосень.

Нідзе больш на плянэце ва ўмераных паясох няма такога ўнікальнага набору спрыяльных фізыка-геаграфічных чыньнікаў.

У Паўночнай Амэрыцы ва ўмераным поясе ў заходніх берагоў аналягічна цёплае паўночна-ціхаакіянскае цячэньне, аднак берагі не разрэзаныя. Высокія й шырокія горы Кардыльеры (Каскадныя горы, Берагавы хрыбет а затым у другім шэразе - Скалістыя горы) зьяўляюцца бар'ерам дзеля пераносу заходнімі вятрамі цёплых лагодных паветраных мас унутр кантынэнту, таму ніякай кліматычнай Эўропы там не назіраецца.

Аналягічна ва ўмераным поясе Паўдзённай Амэрыкі. Там такі ж неперадольны высокі бар'ер - Анды, ды й параўнальна вузкая лапка раўніннай сушы што на ўсход ад Андаў знаходзіцца пад узьдзеяньнем паўдзённай Атлянтыкі.

Міжземнае мора канчаткова ўтварылася ў канцы палеагену, у алігацэне кайназойскай эры, недзе 25-20 млн. год таму пры закрыцьці акіяну Тэціс. Дзьве гіганцкія літасфэрныя пліты (Эўразійская і Афрыканская) - сутыкнуліся.

Прыродныя зоны ў Эўропе працягваюцца з захаду на ўсход, а не з поўдня на поўнач як ва ўмераным поясе суседняй Паўночнай Амэрыкі, што стварае ўнікальнасьць нашай часткі сьвету й цывілізацыі што ўтварылася ў яе заходняй частцы - цывілізацыі Эўропы.

На востравах Мальта і Ірляндыя ўтварыліся лякальныя цывілізацыі (мальтанская і трансламаншская), на востраве Вялікабрытанія - брытанская, а востравы Ісляндыя, Сіцылія, Сардынія, Корсіка заселены толькі супольнасьцямі асобнымі этнічна, але не цывілізацыйна (германа-пратэстантамі нардыйцамі і рамана-каталікамі апэнінцамі: сіцылійцамі, сардынійцамі і карсыканцамі).

Абшары эўрапейскіх паўвостраваў у большай ступені зьяўляюцца мейсцамі фармаваньня асобных цывілізацыйнасьцяў. Эўрапейскія Балканы прынялі найменш як 9 цывілізацыйных супольнасьцяў: карпацкую, паўднёваэўрапейскую, басьнійскую (паўдзённыя славяны мусульманы-басьнійцы), балканскую, грэцкую, альбанскую (мусульманы-альбанцы), паўночнаальбанскую, паўднёваальбанскую, цюрка-мусульманскую (туркі Фракіі).

Абшары эўрапейскіх паўвостраваў заселены, як правіла, цывілізацыйна лякальным насельніцтвам: Паўвостравы Брэтань (частка трансламаншскай цывілізацыі), Уэлс (уэльская), Балканскі (9 вышэйузгаданых цывілізацый), Скандынаўскі і Ютляндыя (нардыйская), Апэнінскі (апэнінская), Пірынэйскі (пірынэйская).

Крыптазойскі балтыйскі шчыт гістарычна заселены этнасамі ўральскай сям'і, якіх замяшчалі паўночныя (скандынаўскія) германцы. Урала-язычніцкая цывілізацыя замяшчалася цывілізацыямі ўрала-каталіцкай і германа-каталіцкай. Апошнія ў час Рэфармацыі трансфармаваліся ў цывілізацыі ўрала-пратэстанцкую і германа-пратэстанцкую. Украінскі шчыт стаўся абшарам сутыкненья цывілізацый славяна-праваслаўнай і цюрка-мусульманскай (апошнія ўскраіны Эўропы, N. Davies, 2004), у выніку якога славяна-праваслаўны элемэнт перамог. Найвышэйшыя геалягічныя і араграфічныя структуры ў цывілізацыйнай Эўропе: Альпы, Пірынэі, Карпаты (найперш паўднёвыя) служаць хутчэй натуральным бар'ерам, які аддзяляе розныя цывілізацыі. На поўдні ад Пірэнэй жывуць пірынэйскія рамана-каталікі, а на поўначы - французскія. Паўднёвыя сьхілы Альп заселены рамана-каталікамі з апэнінскага адгалінаваньня, а паўночныя і ўсходнія - германа-каталікамі з верхнегерманскага.

Наадварот, у вялікай ступені дэнудаваныя каляданіды і герцыніды ня могуць быць бар'ерам што аддзяляе розныя цывілізацыйныя супольнасьці. Так, рамана-каталікі жывуць на паўночна-заходніх сьхілах гор Юра ў Францыі, а рамана-пратэстанты - на паўднёва-усходніх у Швэйцарыі.

Германа-пратэстанты распаўсюдзіліся на нямецкіх нізінах, а на паўднёванямецкіх узвышшах жывуць германа-каталікі (ніжнегерманская і верхнегерманская лякальныя цывілізацыі). Продкі трансдунайцаў і мадзьяр (умоўна), г. зн. вугра-каталікоў і вугра-пратэстантаў засялілі Сярэднедунайскую нізіну выцесьніўшы адтуль славян.

Надзвычай цывілізацыйна дыфэрэнцавана ўсходняе ўзьбярэжжа Батніцкага заліву і Балтыйскага мора (фінская, балтыйская і балцкая лякальныя цывілізацыі).

Аднак, рэкі часьцей злучаюць розныя цывілізацыі. Дунай і Рэйн - вялікія паўднёвагерманакаталіцкія рэкі (верхнегерманская лякальная цывілізацыя), Эльба і Везэр - паўднёвагермана-пратэстанцкія (ніжнегерманская лякальная). Той жа Дунай зь Цісаю - вугра-каталіцкія (трансдунайская лякальная цывілізацыя), а на берагох Дняпра жывуць славяна-праваслаўныя (усходнеэўрапейская лякальная). Славяна-каталіцкія лякальныя цывілізацыі сфарміраваліся ў басэйнах Віслы, Одры (сярэднеэўрапейская), Нёману, Віліі (віленская), Дравы і Савы (паўднёваэўрапейская).

Нутраныя воды ў эўрапейскіх берагоў (моры, залівы, пралівы) аддзяляюць і злучаюць цывілізацыйныя абшары. На ўзьбярэжжах Балтыйскага мора і Батнічнага заліву жывуць германа-пратэстанты і фіна-пратэстанты, балта-каталікі і славяна-каталікі, а таксама балта-пратэстанты (нардычная, фінская, балтыйская, балцкая, сярэднеэўрапейская цывілізацыі). Аналягічна, Адрыятычнае мора аддзяляе рамана-каталікоў ад славяна-каталікоў, альбана-мусульман і грэка-праваслаўных, г. зн. лякальныя апэнінская, паўднёваэўрапейская, альбанская (частка плянэтарнай мусульманскай) і грэцкая цывілізацыі. Так жа эўрапейскія берагі Чорнага мора заселены рамана-, славяна-праваслаўнымі і, нават, цюрка-мусульманскімі насельнікамі (прадстаўнікамі балканскай, карпацкай, усходнеэўрапейскай лякальных цывілізацый, і, нават, цюрка-мусульманскай цывілізацыі).

Заходняя частка Міжземнага мора (апрача афрыканскага ўзьбярэжжа) лучыць рамана-каталікоў аж трох цывілізацыйных адгалінаваньняў (апэнінскай, французскай і пірынэйскай лякальных цывілізацый), а Паўночнае мора - аддзяляе брэтанскую лякальную цывілізацыю ад нардычнай.

Вялікія рэкі Эўропы (Рэйн і Дунай) да IV ст. н. э. аддзялялі Рымскую імпэрыю (Imperium Romanum) ад барбараў (Barbaricum) (J. Bański, 2008). Доўгія часы мяжа паміж Аўстра-Вугорскай і Асманскай імпэрыямі сягала па рэках Дунаю і Саве. Пасьля дэасманізацыі Балкан фарватэр Дунаю аддзяляе рамана-праваслаўную (карпацкую) цывілізацыю ад (балканскай) паўднёваславяна-праваслаўнай (румынска-баўгарская мяжа).

Аддзяляючыя і злучаючыя функцыі зьнешніх і нутраных вод зьмяняюцца часапрасторава. Напрыклад, да выгнаньня грэкаў з Малой Азіі Эгейскае мора злучала грэцкую лякальную цывілізацыю, з часоў старажытнай Грэцыі служачы грэкам як нутраны басэйн. У наш час Эгейскае мора аддзяляе грэцкую цывілізацыю ад цюрка-іслямскай.

У старажытнасьці Міжземнае мора надзейна інтэгравала Міжземнаморскую цывілізацыю, паколькі падарожжа тагачаснымі караблямі (дзякуючы ветразям, мускульнай сіле рабоў) было найхутчэйшым і найэфэктыўнейшым. Пасьля іслямізацыі Блізкага Ўсходу, поўначы Афрыкі і Малой Азіі мора падзяліла розныя плянэтарныя цывілізацыі (хрысьціянскую і мусульманскую).

Уэльс даўно страціў незалежнасьць на карысьць Ангельшчыны, але да Рэфармацыі канал. Сьв. Юрыя злучаў кельта-каталікоў валійцаў і ірляндыйцаў. Пасьля пратэстантынізацыі валійцаў сталі дамінаваць цывілізацыяпадзелавыя працэсы, бо чыньнік рознасьці рэлігій быў надзвычай важным.

У цывілізацыйнай Эўропе на чатырох абшарах назіраецца цывілізацыйная стракатасьць:

1. Трансламаншскім. Тут жывуць прадстаўнікі брытанскай, трансламаншскай, уэльсцкай і французскай лякальных цывілізацый.

2. Усходнебалтыйскім. Заняты прадстаўнікамі фінскай, балтыйскай і балцкай цывілізацый.

3. Балканскім. Дзевяць вышэйузгаданых лякальных цывілізацый.

4. Біскайскім. Тры лякальныя цывілізацыі на ўзьбярэжжы Біскайскага заліву (пірынэйская, біскайская і французская).

2. Час і часапрастора

А. Умовы для тварэньня цывілізацыі Эўропы

Этапы стварэньня ўмоў для ўзьнікненьня цывілізацыі Эўропы:

1. Найвялікшай умовай для ўзьнікненьня цывілізацыі Эўропы было ўзьнікненьне хрысьціянства. Феномэн заключаецца ў тым, што хрысьціянства ўзьнікла далёка за абшарамі фізыка-геаграфічнай Эўропы на Ўсходнім Міжземнамор'і і задоўга да ўзьнікненьня іншых умоў для цывілізацыятварэньня сучаснай Эўропы.

Ад І ст. да дэградацыі Рымскай імпэрыі назіраецца білатэрыльны падзел фізыка-геаграфічнай Эўропы на Imperium i Barbaricum, г. зн. на міжземнаморскі монатэістычны сьвет і барбарскі політэістычны, ці на цывілізаваныя поўдзень і захад ды барбарскія сярэдзіну, усход і поўнач. Як да народзінаў і ўваскрашэньня Ісуса (Езуса) Хрыста, так і яшчэ пяць стагоддзяў пасьля Хрыста ніякай цывілізацыі Эўропы не йснавала

Раньняя хрысьціянізацыя часткі будучай цывілізацыі Эўропы. У імпэрыі адбываліся тры працэсы:

1. Часапрасторавае пашырэньне імпэрыі.

2. Раманізацыя нераманскіх супольнасьцяў.

3. Раньняя хрысьціянізацыя.

Хрысьціянізацыя - увядзеньне ў нехрысьціянскіх супольнасьцях прынцыпаў веры і этычных норм паводле навукі Ісуса (Езуса) Хрыста, якія рэалізуюць яго наказ абвяшчэньня Евангельля ўсім народам.

Першыя асяродкі хрысьціян у Эўропе ўзьніклі ў Грэцыі і ў Рыме ў І ст. У ІV ст. абшары хрысьціянства: 1. Апэнінскі (ад Рыму да Монтэ-Касіна). 2. Пірынэйскі (ад Гіспалісу, або сучаснай Сэвільі, - да Кардубы, суч. Кардова). У ІІІ ст. каля 7-10% насельніцтва Цэзарства - хрысьціяны. Першыя стагодзьдзі хрысьціянізацыі адзначаюцца неталеранцыяй да хрысьціян. Хрысьціянства магло быць дэлегалізавана ў Рымскай імпэрыі, заставіўшы пасьля сябе многія тысячы мучаньнікаў-вернікаў пакараных сьмерцю на крыжах або ў рымскім амфітэатры Калізэі.

2. Пасьля Мілянскага эдыкту цэзара Канстанціна Вялікага (311 г.), паскорылася хрысьціянізацыя Рымскае імпэрыі і распаўсюд вучэньня сына Божага.

3. З часоў Тэадозія Вялікага (380 г.), калі яно сталася дзяржаўнай рэлігіяй Цэзарства. Калі да дзяржаўнага статусу хрысьціянства назіралася неталеранцыя ў дачыненьні да хрысьціян, то пасьля - адваротныя працэсы. Другім феномэнам зьяўляецца тое, што хрысьціянства сталася адным з чыньнікаў што прывялі да эрозіі Міжземнаморскае цывілізацыі, бо дабівалася адмены рабства. Апошняе падарвала гаспадарку Рымскай імпэрыі, якая трымалася на традыцыі рабства. Хрысьціянства дамагалася монагамізацыі сям'і, публічнасьці суда, размежаваньня царквы і дзяржавы (паводле Ф. Канэчнага).

Б. Вялікія трансфармацыйныя працэсы, або эўрапеідызацыя Эўропы

Часава, ад дэградацыі Рымскай імпэрыі ў V ст. - да ХІ ст. адбывалася трансфармацыя Міжземнаморскага сьвету ў цывілізацыю Эўропы. Вялікія трансфармацыйныя працэсы:

1. Вялікае перасяленьне, або вандроўка народаў.

2. Раманізацыя і хрысьціянізацыя барбараў на абшарах былой Рымскай імпэрыі.

3. Хрысьціянізацыя барбараў, германскіх і славянскіх этнасаў па-за абшарамі былой Рымскай імпэрыі.

4. Іслямізацыя ўсходняга і паўднёвага ўзьбярэжжа Міжземнага мора.

5. Уварваньне араба-мусульман і іслямізацыя большай часткі Пірынэйскага (Ібэрыйскага) паўвостраву.

6. Падзел хрысьціянства на заходняе і ўсходняе (дэ-факто) ў 1054 г.

Прывёў да падзелу цывілізацыі Эўропы на рэгіянальныя цывілізацыі дэ-юрэ. Дэ-факта хрысьціянства было падзелена з самаго факту існаваньня падзелу Міжземнаморскае цывілізацыі на рымскі Захад і візантыйскі Ўсход.

Трансфармацыйныя працэсы сфарміравалі абшар хрысьціянства, сучасную этнічную часапрастору, прывялі да фармалізацыі падзелу хрысьціянства на заходняе і ўсходняе. Вобразна фармулюючы, трансфармацыйныя працэсы прывялі да эўрапеідызацыі Эўропы.

У V-Х стст. на абшарах будучай цывілізацыі Эўропы назіраўся ацывілізацыйны стан. Такое назіралася пры ўтварэньні кожнай кантынэнтальнай цывілізацыі.

В. Эўрапейская цывілізацыйная часапрастора

Этапы разьвіцьця цывілізацыі Эўропы. Разьвіцьцё цывілізацыі Эўропы зьвязана з абаронай яе вонкавых межаў ад уварваньняў (араба-мусульманскага, мангольскага, цюрка-мусульманскага, эўразійскага), з вонкавай экспансіяй (эўрапеідызацыя сьвету), а таксама нутранай трансфармацыяй - дыфэрэнцыяцыямі асобных цывілізацый розных парадкаў унутры цывілізацыі Эўропы ды іх трансфармацыямі.

І. ІХ - ХІ стст. народзіны цывілізацыі Эўропы. Пасьля хрышчэньня заходніх славян (Чэхія - ІХ ст., Польшча - 966 г.), усходніх славян (Русь: Кіеў - 988 г., Полацак - 994 г.) і паўночных германцаў (ХІ ст.) абшары цывілізацыі Эўропы больш-меньш наблізіліся да сучасных.

ХІ ст. - час канчатковых народзінаў цывілізацыі Эўропы, г. зн. эўрапейскай прасторы і часапрасторы. Цывілізацыя Эўропы зьяўляецца найперш абшаравай зьяваю. У ХІІ-ХІІІ ст. хрысьціянізаваліся фінскія і балцкія этнасы, а іх абшары належылі да пэрыфэрыі цывілізацыйнае Эўропы ў ХІ ст. Да вялікай схізмы 1054 г. у маладой цывілізацыі Эўропы дыфэранцаваліся наступныя цывілізацыі: рамана-хрысьціянская, германа-хрысьціянская, славяна-хрысьціянская, кельта-хрысьціянская, грэка-хрысьціянская, урала-хрысьціянская, баска-хрысьціянская, альбана-хрысьціянская, урала-паганская, балта-паганская, славяна-паганская (да хрышчэньня памаран і абадрыцаў у ХІІ ст.), германа-паганская (да хрышчэньня швэдаў, нарвегаў і датчанаў у ХІ ст.).

2. Ад хрышчэньня паўночных германцаў (ХІ ст.) да Рэфармацыі (1517 г., ці ХVI ст.). Двухполюсная Эўропа. Пасьля вялікай схізмы частка хрысьціян каталіцызавалася, а іншая частка - праваславінізавалася. У ХІ ст. у цывілізацыйнай часапрасторы існавалі абшары наступных цывілізацый: рамана-каталіцкай, германа-каталіцкай, славяна-каталіцкай, славяна-праваслаўнай, балта-паганскай, урала-каталіцкай, урала-паганскай, кельта-каталіцкай, баска-каталіцкай, грэка-праваслаўнай, альбана-праваслаўнай, рамана-праваслаўнай, славяна-паганскай.

Маладую цывілізацыю Эўропы трапна называюць Далёкім Захадам. Стабільныя абшары хрысьціянства пасьля ХІ ст. на плянэце звузіліся да Каўказу і Эўропы. Мусульманская цывілізацыя заняла большую частку Пірынэйскага паўвостраву (арабы-мусульманы). Цюркі-мусульманы паступова выпіхалі ўсходніх хрысьціян з Малой Азіі.

Далёкі Захад быў адрэзаны ад цывілізацыі Індыі і ўсходнеазіяцкай цывілізацыі (найперш Кітаю) маладой мусульманскай цывілізацыяй. Аднак тут фарміраваліся традыцыі палітычнага плюралізму, бо ніколі ў Эўропе пасьля распаду Рымскае імпэрыі не йснавала адной дзяржавы. Чым і карысталіся розныя групоўкі тагачасных дысыдэнтаў. Калі немагчыма было жыць і працаваць ў аднаго манарха, то можна было пераехаць да другога, трэцяга, пятага і, магчыма, у дзесятага знайсьці сабе падтрымку. Тым больш што літаратурная мова была адзінаю (латынь).

У часы раньняга Рэнесансу Эўропа шукала шляхі ў сьвет. Калі цэнтрам эўрапейскага Адраджэньня стала апэнінская рамана-каталіцкая цывілізацыя (Мікеланджэля, Рафаэль), то цэнтрам Вялікіх геаграфічных адкрыцьцяў - пірыэйская (Калюмб, Магелян). У гэтым і праявілася эўрапейская плюралістычнасьць.

Другой рысай маладой цывілізацыі Эўропы быў папацэзарызм. Такое гуманістычнае ноў-хаў не было характэрна для Арыенту (Усходу). Рэальнае аддзяленьне царквы ад дзяржавы спрыяла не азіяцкаму дэспатызму, а крытыкі манархаў папамі і ўплыву царквы на дзяржаву. Нават у Візантыі пад уплывам Арыенту царква не была дэ-факта аддзелена ад дзяржавы (цэзарапапізм), што, у тым ліку, сталася прычынай прымату пышнай формы над рэальным зьместам. Адсюль, агульны застой у Візантыі прывёў да яе заваёвы туркамі-асманамі й пагібелі Візантыйскае цывілізацыі.

У Эўропе апісаны выпадкі, калі манархі, што былі крытыкаваны Папам з'яўляліся да першасьвятара і на каленях, просячы дараваньня і божага дабраславеньня. Такое не было магчыма ў арыентальных (усходніх) цывілізацыях. Тое было выключана ў цэзарапапісцкай Візантыі што зпазнала арыентальныя ўплывы.

Ва ўсходніх цывілізацыях рэлігіі былі, хутчэй умантаваны ў дзяржавы з абсалютнымі манархіямі, што не перашкаджала ўсходняму дэспатызму.

Перад рэфармацыяй у пачатку ХVІ ст. цывілізацыйны падзел Эўропы выглядаў наступна. Існавалі рэгіянальныя цывілізацыі: рамана-каталіцкая, германа-каталіцкая, славяна-каталіцкая, славяна-праваслаўная, рамана-праваслаўная, грэка-праваслаўная, альбана-праваслаўная, балта-каталіцкая, кельта-каталіцкая, баска-каталіцкая. Каталіцкая - значыла лацінская, а праваслаўная - усходнехрысьціянская. Падзелаў заходняга і ўсходняга хрысьціянства да Рэфармацыі і Вуніятызацыі Эўропа ня ведала.

3. Ад Рэфармацыі-Контррэфармацыі - да Вялікай эўрапейскай вайны 1914-1945 гг.

Рэфармацыя - рэлігійны, тэалягічны і грамадзкі рух у лоне заходнега касьцёла ў ХVІ - на пачатку ХVІІ ст., у выніку якога ўзьніклі эвангелісцкія цэрквы/касьцёлы, а ў далейшай пэрспэктыве - пратэстанцкія.

Пасьля выступу Марціна Лютэра 31.10.1517 г. у Вітэнбэргу спратэстантызаваліся: Княства Прусіі (стварыла ў 1525 г. першы ў сьвеце ўласны эвангелісцкі касьцёл), Каралеўства Швэцыі (1527), Каралеўства Англіі (1534), Каралеўства Шатляндыі (1534), Паморскае княства (1534), Каралеўства Нарвэгіі (1536), Каралеўства Даніі (1536), Электарат Саксоніі (1539), Электарат Брандэнбургіі (1539), Ісляндыя (1541).

Вынікам Рэфармацыі было:

1. Фармаваньне амаль блізкай да сучаснай канфэсійнай карты Эўропы з большымі абшарамі пратэстантызму, чым сучасныя. Білатэральны цывілізацыйны падзел Эўропы на каталіцкую і праваслаўную зьмяніўся трыма, а пасьля Берасьцейскай вуніі (1596 г.) чатырма падзеламі хрысьціянства: каталіцтва, праваслаўе, пратэстанцтва, вуніяцтва.

2. Прыняцьце рознымі этнічнымі супольнасьцямі Эўропы той ці іншай вэрсіі хрысьціянства ўтварыла новыя цывілізацыйныя супольнасьці: германа-пратэстанцкую, рамана-пратэстанцкую, славяна-пратэстанцкую, урала-пратэстанцкую, кельта-пратэстанцкую, балта-пратэстанцкую.

Пасьля Рэфармацыі-Контррэфармацыі і Вуніятызацыі ў цывілізацыі Эўропы ўзьніклі сучасныя традыцыйныя лякальныя цывілізацыі.

Пасьля Рэфармацыі цывілізацыйная часапрастора Эўропы выглядала наступным чынам: рамана-каталіцкая, рамана-пратэстанцкая, рамана-праваслаўная, балта-каталіцкая, германа-каталіцкая, германа-пратэстанцкая, славяна-каталіцкая, славяна-праваслаўная, славяна-пратэстанцкая, кельта-каталіцкая, кельта-пратэстанцкая, кельта-праваслаўная і альбана-праваслаўная цывілізацыі.

Контррэфармацыя зьліквідавала ці зьменьшыла абшары многіх рамана-пратэстанцкіх і славяна-пратэстанцкіх супольнасьцяў і стабілізавала германа-пратэстанцкія супольнасьці. Большасьць абшараў кальвінісцкага касьцёлу ў Францыі і ў Польшчы зьнікла пасьля ліквідацыі кальвінізму. Па Контррэфармацыі мапа лацінскай цывілізацыі ў Эўропе наблізілася да сучаснай.

Прыняцьце Берасьцейскай вуніі было важным момантам, пасьля якога паступова былы праваслаўны ўсход Рэчы Паспалітай стаў вуніяцкім. Іслямізацыя пераважна праваслаўнага Балканскага паўвостраву ў складзе Асманскай імпэрыі прывяла да трансфармацыі ў асноўным славяна- і альбана-праваслаўных супольнасьцяў у славяна- і альбана-мусульманскія грамады.

Рэфармацыя-Контррэфармацыя і Вуніятызацыя прывялі да дыскусу адносна рэлігіі, што сталася наступным гуманітарным ноў-хаў цывілізацыі Эўропы. Рэфармацыя сталася Рэнесансам да абшараў што знаходзіліся па-за былой Рымскай імпэрыяй. Вынаходніцтва Гутэнбэргам кнігадрукаваньня прывяло да павялічэньня колькасьці інфармацыі і інтэнсіфікацыі абмену ёю.

Адсюль, постаць Францыска Скарыны і іншых беларускіх кнігадрукароў. Ноў-хаў хутка разыходзіліся па агульнаэўрапейскай цывілізацыйнай прасторы, часткаю якой было ВКЛ, і амаль не праходзілі праз усходнюю мяжу ВКЛ у Масковію. Усходняя мяжа ВКЛ стала ўсходняй мяжою тагачаснае цывілізацыі Эўропы.

Для параўнаньня адзначым, што ў Масковіі ўсе павінны былі прыняць царкоўную рэформу Нікана. Ніякага дыскусу наконт рэлігіі не йснавала. Нязгодныя (стараабрадцы) зьнішчаліся, таму й зьбягалі ад пагібелі ў ВКЛ, дзе існаваў рэальны плюралізм.

Для тагачаснай Эўропы было характэрна хуткае па часе і ўсеагульнае ўжываньне ноў-хаў, як гуманістычных, так тэхналягічных, тэхнічных і прыродазнаўчых, што яе адрозьньвала ад Арыенту. Вядома, што ў Арыеньце час паміж зьдзяйсьненьнем вынаходніцтваў і іх ужыткам звычайна вымяраўся стагодзьдзямі, а як толькі вынаходніцтвы з цывілізацый Індыі, усходнеазіяцкай і мусульманскай пападалі ў Эўропу - іх ужывалі масава як правіла празь дзесяцігоддзі й гады. Тое было эфэктам ад палітычнага й эканамічнага, навуковага ды рэлігійнага плюралізму.

Магдэбургскае права й мяйсцовае самакіраваньне сталася гуманітарным ноў-хаў якое канчаткова сфарміравала эўрапейскія соцыюмы не па ўсходняму прынцыпу зьверху-уніз, а па эўрапейскаму - зьнізу ўверх.

Наступнымі гуманістычнымі ноў-хаў цывілізацыі Эўропы былі эўрапейскае Асьветніцтва, палітычныя працэсы дэманархізацыі-рэспубліканізацыі што выліліся ў эўрапейскія нацыянальныя рэвалюцыі (Ангельская, Вялікая французская і г. д.). Абсалютныя манархіі замяніліся канстытуцыйнымі, абмежаванымі, або рэспублікамі.

Прамысловыя рэвалюцыі прывялі да гаспадарчага перавароту. Разьвітымі сталі індустрыяльныя дзяржавы, а індустрыялізацыя - галоўным чыньнікам разьвітасьці.

Пачалі фарміравацца эўрапейскія мадэрныя (новыя) нацыі. Нацыятварэньням садзейнічалі дэманархізацыі-рэспубліканізацыі, паходы Напалеона Банапарта па Эўропе (нанёс вайсковыя паразы эўрапейскім манархам), індустрыялізацыі, ліквідацыі прыгоньніцтва (паншчыны) і станаў (саслоўяў).

Урбанізацыя й рост местаў (гарадоў) сталіся вынікамі індустрыялізацыі. У местах сканцэнтраваліся асяродкі нацыянальных эліт. Чыгункі зьвязалі розныя рэгіёны дзяржаў.

Усё гэта разам зь Вялікімі геаграфічнымі адкрыцьцямі прывяло да нябачнай перавагі цывілізацыі Эўропы і фарміруючага Акцыдэнту-Захаду (разам з цывілізацыяй Паўночнай Амэрыкі) ў сьвеце.

Абсалютна памылкова некаторыя лічаць эўрапейцаў звышрацыянальнымі тэхналягічна-тэхнічнымі машынамі для заваёвы іншых цывілізацый. Перавага чалавека эўрапейскага, г. зн. цывілізаванага на спосаб эўрапейскі была ў разнастайнасьці разьвіцьця. Ён нёс спачатку свае гуманітарныя ноў-хаў. Потым - тэхналягічныя і тэхнічныя ды прыродазнаўчыя.

У канцы ХІХ - пачатку ХХ стст. дзякуючы Вялікім геаграфічным адкрыцьцям амаль увесь сьвет стаў вядомым эўрапейцам. Дзякуючы сыстэме метраполія-калёнія адбылася эўрапеідызацыя большай часткі сьвету.

Новая гісторыя для цывілізацыі Эўропы - гісторыя з часоў Вялікіх геаграфічных адкрыцьцяў да Першай сусьветнай вайны (часткі Вялікай эўрапейскай вайны).

4. Вялікая эўрапейская вайна 1914-1941 гг. Уключае пэрыяд ад пачатку Першай сусьветнай вайны да сканчэньня Другой сусьветнай.

Запозьненае фарміраваньне цэнтралізаваных нацыянальных дзяржаў у большай часткі паўдзённых германцаў (ніжнегарманская і верхнегерманская лякальныя цывілізацыі) і апэнінскіх раманцаў (апэнінская лякальная цывілізацыя) прывялі да прагі перадзелу падзеленага сьвету. Такія амбіцыі мелі Нямеччына, Аўстра-Вугоршчына, Асманская імпэрыя ў пачатку ХХ ст., Нямеччына і Італія ў 30-ых - пачатку 40-ых гадоў ХХ ст.

Усеагульнае захапленьне ў Нямеччыне геапалітычнымі дактрынамі Mitteleuropa'ы, пабудова ўсё новых вэрсій сьведчыць аб шырыне й глыбіне прагі да экспансіі на ўсход у паўднёвых германцаў.

Дзьве сусьветныя войны паміж рознымі эўрапейскімі лякальнымі і рэгіянальнымі цывілізацыямі - вонкава аформленымі ў нацыі й дзяржавы прынесьлі дзесяткі мільёнаў ахвяр, незьлічоныя палітычныя і эканамічныя страты. Эўропу чакаў Вялікі падзел.

У пэрыяд паміж войнамі былі выказаны першыя ідэі аб неабходнасьці эўрапейскай інтэграцыі, аднак шызафрэнічныя палітыкі фашыстоўскага рэжыму ў Італіі, нацыянал-сацыялістычнага ў Нямеччыны, камуністычнага ў СССР зрабілі немагчымымі палітычныя высілкі інтэлектуалаў і прывялі да разьвязваньня новай агульнаэўрапейскай і сусьветнай бойні.

5. Вялікі падзел Эўропы паміж Паўночнай Амэрыкай і Эўразіяй 1945-1989 гг.

На амэрыканскіх і савецкіх штыкох у Эўропу былі прынесены іншацывілізацыйныя ўзоры. ЗША і СССР падзялілі Эўропу на дзьве зоны ўплыву. Заходняя частка аказалася пад уплывам ЗША, а ўсходняя - пад непасрэдным падпарадкаваньнем СССР. ЗША аказалі эканамічную дапамогу заходняй частцы Эўропы ў адбудове гаспадаркі, але прынесьлі з сабою эканамічную залежнасьць. СССР прынёс непасрэднае падпарадкаваньне ўсходняй часткі Эўропы навязаўшы эўрапейцам чужыя для нас цывілізацыйныя ўзоры.

Эўрапейцы масава пратэставалі супроць разьмяшчэньне амэрыканскіх ядзерных ракет на кантынэньце, амэрыканскага панаваньня.

Расейска-савецкі эўразійскі таталітарызм аказаўся непасільнаю ношаю для эўрапейцаў, запаволіўшы эканамічнае разьвіцьцё ўсходу цывілізацыі Эўропы і спыніўшы натуральнае для эўрапейцаў палітычнае. Пасярод Бэрліну была збудавана сьцяна якая стала сымбалем падзелу Эўропы. Пры спробе перасячэньня Бэрлінскай сьцяны многія немцы былі забіты.

На ўсходзе Эўропы адбываліся масавыя пратэсты. Найбольш яркія зь іх прайшлі ў Вугоршчыне ў 1956 годзе, у Чэхаславаччыне ў 1968 годзе, у Польшчы ў 1980-ых гадох.

Пражская вясна 1968 г. і здушэньне масавага антытаталітарнага руху чэхаў аказала вялікае ўзьдзеяньне на інтэлектуальныя эліты. З 1945 па 1989 гады па ўсёй Цэнтральнай і Ўсходняй Эўропе дзейнічалі тысячы дысыдэнтаў якія не зьмірыліся з новым таталітарызмам і эўразійскай, або расейскай залежнасьцю. Тысячы дысыдэнтаў у розныя гады былі зьнішчаны, кінуты ў вязініцы, звольнены з працы і г. д.

Адным з сымбалеў барацьбы за свабоду стаў масавы незалежны прафсаюз "Салідарнасьць" і яго лідэр - рабочы-электрык з Гданьскай судаверфі Лех Валэнса.

Пасьля Другой сусьветнай вайны ў акупаваных Масквой дзяржавах Балтыі, у Заходняй Украіне, Заходняй Беларусі вяліся нацыянальна-вызвольныя войны якія былі крывава задушаны савецкімі інвазійцамі-акупантамі.

Эўрапейская інтэграцыя сталася сваеасаблівым адказам заходніх эўрапейцаў на падзел Эўропы. Пачалася - зь інтэграцыі вугальнай і сталеліцейнай прамысловасьцяў, а скончылася - Эўрапейскім Эканамічным Зьвязам (ЭЭЗ).

У 60-ыя гады ХХ ст. эўрапейскія дзяржавы адмовіліся ад ўласных калёній (найперш у Афрыцы), якія было на той час эканамічна ня выгадна ўтрымоўваць. Эўропа ськінула цяжар каляніялізму.

6. Час эўрапейскай інтэграцыі. Эўропа ськідае цяжар Вялікага падзелу.

У 1985 годзе ў СССР да ўлады прыйшоў Міхаіл Гарбачоў. Ім была зроблена спроба правесьці палітыку паскарэньня сацыяльна-эканамічнага разьвіцьця. Інвеставаньня машынабудаваньня і іншых галін прамысловасьці не прывяло да чакаемых вынікаў, бо Савецкі Саюз і надалей адставаў ад разьвітых дзяржаў Захаду. Эканамічны мэнталітэт кіраўніцтва быў на той час не сучасны. Разьвіты сьвет уступаў у інфармацыйны пэрыяд разьвіцьця гаспадаркі, таму СССР павінен быў найперш інвэставаць у разьвіцьцё напісаньня праграм і праэктаваньне ды прадукцыю новай кампутарнай тэхнікі.

Пасьля, пачалася палітыка перабудовы і галоснасьці. У эўразійскую цывілізацыю зь яе пабудовай дзяржавы зьнізу ўверх, манаполіяй монаідэалёгіі былі ўнесены цывілізацыйныя ўзоры цывілізацыі Эўропы. Расейскаімпэрскае і савецкае мінулае стала шырока крытыкавацца, нацыянальныя эліты, найперш дысыдэнты, атрымалі неабходную свабоду неабходную для дзейнасьці.

У Эстоніі, Латвіі й Летуве арганізаваліся Народны Фронт Эстоніі, Народны Фронт Латвіі і Летувіскі "Саюдзіс". Перабудова й галоснасьць перарасьлі ў нацыянальна-вызвольную барацьбу за незалежнасьць, супроць савецкай акупацыі. Тамтэйшыя эліты былі нацыянал-камуністычнымі дэ-факта, цывілізаваны на спосаб эўрапейскі, значыць дапускалі дыскус на тэмы ідэалёгіі з прадстаўнікамі іншых ідэалёгій.

Аналягічна на Заходняй Украіне і ў Малдове (за выключэньнем Прыднястроўя), ўкраінскі "Рух" і Народны Фронт Малдовы, што ўзначалілі былыя дысыдэнты й нацыянал-камуністыя, - распачалі барацьбу за незалежнасьць сваіх краін і пераўтварэньне іх у дзяржавы.

У Беларусі (тады ўзорнай рэспубліцы) камуністычныя эліты былі амаль цалкам пазбаўлены беларускай эўрапейскай мадэрнай нацыянальнай самаіндэнтыфікацыі, таму Беларускі Народны Фронт "Адраджэньне" узначалілі былыя дысыдэнты і ў, меньшай ступені, нацыянал-камуністы.

У 1989-91 гадох у Цэнтральнай і Ўсходняй Эўропе адбыліся масавыя мірныя антыкамуністычныя і антыэўразійскія рэвалюцыі. Паўсюдна, акрамя Румыніі, выхаду сотак тысяч людзей на вуліцы хапіла для мірнага пераходу ўлады ад прамаскоўскіх камуністаў да былых дысыдэнтаў і нацыянал-камуністаў што стаялі на нацыянальных і праэўрапейскіх пазыцыях.

Толькі ў Румыніі рэжым дыктатара Чаушэску аказаў узброены супраціў.

У Югаславіі сувэрэнізацыя Славеніі і Харватыя (паўднёваэўрапейская лякальная цывілізацыя) прывяла да вайны з Сэрбіяй. Асабліва крывавай была цывілізацыйная вайна ў Босьніі і Герцэгавіне паміж сэрбамі, харватамі і мусульманамі-басьнійцамі, што рэпрэзэнтавалі розныя цывілізацыі. Басьнійцы належаць да мусульманскай плянэтарнай, харваты ды сэрбы адпаведна да паўднёва-сэрэднеэўрапейскай і балкана-усходнеэўрапейскай рэгіянальных. Паказальна трагедыя Срэбраніцы, дзе былі забіты тысячы мусульман-басьнійцаў.

Другога чэрвеня 1989 года мільёны палякаў прагаласавалі за свабоду. Да ўлады прыйшлі былыя дысыдэнты з незалежнага прафсаюзу "Салідарнасьць". Рэжым генэрала Войцеха Ярузэльскага пацярпеў паразу. Хутка Лех Валэнса стаў першым незалежным Прэзыдэнтам Польшчы.

У краінах Балтыі народныя франты і "Саюдзіс" выйгралі выбары ў мяйсцовыя парляманты. Быў узяты курс на абнаўленьне незалежнасьцяў. Увесну 1990 года Летува (11 сакавіка), Эстонія (30 красавіка) і Латвія (3 траўня/мая) абвясьцілі аб аднаўленьні страчаных у 1940 годзе незалежнасьцяў.

У 1991 годзе (19-21 жніўня) у Маскве адбылася спроба дзяржаўнага перавароту. Прэзыдэнт Расеі Барыс Ельцын пры падтрымцы сотак тысяч расейцаў перамог змоўшчыкаў. Тагачасны Прэзыдэнт СССР быў вернуты да ўлады. Аднак дэ-факта ўлада ўжо была ў Барыса Ельцына.

У канцы жніўня адбылася сувэрэнізацыя Ўкраіны, дзе да ўлады прыйшлі пераважна нацыянал-камуністы. На палітычнай карце Эўропе зьявілася самая вялікая эўрапейская дзяржава - Україна.

У канцы жніўня 1991 года адбылася Беларуская сэсія незалежнасьці. Некалькі дзесяткаў народных дэпутатаў Вярхоўнага Савета Беларусі на чале з мастацтвазнаўцам Зянонам Пазьняком (фракцыя БНФ "Адраджэньня") ініцыявала і правяла сэрыю заканадаўчых актаў, якія сувэрэнізавалі Беларусь. 25 жніўня 1991 года Вярхоўны Савет Беларусі надаў статус канстытуцыйнага закону Дэклярацыі аб сувэрэнітэце Беларусі прынятай 27 ліпеня 1990 года. З гэтага часу Беларусь стала незалежнай дзяржавай дэ-факта.

9 сьнежня Прэзыдэнты Украіну, Расеі і Старшыня Вярхоўнага Савету Беларусі дэнансавалі саюзную дамову. Савецкая імпэрыя юрыдычна спыніла сваё існаваньне.

У гэты ж час Эўрапейскі Эканамічны Зьвяз пераўтварыўся ў Эўрапейскі Зьвяз. Распачалася палітычна-эканамічная інтэграцыя цывілізацыі Эўропы.

На працягу 90-ых 2000 гадоў у НАТО, Эўрапейскі Зьвяз, зоны Шэнген (мытная інтэграцыя) і зоны эўра ўваходзілі ўсё новыя і новыя дзяржавы, пераважна з былой камуністычнай Усходняй Эўропы. Зьбігнев Бжэзіньскі спрагназаваў каляндар эўрапейскае інтэграцыі.

У наш час контуры эўрапейскай інтэграцыі набліжаюцца да контураў цывілізацыі Эўропы, толькі Беларусь, Україна і Малдова, а таксама некаторыя заходнебалканскія дзяржавы з балканскай лякальнай цывілізацыі застаюцца па-за эўрапейсай інтэграцыяй. Узьнік сваеасаблівы новы Бэрлінскі мур, які аддзяляе цывілізацыйных эўрапейцаў з усходнеэўрапейскай лякальнай цывілізацыі ад цывілізацыі Эўропы (найперш візавы).

Для ўсходнеэўрапейцаў была распрацавана праграма Ўсходняе партнёрства, якая рэалізуецца.

Цывілізацыйнае разьвіцьцё Старага Сьвету мае наступныя рысы:

а) Вынікам адкрыцьця палітычных межаў паміж дзяржавамі стала інтэнсіфікацыя міграцыйных працэсаў унутры Эўропы. Нутрана, імігранты звычайна інтэгруюцца ў блізкую культуру іншай краіны, а ў пакаленьні х - асімілююцца. Галоўны нутрыэўрапейскі накірунак міграцыі - з усходу Старога Сьвету - на захад (з эўрапейскай пэрыфэрыі да паўпэрыфэрыі і цэнтру).

б) Вынікам масавага наплыву ў Эўропу насельніцтва (імігрантаў) зь іншых плянэтарных цывілізацый стала канцэнтрацыя імігрантаў і іх нашчадкаў у найвялікшых аглямэрацыях, адсюль праблемы зь інтэграцыяй іншацывілізацыйных у эўрапейскія дэмакратычныя супольнасьці.

Краіны рамана-лацінскай, германа-лацінскай, кельта-лацінскай цывілізацый сталі найбольш прывабнымі для імігрантаў (каля 14 млн. асоб). Так у Нямеччыне за 7,3 млн. асоб, або больш 9% супольнасьці - чужаземцы, а ў Вялікабрытаніі - за 3,5 млн. асоб, ці больш 6% насельніцтва. Больш чым 1 млн. 200 тыс. чужаземцаў жывуць у Галяндыі, а рамана- і германа-каталіцкая Бэльгія прыняла каля 1 млн. імігрантаў, што складае каля 10% ад агульнай колькасьці насельніцтва. У Францыі кожны трэці француз мае продкаў-імігрантаў, а ў Гішпаніі - за 800 тыс. чужаземцаў.

Найбольш імігрантаў з абшарава блізкіх да Эўропы араба-мусульманскай (з краін Магрыбу) і цюрка-мусульманскай (Турэччына) цывілізацый.

Паводле даўжыні часапрасторы можна дыфэрэнцаваць наступныя групы цывілізацый:

1. З даўжынёй прасторы, параўнальнай з сучаснымі абшарамі цывілізацыі Эўропы: апэнінская, пірынэйская, французская, верхнегерманская, трансламаншская і інш.

2. З даўжынёй часапрасторы 900-700 год: балцкая усходнебалтакаталіцкая.

3. З даўжыней прасторы ад хрысьціянізацыі да Рэфармацыі: мёртвыя лякальныя заходнегермана-каталіцкая, фіна-каталіцкая і паўночнагермана-каталіцкая.

4. З даўжынёй часапрасторы ад Рэфармацыі: нардычная, ніжнегерманская, брытанская, альпійская, уэльская, балтыйская, фінская, мадзьярская лякальныя цывілізацыі.

5. Ад Берасьцейскай вуніі: транспалеская.

6. Ад іслямізацыі Балкан: басьнійская, альбанская - мусульманскія анклявы ў фізыка-геаграфічнай Эўропе.

7. Ад пачатку эўрапейскай інтэграцыі: імігранты з мусульманскай, Індыі, ўсходнеазіяцкай і інш. плянэтарных цывілізацый.

Мёртвыя цывілізацыі - цывілізацыі, якія існавалі ў Эўропе да ХХІ ст.

1. Да хрысьціянізацыі: кельта-паганская, германа-паганская, славяна-паганская, балта-паганская, урала-паганская. Зьніклі, трансфармаваўшыся ў хрысьціянскія.

2. Ад хрысьціянізацыі да Рэфармацыі: заходнегермана-каталіцкая, паўночнагермана-каталіцкая, фіна-каталіцкая. Трансфармаваліся ў пратэстанцкія.

3. Цывілізацыі і рэлігіі, канфэсіі, веравызнаньні

Рэлігія зьяўляецца адным з найважнейшых чыньнікаў цывілізацыі. Рэлігійны сьветагляд самы старажытны і стабілізаваны ў часапрасторы. Іншыя сьветагляды: этнічныя, нацыянальныя, ідэалягічныя, глябалістычны і г. д. узьніклі пазьней гістарычна, а таксама падвяргаліся частым зьменам і трансфармацыям. Як цывілізацыя Эўропы, так і яе рэгіянальныя і лякальныя цывілізацыі сфармаваліся пад уплывам хрысьціянства і яго напрамкаў: каталіцтва (рыма- і грэка-), праваслаўя і пратэстантызму.

Сьветагляд эўрапейцаў і цывілізацыя Эўропы шчыльна зьвязаны з хрысьціянскім рэлігійным сьветаглядам і маральнымі каштоўнасьцямі. Больш за тое, сярэднявечнае чалавецтва, як правіла, ня ведала рэлігійнай талерантнасьці. За пераход з адной рэлігіі ў іншую Асоба магла быць пакарана, а, найперш, асуджана тагачаснай грамадзкай думкай. Таму цэлыя супольнасьці праз доўгія соткі гадоў захоўвалі тую ці іншую рэлігію. Эпохі масавага пераходу ў іншыя рэлігіі, або рэлігійных трансфармацыяў (хрысьціянізацыя, іслямізацыя, Рэфармацыя, вуніятызацыя), навяртаньня на былую рэлігію (Контррэфармацыя, пераход вуніятаў у праваслаўе, рэхрысьціянізацыя іслямізаваных) - хутчэй выключэньне. Тое часта суправаджалася рэлігійнымі войнамі. Больш за тое, нельга было мець падвойную ці патройную рэлігійную сьвядомасьць (індэнтыфікацыю) быць каталіка-праваслаўным, ці вуніята-ісляма-каталіком, або кальвінісцкім юдэем).

Толькі ў некаторых выпадках рэлігійная сьвядомасьць у побыце можа быць падвоенай (праваслаўнымі-каталікамі адчувае ў побыце сябе частка вуніятаў Галіцыі). Такі народны канфэсіёнім „праваслаўны-каталік" хіба што выключэньне з правілу. Ён яшчэ і зьяўляецца транспалескім (усходнеславянска-вуніяцкім) цывілізацыёнімам.

Рэлігійнасьці:

1. Рэлігіі (хрысьціянства, іслям, юдаізм, будызм).

2. Канфэсіі (каталіцтва, праваслаўе, пратэстантызм, шыізм, сунізм і г. д.).

3. Веры, або веравызнаньні (рымска-каталіцкая, грэка-каталіцкая, або вуніяцкая, пратэстанцкія: лютэранская, эвангельская і г. д.).

4. Цывілізацыі і этнасы

Тэарэтычна кожны этнас можа несьці ў сябе арыгінальную цывілізацыйнасьць. Практычна этнас можа быць арыгінальным цывілізацыйна, калі ён нясе ў сябе найперш арыгінальную рэлігійнасьць-канфэсійнасьць-веравызнаньне.

Герархія этнасаў.

1. Індаэўрапейцы, уральцы, каўказцы - метаэтнас, гэта значыць - этнічныя сем'і.

2. Заходнія індаэўрапейы (раманцы+германцы+кельты), сярэднія (балты+славяны) - суметаэтнас. Вядома, што індаэўрапейскі метаэтнас падзяляецца на тры суметаэтнасы. Усходні - індыйская і пэрсідзкая групы этнасаў, сярэдні - балтыйская і славянская, заходні - кельцкая, раманская і германская.

3. Славяны, балты, раманцы, германцы, кельты - макраэтнас.

4. Усходнія славяны, заходнія славяны - мэзаэтнас.

5. Беларусы, украінцы, палякі, летувісы - уласна этнас - этнічная нацыя.

6. Палешукі, маравы, жамойты, латгалы, кашубы - мікраэтнас, або частка уласна этнасу.

7. Заходнія палешукі, сярэднія палешукі (пінчукі) - нанаэтнас, або частка мікраэтнасу.

Такі падзел не ідэальны, аднак апэруючы ім можна правесьці далейшую карэляцыю цывілізацыя - этнас.

Назіраюцца наступныя карэляцыі (суадносіны) цывілізацыя-этнас. Цывілізацыі:

І. Манаэтнічныя, уключаюць выпадкі калі адзін уласна этнас або яго частка зьяўляюцца лякальнымі і, нават, рэгіянальнымі цывілізацыямі.

1. Мікраманаэтнічныя, г. зн. уключаюць частку этнасу. Паўночнаальбанская (альбана-каталіцкая), паўднёваальбанская (альбана-праваслаўная) - прасочваюцца як на лякальным, так і на рэгіянальным узроўнях.

2. Амаль манаэтнічныя, ахопліваюць большую частку этнасу. Мадзьярская -вугра-каталіцкая, альбана-мусульманская (большасьць альбанцаў), балтыйская - балта-пратэстанцкая.

3. Уласна манаэтнічныя, зьядноўваюць увесь уласна этнас. Мальта-каталіцкая, цюрка-праваслаўная (гагаузы), баска-каталіцкая, славяна-пратэстанцкая (ніжнія сорбы-лужычаны, калі іх лічыць уласна этнасам) кельта-пратэстанцкая (уласна этнас валійцаў).

4. Надманаэтнічныя, інтэгруюць ўвесь уласна этнас і частку іншага ўласна этнасу, г. зн. мікраэтнас. Французская (французы, калі іх можна лічыць уласна этнасам, балцкая (летувісы з жамайтамі плюс латгалы Латвіі).

ІІ. Біэтнічныя.

1. Мікрабіэтнічныя, уключаюць дзьве часткі этнасаў. Славяна-вуніяцкая лякальная (у ХХ ст. частка ўкраінцаў і беларусаў), рамана-пратэстанцкая (частка французаў і франка-швэйцарцы). Гістарычна - вынік дзейнасьці Ж. Кальвіна і яго пасьлядоўнікаў.

2. Уласна біэтнічныя. Уключаюць два ўласна этнасы. Рамана-праваслаўная (румыны, малдаваны), брытанская германа-пратэстанцкая (ангельцы і брытанізаваныя, або германа-пратэстантызаваныя шатляндыйцы), паўднёваславяна-каталіцкая, або паўднёваэўрапейская (славенцы, харваты), транспалеская (славяна-вуніяцкая) - частка беларусаў, частка ўкраінцаў. Апошняя ўмоўна ўводзіцца ў склад уласна біэтнічных, лічачы, што да 1839 года (часу адмены вуніі ў царскае Расеі) яна была уласна біэтнічнай, паколькі большасьць беларусаў а таксама заходніх і цэнтральных украінцаў былі вуніятамі.

ІІІ. Паліэтнічныя.

1. Мікрапаліэтнічныя. Лякальная трансламаншская (ірляндыйцы, плюс брэтонцы Францыі, плюс гэлы паўночнага-захаду Шатляндыі).

2. Уласна паліэтнічныя. Улучаюць тры-чатыры этнасы. Пірынэйская (гішпанцы-кастыльцы, каталёнцы, галісійцы), апэнінская (італійцы, сіцылійцы, сардынійцы, карсіканцы, італа-швэйцарцы калі іх лічыць асобным уласна этнасам), нардычная (швэды, нарвэгійцы, датчаны, ісляндыйцы), сярэднеэўрапейская (палякі, чэхі, славакі, верхнія сорбы-лужычаны), балканская (сэрбы, македонцы, чарнагорцы).

3. Надпаліэтнічныя. Улучаюць пяць і больш этнасаў. Звычайна - рэгіянальныя цывілізацыі больш маладых макраэтнасаў (рамана-лацінская, германа-лацінская, славяна-лацінская, славяна-усходнехрысьціянская).

Лякальныя цывілізацыі бываюць ад мікраманаэтнічных - да ўласна паліэтнічных.

Рэгіянальныя цывілізацыі бываюць:

1. Мікраманаэтнічнымі (альбана-лацінская, альбана-усходнехрысьціянская).

2. Уласна манаэтнічнымі (баска-лацінская, мальта-лацінская, грэка-усходнехрысьціянская, цюрка-усходнехрысьціянская).

3. Уласна біэтнічнымі (фіна-лацінская, вугра-лацінская, рамана-усходнехрысьціянаская).

4. Уласна паліэтнічнымі (кельта-лацінская).

5. Надпаліэтнічнымі (рамана-лацінская, германа-лацінская, славяна-лацінская, славяна-усходнехрысьціянская).

Большасьць рэгіянальных цывілізацый - уласна біэтнічныя і надпаліэтнічныя.

5. Цывілізацыі і дзяржавы

А. Агульнае

Цывілізацыйны падзел чалавецтва ў некаторых выпадках супадае з падзелам на гаспадарствы, у т. л. дзяржавы. Межы толькі некаторых дзяржаў у агульных рысах супадаюць зь межамі аднайменных цывілізацый, напр. Грэцыя, Расея, Вугоршчына, Ірляндыя. Аднак больш мільёна грэкаў, мільёны расейцаў, вугорцаў, ірляндыйцаў складаюць значныя, у т. л. сканцэнтраваныя супольнасьці ў іншых дзяржавах, найперш суседніх.

Іншыя цывілізацыі зьмяшчаюцца ў асноўным у межах двух дзяржаў, напрыклад рамана-праваслаўная - Румыніі і Малдовы. Большасьць - на абшарах трох і больш. Яскравы прыклад - германа-пратэстанцкая (большая частка Нямеччыны, Швэцыя, Нарвэгія, Данія, Ісляндыя, Вялікабрытанія).

Абшаравыя суадносіны цывілізацыі-дзяржавы наступныя:

1. На абшарах заходняй часткі Эўропы ў межах былой Рымскай імпэрыі кожнай лякальнай цывілізацыі адпавядае адна вялікая цывілізацыйная дзяржава: пірынэйскай - Гішпанія, апэнінскай - Італія, брытанскай - Вялікабрытанія. Іншыя дзяржавы - або мікрадзяржавы традыцыя дзяржаўнасьці якіх часта зыходзіць зь сярэднявечча (Сан-Марына, Андора, Манака), або палітычнанацыянальная што пераўтварылася ў монаэтнічнанацыянальную Партугалія, або частка Бэльгіі дзе жывуць франкацывілізацыйныя валёны. У такіх дзяржавах часапрасторава спачатку сфарміраваліся дзяржавы, а потым - палітычныя нацыі. У Італіі наадварот, этнічная нацыя ў ХІХ ст. сфарміравала цэнтралізаваную дзяржаву.

2. На абшарах Цэнтральнае Эўропы тры дзяржавы Нямеччына, Галяндыя, Бэльгія складаюцца з двух цывілізацый. Нямеччына і Галяндыя - з верхнегерманскай і ніжнегерманскай, пры тым ніжнія германцы жывуць на поўначы, а верхнія - на поўдні. Бэльгія - зь ніжнегерманскай (флямандыйцы, што жывуць на поўначы) і французскай (валёны - на поўдні). Дзьве камплементарныя лякальныя паўднёвагерманскія цывілізацыйнасьці: ніжнегерманская і верхнегерманская - распаўсюджаны ў Нямеччыне, Галяндыі, Люксэмбурзе, Аўстрыі і Ліхтэнштэйне, а таксама на большасьці абшараў Швэйцарыі і поўначы Бэльгіі.

3. У Паўночнай, Цэнтральнай і Ўсходняй Эўропе, дзе зрэалізавана этнічная канцэпцыя нацыі - кожная вялікая лякальная цывілізацыя ўтвараюць па дзьве-тры й больш этнічных нацыянальных дзяржаў. Тут наадварот, спачатку сфарміраваліся этнічныя нацыі. Затым этнічныя нацыі разбурылі мульцінацыянальныя дзяржавы: Швэдзкую (Фіны), Дацкую (нарвэгійцы, ісляндыйцы), Асманскую, Аўстра-Вугорскую, Германскую, Расейскую імпэрыі, пазьней - СССР, Чэхаславаччыну і Югаславію.

Адносіны цывілізацыя-цзяржава наступныя:

1. У Эўропе многія дзяржавы мона-, або пераважна монацывілізацыйныя. Рамана-каталіцкія - Партугалія (94% партугальцаў рамана-каталікоў), Гішпанія (96% рамана-каталікоў, выключэньне складаюць баскі-каталікі), Андора (94% рамана-каталікоў), Манака (90%), Італія (98%), Францыя (76% за выняткам баска- і кельтакаталікоў брэтонцаў), Сан-Марына (90%). Германа-пратэстанцкія - Швэцыя (86% германа-пратэстантаў), Нарвэгія (90%), Данія (90%), Ісляндыя (97%), Вялікабрытанія (72%, выкл. кельтакаталікі ірляндыйцы Ольстэру). Германа-каталіцкія - Аўстрыя (85%), Ліхтэнштэйн (83%), Люксэмбург (95%). Славяна-каталіцкія - Польшча (91%), Чэхія (39%, 40%), Славаччына (60%), Славенія (82%), Харватыя (77%). Славяна-праваслаўныя - Беларусь (60%), Украіна, Сэрбія, Чарнагорыя, Македонія (67%), Баўгарыя (80%).

Больш за тое, прадстаўнікі колькасна вялікіх цывілізацый зьяўляюцца значнымі аўтахтоннымі супольнасьцямі ў іншых дзяржавах (германа-пратэстанты ў Швэйцарыі, Нідэрляндах; германа-каталікі ў Нямеччыне, Нідэрляндах, Швэйцарыі, Францыі; рамана-каталікі ў Швэйцарыі, Бэльгіі; славяна-каталікі ў Беларусі, Босьніі і Герцэгавіне, Украіне, Летуве; славяна-праваслаўныя ў Малдове, Босьніі і Герцэгавіне і г. д.).

2. Абшары трох цывілізацый Эўропы (фіна-пратэстанцкай, рамана-праваслаўнай і альбана-мусульманскай ) уключаюць у сябе па дзьве дзяржавы.

Іншыя мона- ці пераважна монацывілізацыйныя дзяржавы фінапратэстанцкія - Фінляндыя (85%) і Эстонія (78%), рамана-праваслаўныя - Румынія (87%) і Малдова (80%) і альбанска-мусульманскія Альбанія ды Косава.

3. Нарэшце трэцяя група монацывілізацыйных дзяржаў цывілізацыйна ўнікальныя - Вугоршчына (63%), Грэцыя (92%), Ірляндыя (95%), Летува, г. зн. адпаведна вугра-каталіцкая, грэка-праваслаўная, кельта-каталіцкая і балта-каталіцкая.

Абшары трох цывілізацый (вугра-каталіцкай, грэка-праваслаўнай і кельта-каталіцкай, альбанскай мусульманскай) у асноўным супадаюць з абшарамі пэўных дзяржаў, уключаючы часткі абшараў іншай (-ых). Аднак пэўная колькасьць аўтахтонных вугра-каталікоў, грэка-праваслаўных і кельта-каталікоў і балта-каталікоў пражываюць у іншых дзяржавах, зьяўляючыся там значнымі аўтахтоннымі супольнасьцямі (вугры ў Сямігорадзе, Закарпацьці, Ваяводзіне; грэкі на Кіпры; ірляндыйцы ў брытанскай Паўночнай Ірляндыі, брэтонцы ў Францыі; летувісы ў Беларусі і Польшчы, а латгалы - ў латвійскай Латгаліі).

4. Абшар мальційска-каталіцкай цывілізацыі цалкам супадае з абшарам Мальты.

5. Абшар балта-пратэстанцкай і славяна-мусульманскай цывілізацый амаль цалкам супадае з большай часткай Латвіі (за выключэньнем традыцыйна балта-каталіцкай Латгаліі) ды Босьніі і Герцэгавіны (за выключэньнем сэрбскіх і харвацкіх частак дзяржавы).

6. Нарэшце, абшары колькасна найдрабнейшых цывілізацый ўключаюць пэўныя часткі дзяржаў. Баска-каталіцкая - невялікія часткі Францыі і Гішпаніі; альбана-праваслаўная і альбана-каталіцкая - часткі Альбаніі; турка-праваслаўная - частку Малдовы (Гагаузія); славяна-пратэстанцкая - частку Нямеччыны (сорбы-лужычаны пратэстанты); цюрка-мусульманская, акрамя турэцкай Фракіі, частку ўкраінскага Крыма, Баўгарыі.

Біцывілізацыйныя дзяржавы Эўропы: Бэльгія (германа-каталікі флямандцы і рамана-каталікі валёны). Нідэрлянды (германа-пратэстанты і германа-каталікі). Трыцывілізацыйная - Босьнія і Герцэгавіна (славяна-пратэстанты басьнійцы, славяна-праваслаўныя сэрбы, славяна-каталікі харваты). Швэйцарыя (рамана-пратэстанты франкашвэйцарцы, рамана-каталікі італашвэйцарцы ды германа-каталікі германашвэйцарцы).

Кожная з цывілізацый Эўропы гістарычна старэйшая за сучасныя дзяржавы.

Б. Цывілізацыі і мовы

Мовы бываюць:

Сакральныя (латынь, царкоўнаславянская).

Нацыянальныя (як палітычных, так і этнічных нацый).

У Эўропе назіралася: павялічэньне колькасьці нацыянальных літаратурных моў з-за кадыфікацыі этналектаў, сакралізацыя нацыянальных літаратурных моў.

Насельніцтва большасьці цывілізацый Эўропы камунікуецца ў аўтантычных для цывілізацый мовах (германскіх, раманскіх, славянскіх, балтыйскіх і г. д.). Аднак прадстаўнікі кельта-каталіцкай, кельта-пратэстанцкай; баска-каталіцкай; усходнеэўрапейскай славяна-праваслаўнай; славяна-пратэстанцкай цывілізацый білінгвістычныя. Кельты (ірляндыйцы і валійцы) акрамя кельцкіх моў хутчэй лепш валодаюць ангельскай, брэтонцы - французскай. Баскі размаўляюць як па-баскску, так па-гішпанску і па-французску (у Францыі), а украінцы і беларусы ведаюць акрамя ўкраінскай і беларускай моў - расейскую. Тое зьвязана з цывілізацыйнай асіміляцыяй (германа-пратэстанцкай, рамана-каталіцкай, эўразійскай).

Суадносіны: цывілізацыя - літаратурныя мовы.

1. Шматмоўныя цывілізацыі. Найбольш літаратурных моў стварыла нардычная цывілізацыя: швэдыйская, нарвэгійская: букмол і нюнорск, дацкая, ісляндыйская. Аналягічна, пірынэйская й апэнінская цывілізацыі (гішпанская, пратугальская, каталёнская, галісійская). Нарэшце, на ўсходзе Эўропы - сярэднеэўрапейская й балканская цывілізацыі шматмоўныя.

3. Двумоўныя цывілізацыі. Балты-каталікі карыстаюцца летувіскай і латыскай мовамі, у Жамойціі вядома літаратурная кадыфікацыя жамойцкай мовы (гл. артыкулы ў Vikipedia). Аналягічна - фінская й эстонская з фінскай лякальнай цывілізацыі, харвацкая й славенская з паўднёваэўрапейскай і г. д.

4. Монамоўныя цывілізацыі. Балты-пратэстанты Латвіі карыстаюцца латышскай мовай, а вугра-каталікі - вугорскай, мальта-каталікі - мальційскай, баскі-каталікі - баскай.

Супольнай літаратурнай нормай эліт цывілізацыі Эўропы ў сярэднявеччы была мёртвая на той час латынь. Супольныя літаратурныя нормы (латынь і стараславянска-царкоўнаславянская) злучалі лацінскую і ўсходнехрысьціянскую надцывілізацыі.

6. Цывілізацыі і сусьветны палітычна-эканамічны падзел

1. Абшары цывілізацый: германа-лацінскай (акрамя тэрыторыі былой НДР/ГДР, Ляпляндыі на поўначы Швэцыі і Нарвэгіі), кельта-лацінскай (рэгіянальная цывілізацыя), частка абшараў рамана-лацінскай цывіліцацыі: (Францыя, Фляндрыя, Манака, Андора, Сан-Марына, поўнач Італіі, паўночна-усходняя частка Гішпаніі, г. зн. найперш Кaталёнія і Краіна Баскаў), фіна-лацінскай (Фінляндыя, акрамя ляпляндыйскай поўначы і Эстоніі) карэлююцца з абшарамі цэнтру сусьветнай эканамічна-палітычнай сыстэмы - І сьвету.

2. Частка абшараў рамана-лацінскайкай цывілізацыі (Партугалія, Гішпанія акрамя паўночнага-усходу, поўдзень Італіі, Сіцылія, Сардынія, Корсіка), абшары лякальных цывілізацый: грэцкай, цэнтральнаэўрапейскай, паўднёваэўрапейскай, вугра-лацінскай (рэгіянальная), карпацкай (Румынія), частка балканскай (Баўгарыя), балтыцкай, балцкай, фінскай (Эстонія і фінская Ляпляндыя), мальтанскай зьяўляюцца эўрапейскай паўпэрыфэрыяй (сэміпэрыфэрыяй) - ІІ сьветам.

3. Абшары лякальных цывілізацый: балканскай (апрача Баўгарыі), альбана-мусульманскай, паўночнаальбанскай, паўднёваальбанскай, басьнійскай (паўднёваславяна-мусульманскай) і частка карпацкай (Малдова) утварылі абшары эўрапейскай пэрыфэрыі - ІІІ сьвету.

7. Цывілізацыі і ідэалёгіі ды геапалітычныя арыентацыі

Існуюць апісаньні працэсаў асіміляцыі рознымі плянэтарнымі цывілізацыямі розных ідэалёгій.

Марксізм узьнік у германа-лацінскай рэгіянальнай цывілізацыі (цывілізацыі Эўропы). Ва ўмовах ідэалягічнага плюралізму на індустрыяльнай стадыі разьвіцьця гаспадаркі патрэбна было выявіць мэханізмы эксплюатацыі. Яны былі выяўлены. Эўрапейскія марксісты займаліся абаронай наёмных работнікаў ад эксплюатацыі і прапаноўвалі пабудаваць новыя адносіны паміж працаўніком і працадаўцам.

У Эўразіі марксізм прыняў форму ленінізму-сталінізму і пераўтварыўся ў новы таталітарызм. Спроба пабудовы сацыялізму-камунізму прывялі да грандыёзных экспэрымэнтаў, прывяла да пагібелі дзесяткаў мільёнаў людзей у мірны мас.

Ва ўсходнеазіяцкай цывілізацыі, найперш у Кітаі, Паўночнай Карэі і В'етнаме, марксізм глыбока прыжыўся, прыняў крайне каляктывістычныя, грамаднасныя формы маодзэдунізму, чухчэ, хошэмінізму. Вынікамі сталі масавыя генацыды: пабудовы камун, культурная рэвалюцыя і г. д.

Спроба пабудовы эўразійскага камунізму ў пэрсаналістычнай Цэнтральнай і Ўсходняй Эўропе пасьля Другой сусьветнай вайны былі беспасьпяховымі, прывялі да масавых рэпрэсій, масавага супраціву, рэвалюцыям і ў канцы 80-ых гадоў ХХ ст. скончыліся масавымі мірнымі рэвалюцыямі (за выключэньнем Румыніі) з выхадам мільёнаў людзей на вуліцы гарадоў. Найяскравейшымі спробамі пазбаўленьня цывілізацыйных эўрапейцаў ад чужых ім эўразійскіх цывілізацыйных узораў сталі Пражская вясна 1968 года, польская Салідарнасьць 1980-ых гг.

Камунізм не прыжыўся як у Эўропе, так і ў Эўразіі. Толькі ва Ўсходняй Азіі яго асіміляцыя на мяйсцовую супэркаляктывістычную цывілізацыйную глебу стала плённай (Кітай, Паўночная Карэя, В'етнам), за выключэньнем вэстэрнізаваных дзяржаў (Японіі, Паўднёвай Карэі, Тайваню).

Сацыялізм разам зь іслямскай ідэалёгіяй прыжываўся ў некаторых арабскіх дзяржавах іслямскай цывілізацыі, а ў некаторых дзяржавах Лацінскай Амэрыцы плённымі сталіся асіміляцыі сацыялізму перамешанага з нацыяналізмам.

Пошукі карэляцыі паміж цывілізацыямі і геапалітычнымі арыентацыямі справа няўдзячная, але...

У Эўрапейскім Зьвязе абшарава, дэмаграфічна і гаспадарча-палітычна пераважае германа-пратэстанцкая надцывілізацыя. Таму зьвяз паміж германа-пратэстантамі Эўропы і германа-пратэстантамі Паўночнае Амэрыкі выглядае натуральна. Адсюль канструкцыя НАТО - трывалая, бо будуецца на аднолькавым надцывілізацыйным падмурку Захаду.

Пасьля Рэфармацыі ў цывілізацыйнай Эўропе пратэстанцкія надцывілізацыйныя супольнасьці перамаглі Гішпанію й Партугалію гаспадарча, стварылі звышдзяржавы: Галяндыю, Швэцыю, Вялікую Брытанію. Толькі рамана-каталіцкая Францыя вынікова спаборнічала зь германа-пратэстантамі. Каталіцкія супольнасьці сталі паўпэрыфэрыяй (за выкл. Францыі, бэльгійскіх валёнаў і іншых насельнікаў Заходняй Эўропы, паўночных італійцаў, гішпанскіх каталёнцаў), а праваслаўныя - пэрыфэрыяй (выкл. грэкі і ў некаторай ступені румыны і баўгары) цывілізацыі Эўропы.

У канцы ХІХ - першай палове ХХ ст. германа-пратэстанты (Нямеччына, Вялікабрытанія, і, у меньшай ступені - ЗША) спаборнічалі між сабой за ўплывы на плянэце (паводле досьведу двух сусьветных войнаў), а ў другой палове ХХ ст. эліты былых ворагаў сталі прыхільнікамі эўрапейскае і эўраатлянтычнае інтэграцыі. НАТО і de facto задзіночаная Заходняя Эўропа ўзору другой паловы ХХ ст. першасна - супольны праект германа-пратэстанцкай, рамана-каталіцкай і германа-каталіцкай цывілізацый. З 1999 і 2004 гадоў чацьвёртым слупом НАТО і Эўрапейскага Зьвязу стала славяна-каталіцкая цывілізацыя.

Вышаградзкая група дзяржаў (Польшча, Чэхія, Славаччына, Вугоршчына) - стратэгічны праект славяна-каталіцкай і вугра-каталіцкай цывілізацый.

У сучаснай Эўропе супрацоўнічаюць паміж саброй дзяржавы БэНіЛюксу, Балтыі, скандынаўскія, раманскія і іншыя, ствараючы праекты паводле цывілізацыйнай блізкасьці.

8. Цывілізацыйная ідэнтыфікацыя

Ідэнтыфікацыя родавая і плямённая гістарычна ранейшая ад ідэнтыфікацыі народнаснай і нацыянальнай. Рэлігійная індэнтыфікацыя ранейшая ад нацыянальнай. У этнасаў, якія недастаткова пераўтварыліся ў нацыю, можа выступаць разам з нацыянальнаю і, нават, дамінаваць.

Напрыклад праваслаўныя паўдзённай Беласточчыны ідэнтыфікуюць сябе як „руськія". Тое зьяўляецца не нацыёнімам, бо няма нічога цывілізацыйна агульнага паміж беластачанамі і расейцамі, а канфэсіёнімам (сынонім праваслаўныя), архаічнай народнаснай ідэнтыфікацыяй (эўрапейская Русь у складзе ВКЛ) і, вядома ж, - цывілізацыёнімам (нашчадкі эўрапейскай усходнеславянскай цывілізацыі - Русі). Больш за тое, праваслаўныя „руськія" пры неабходнасьці побытава супрацьстаўляюць сябе лацінікам-каталікам (палякам), а ўбачыўшы расейцаў разумеюць, што тыя - не свае, а "іншыя руськія".

Вядомы на першы погляд кур'ёзны выпадак, пры якім пасля прыезду беластоцкага „руськага" з Гішпаніі яго родныя ды знаёмыя запыталі, хто такія гішпанцы - руськія ці палякі. Пачуўшы, што гішпанцы гэта палякі - усе ўсё зразумелі... Жанчына з паўдзённага-усходу Падляшша пасьля паездкі ў Румынію паведаміла, што румыны ніякія не палякі, а руськія. Усё зразумела... Гішпанцы - палякі, а румыны - руськія (чытайце гішпанцы - каталікі, а румыны - праваслаўныя)!

Аналягічна, на данацыянальным этапе засталася частка русінаў, паколькі дыялектнае адрозьненьне ад асноўнага масіву ўкраінцаў ды запозьненае ўкраінскае нацыятварэньне ў Карпатах спрыяла шырокаму ўжываньню цывілізацыёніму "русін" - "руські" дзеля самаідэнтыфікацыі. Тое выкарыстоўвае Расея дзеля стварэньня ў Закарпацьці абшару палітычнага сэпаратызму.

Цывілізацыёнімы часта карэлююцца з этнонімамі, канфэсіёнімамі, харонімамі, палітонімамі. Усім вядомы сучасныя этнонім і палітонім „поляк", што атаясамліваюцца з сучаснай польскай заходнеславянскай нацыяй і сучаснай польскай дзяржавай. Гістарычна на абшарах былых усходніх ўскраін першай і другой Рэчы Паспалітых „паляк" функцыянаваў як канфэсіёнім, г. зн. сынонім каталік, палітонім - падданы польскай дзяржавы, а нават выступаў дзеля адзначэньня высокага шляхоцкага стану ("шляхоцкі польскі народ"). Нарэшце „паляк" выступаў як цывілізацыёнім, г. зн. абазначаў належнасьць асобы да лацінскай цывілізацыі, славяна-каталіцкай цывілізацыі. Таму этнічныя ўсходнія балты (продкі сучасных летувісаў) і ўсходнія славяны (продкі беларусаў) тады называлі сябе палякамі.

Беларус выступае як этнонім і нацыёнім.

Гэты запіс апублікаваны: Чацвер, Сакавік 21, 2013 у 19:05

VІІ. Цывілізацыйная канфлікталёгія

1. Цывілізацыйныя канфлікты ў Эўропе

Цывілізацыйныя канфлікты ў гісторыі Эўропы - найнебясьпечнейшыя. Злучэньне розных абшараў, рэлігій, этнічнасьці, розных этык, эстэтык, праваў, розных узроўняў разьвіцьця гаспадаркі, тыпаў натуральнага прыросту і іншых чыньнікаў дае небясьпечны эфэкт выбуху.

Магчымасьць міжнацыянальных і міждзяржаўных канфліктаў паміж прадстаўнікамі адной цывілізацыі (кастыльцы - каталёнцы, немцы - галяндыйцы, палякі - славакі, беларусы - украінцы і т. д.) непараўнальна меншая, чым магчымасьць вайны паміж асобнымі цывілізацыямі. Чым больш далёка знаходзяцца цывілізацыі ў вертыкальнай структуры (герархіі) і чым далей адна ад адной тэрытарыяльна паводле гарызантальнай структуры і часапрасторава, тым менш агульных рыс у носьбітаў розных цывілізацыйнасьцяў (розныя пануючыя этыкі, эстэтыкі, прававыя сыстэмы, і г. д.). Напрыклад, пасьля распаду камунізму і савецкай імпэрыі ня выбухнулі войны паміж сэрбамі і баўгарамі, харватамі і славенцамі, але забівалі адны іншых сэрбы і мусьліманы-басьнякі, харваты і басьнійцы, сэрбы і альбанцы - г. зн. войны адбываліся вакол мусульманскіх супольнасьцяў, бо хрысьціянская і мусульманская цывілізацыі - розныя плянэтарна. Больш за тое, балканскія іслямскія супольнасьці надзвычай маладыя, бо ўзьніклі толькі пасьля заваёваў туркамі-асманамі хрысьціянскіх народаў і іх іслямізацыі.

Сыстэматызацыя цывілізацыйных канфліктаў у эўрапейскай часапрасторы.

А) У час цывілізацыйнай эўрапеізацыі фізыка-геаграфічнае Эўропы.

І. Рымска-барбарскі. Да дэградацыі Рымскай імпэрыі. Паміж Рымскай імпэрыяй і барбарамі - г. зн. часткай фізыка-геаграфічнае Эўропы ў складзе Рымскай імпэрыі (цывілізаванай) і большай часткай Эўропы па-за цэзарствам (барбарскай). Сфармалізаваны (Z. Rykiel'ем, 2006) у адзін з пастулятаў геапалітычнага кодэксу старажытнасьці: "Мы цывілізаваныя - яны барбары". Паўночная мяжа імпэрыі была мяжой канфлікту, а зонай - памежныя абшары, на якія набягалі барбары.

ІІ. Хрысьціянска-паганскі. У час хрысьціянізацыі Эўропы. Паміж вызнаўцамі хрысьціянскага манатэізму і паганскага палітэізму. Геапалітызаваны ў пастуляце: "Мы - хрысьціяны, а яны - паганцы".

Б). У час разьвіцьця цывілізацыі Эўропы.

І. Хрысьціянска-паганскі. Трываў як пад час цывілізацыйнай эўрапеідызацыі фізыка-геаграфічнай Эўропы, так і ў час разьвіцьця Эўропы.

ІІ. Вонкавыя.

1. Паміж цывілізацыяй Эўропы і араба-мусульманскай цывілізацыяй.

2. Паміж цывілізацыяй Эўропы і цюрка-мусульманскай.

3. Паміж Эўропай і Расеяй.

ІІІ. Унутраныя.

1. Паміж заходнім і ўсходнім хрысьціянствам.

2. Паміж каталіцкім хрысьціянствам і пратэстанцкім.

3. Паміж вуніяцтвам і праваслаўем.

ІV. У час эўрапеідызацыі сьвету. У другой палове ІІ тыс. н. э. пад час экспансіі на іншыя кантынэнты.

Сучасныя патэнцыяльныя цывілізацыйныя канфлікты ў Эўропе.

І. Вакол цывілізацый на падмурку старажытных рэліктавых этнасаў:

1. Канфлікт паміж трансламаншскай (кельта-каталіцкай) і брытанскай (заходнегермана-пратэстанцкай) у Ольстэры.

2. Канфлікт паміж біскайскай (баска-каталіцкай) і пірынэйскай (рамана-каталіцкай) цывілізацыямі.

3. Паміж балта-каталіцкай цывілізацыяй і эўразійскай.

4. Паміж балта-пратэстанцкай цывілізацыяй і эўразійскай.

5. Паміж урала-пратэстанцкай і эўразійскай.

6. Вакол вугра-каталіцкай і вугра-пратэстанцкай цывілізацый.

7. Каля грэка-праваслаўнай.

ІІ. Балканскія. Канфлікты 7 і 8 можна аднесьці як да І, так і да ІІ тыпу, т.я. грэка-праваслаўная і альбана-мусульманская існуюць на аснове старажытных этнасаў і знаходзяцца на Балканах.

8. Паміж славяна-мусульманскай і славяна-каталіцкай цывілізацыямі.

9. Паміж славяна-мусульманскай і славяна-праваслаўнай.

10. Паміж славяна-каталіцкай і славяна-праваслаўнай.

ІІІ. Эўрапейска-эўразійскія. Канфлікты 3, 4, 5 можна далучыць да І і ІІІ тыпаў.

11. Паміж рамана-праваслаўнай і эўразійскай.

12. Паміж славяна-праваслаўнай і эўразійскай цывілізацыямі.

2. Канфліктагенныя абшары

Найбольш абшараў, што знаходзяцца пад пагрозай цывілізацыйных канфліктаў у Эўропе ляжаць на Балканскім паўвостраве.

1. Паўночная Ірляндыя. Канфлікт паміж германа-пратэстантамі (ангельцамі і шатляндыйцамі) і кельта-каталікамі (ірляндыйцамі). Ірляндыйская Рэспубліканская Армія (ІРА). Тэрарызм.

2. Краіна Баскаў. Паміж баскамі-каталікамі і рамана-каталікамі. ЭТА. Тэрарызм.

3. Заходнія Балканы. Босьнія і Герцэгавіна, поўнач Косава, захад Македоніі. Войны ў Харватыі, Босьніі і Герцэгавіне, Косаве.

4. Прыднястроўе. Паміж рамана-праваслаўнымі малдаванамі і эўразійцамі расейцамі ды зрасейшчанымі.

5. Крым. Паміж славяна-праваслаўнай (украінцамі), цюрка-мусульманскай (крымскімі татарамі) і эўразійскай (расейцамі ды зрасейшчанымі).

Вядомы кропкі, лініі і абшары канфліктаў што адбываліся ў мінулым і трываюць па сёньняшні дзень. Тэарэтычна можна прадбачыць верагоднасьць патэнцыйных міжцывілізацыйных канфліктаў на тых абшарах, дзе сумесна пражываюць носьбіты цывілізацыйнасьці далёкіх паводле вертыкальнай і гарызантальнай сттруктур цывілізацый. Не вядомы час пачатку такіх канфліктаў. Навукоўцы павінны папярэджваць эліты: палітыкаў, грамадзкіх дзеячоў з гэтых абшараў, што яны патэнцыйна канфліктагенныя. Асабліва небясьпечна дзейнасьць на такіх абшараў партый і рухаў з экстрэмальнымі мэтамі і задачамі.

Прафэсар Пётр Эбэрхардт лічыць, што этнічныя чысткі ў Босьніі і Герцэгавіне прывялі да пацыфікацыі бакоў. Раёны з цывілізацыйна мяшаным насельніцтвам сталі монацывілізацыйнымі. Паміж імі былі праведзены межы. Босьнію і Герцэгавіну падзялілі на мусульманскую, сэрбскую і харвацкую часткі.

VIII. Дынамічная цывілізацыялёгія

Цывілізацыі ніколі не маглі існаваць і суіснаваць статычна. Унутры іх і паміж імі адбываліся складаныя ўзаемадзеяньні - цывілізацыйныя працэсы.

1. Унутраныя (эндагенічныя) цывілізацыйныя працэсы

Адбываюцца ўнутры канкрэтнай цывілізацыі (ад плянэтарнай - да лякальнай, ад мэга-, да нана-):

1. Кансалідацыя. Пашырэньне гомагеннасьці цывілізацыі: лінгвістычнай, этнічнай, эканамічнай і гаспадарчай, палітычнай, у т. л. дзяржаўніцкай і г. д.

А. У часы кансалідацый на пачатку ІІ тыс. н. э. (утварэньне скансалідаваных дзяржаў),

Б. У часы тварэньня дынастычных імпэрый (нардычная, брытанская, верхнегерманская). Пірынэйская ў часы Рэканкісты і Вялікіх геаграфічных адкрыцьцяў. Частка верхнегерманскай у час стварэньня Аўстра-Вугорскае імпэрыі.

В. У часы кансалідацый у нацыі. Французская лякальная цывілізацыя ў ХVІІІ - пач. ХІХ ст. тварэньне адзінай французскай палітычнай нацыі (Вялікая французская рэвалюцыя, напалеонаўскія войны і г. д.). Апэнінская і ніжнегерманская ў часы стварэньня аб'яднаных Італіі і Нямеччыны (другая палова ХІХ ст.). Лякальных цывілізацый Сярэдняй і Ўсходняй Эўропы ў час іх пераўтварэньня ў мадэрныя нацыі і сувэрэнізацыі нацыянальных дзяржаў.

2. Дыфэрэнцыяцыя. Пашырэньне гетэраненнасьці цывілізацыі, г. зн. большага драбленьня: лінгвістычнага, этнічнага, эканамічнага і гаспадарчага, палітычнага ў т. л. дзяржаўніцкага і інш.

А. У час фэадальнага драбленьня.

Б. Пад узьдзеяньнем пратэстантызму ў паўдневых германцаў.

2. Вонкавыя (экзагенічныя) цывілізацыйныя працэсы

1. Экпансіі-інвазіі. Пашырэньне ўплыву адной цывілізацыі на іншую з мэтай панаваньня-падпарадкаваньня. Экспансія - з пункту гледжаньня пануючай цывілізацыі, а інвазія - падпарадкаванай. Абазначым значкамі / (экспансія) і \ (інвазія).

Экспансіі-інвазіі бываюць:

А. Вайсковыя, падбіцьё адной цывілізацыі іншай з дапамогай войска.

Б. Рэлігійныя, накіданьне адной цывілізацыі іншай новай рэлігіі зьмяняе цывілізацыйнасьць.

В. Інстытуцыйная, накіданьне адной цывілізацыі іншай уласных інстытутаў соцыюму, у т. л. палітычныя, уключэньне абшару адной дзяржавы ў склад абшару іншай.

Г. Эканамічныя, накіданьне ўласнай эканомікі і гаспадаркі адной цывілізацыяй іншай.

Д. Інфармацыйныя, інфармацыйнае ўзьдзеяньне адной цывілізацыі на іншую.

Е. Дэмаграфічныя, масавае перасяленьне носьбітаў цывілізацыйнасьці (насельніцтва) з абшару адной цывілізацыі на абшар іншай. Напрыклад, масавае перасяленьне кітайцаў-хань у Тыбет, Уйгурстан, Унутраную Манголію.

Ё. Моўнасныя. Навязваньне адной цывілізацыі ўласнай моўнасьці іншай. Адбываецца ў выніку абавязковага вывучэньне мовы пануючай цывілізацыі, абмежаваньня ўжытку, або забарона ўжытку мовы падпарадкаванай цывілізацыі. Вядзе ў канечнай стадыі да моўнай асіміляцыі (напрыклад: ірляндыйцы, беларусы, украінцы і г. д.).

Ж. Культурніцкія.

2. Асіміляцыя. Прыводзіць да поўнага зьнікненьня падпарадкаванай цывілізацыі ў выніку некалькіх трансфармацый: накіданьня новай рэлігіі, новай мовы, этнічнай асіміляцыі і г. д. Асімілявана была заходнебалцкая язычніцкая цывілізацыя (прусы, яцьвягі).

3. Міксацыя (перамешваньне). Пры сутыкненьні цывілізацый адбываюцца ўзаемныя трансфармацыі і ўзьнікае новая цывілізацыя.

Напрыклад, цывілізацыі Эўразіі і Паўднёвай Амэрыкі ўзьніклі ў выніку міксацыі. З ХІІІ па ХVІІІ стст. сутыкаліся паміж сабой: а) паўночны-усход цывілізацыі Русі (часткі тагачаснай цывілізацыі Эўропы), б) туранская цывілізацыя вандроўных алтайскіх этнасаў (цюркі і манголы), в) уральскае адгалінаваньне сусьветнай язычніцкай цывілізацыі (фіна-вугры). Першыя заставілі пасьля сябе усходнеславянскую літаратурную мову (старабалгарскага генэзісу), усходняе хрысьціянства (правізантыйскага генэзісу). Другія прынесьці інстытуты цывілізацыі ўсходнеазіяцкага генэзісу (неабмежаваная манархія з царом), этыку, частку лексікі (напрыклад: базар, барабан і г. д.). Трэція, аславяніўшыся, -заставілі пасьля сябе народнае адзеньне (лапці насілі фінскія сяляны), частку лексікі. У Лацінскай Амэрыцы адбылася найперш расавая міксацыя (наяўнасьць метысаў, мулатаў і самба). Часткова засталіся індзейскія мовы, народнае адзеньне, традыцыі і г. д.

3. Стадыі разьвіцьця цывілізацый

Як вышэй адзначалася, многія дасьледчыкі гепатэтычна спрабавалі выдзеліць стадыі разьвіцьця цывілізацый. Спроба Арнольда Тойнбі варта найвялікшай увагі, бо апіраецца на вялікую фундамэнтальную працу. Аб'ектыўна, стадыі разьвіцьця цывілізацый - вынік узьдзеяньня разнастайных эндагенічных і экзагенічных працэсаў.

Сярод плянэтарных цывілізацый гепатэтычна можна выдзеліць пяць стадый і, гепатэтычна, вызначыць якая плянэтарная цывілізацыя знаходзіцца на якой стадыі разьвіцьця:

Цывілізацыйны выбух. Узьнікненьне новай рэлігіі пачаткуе нараджэньне новай цывілізацыі. Пры ўзінікненьні хрысьціянства, ісляму.

Часапрасторавае пашырэньне. Мусульманская.

Стабілізацыя і росквіт. Хрысьціянская, усходнеазіяцкая.

Цывілізацыйны спад. Індыі.

Фрагмэнтацыя і зьнікненьне. У стадыі фрагмэнтацыі будыстычная цывілізацыя.

Дакладнае вызначэньне стадый разьвіцьця кожнай з сучасных цывілізацый - справа будучыні. Бязумоўна, час жыцьця розных цывілізацый - розны, што падцьверджвае вывучэньне мёртвых цывілізацый мінулага прэкурсорамі навукі аб цывілізацыях, напрыклад, А. Тойнбі, О. Шпэнглер, Ф. Канэчны, Л. Гумілёў і мн. іншыя.

Стадыі разьвіцьця цывілізацыі Эўропы.

1. Вывучэнье кантынэнтальных хрысьціянскіх цывілізацый пацьверджвае, што іх узьнікненьне пачынаецца зь Вялікіх трансфармацыйных працэсаў. У падставовых падручніках па гісторыі Эўропы апісана, як пасьля распаду Рымскае імпэрыі розныя, пераважна германскія, этнасы ўварваліся на абшары былой імпэрыі і дзе яны асіміляваліся этнічна (раманізаваліся) і рэлігійна (хрысьціянізаваліся). Вялікія трансфармацыйныя працэсы ў заходняй частцы Эўропы трывалі зь V - па ХІ стст., г. зн. 600 год.

2. З ХІ - па XV стст. маладая цывілізацыя Эўропы стабілізавалася, г. зн. захоўвала свае абшары, вытрымаўшы інвазію туранскай цывілізацыі (вандроўных алтайскіх этнасаў-ордаў) з усходу, г. зн. 400 год.

3. З ХVІ - па пачатак ХХ ст. цывілізацыя Эўропы перажыла стадыю экспансіі, г. зн. што эўрапейцы пабывалі на ўсіх кантынэнтах, падбілі адны цывілізацыі, на іншыя -экспартавалі ўласныя цывілізацыйныя ўзоры і г. д. Да 1914 года адбывалася эўрапеідызацыя сьвету.

4. У час і пасьля Вялікай эўрапейскай вайны 1914-1945 гг. наступіла новая стабілізацыя цывілізацыі Эўропы ў выніку якой яна захоўвае свій патэнцыял сярод іншых цывілізацый.

Цывілізацыя Эўразіі перажыла стадыю Вялікіх трансфармацыйных працэсаў з ХІІІ па ХVІІ стст. З канца XVІІ па канец ХХ ст. яна перажыла стадыю экспансіі на іншыя цывілізацыі. З канца ХХ ст. магчыма яна ўступіла ў стадыю стабілізацыі. Магчыма, што эўразійцы пачнуць новыя экспансіі сансалідаваўшыся ў нейкі новы зьвяз вакол Расеі, тым больш што частка расейцаў і зрасейшчаным ахоплена масавым шавіністычным экспансіяністычным псіхозам. У той жа час на абшары дзе жывуць эўразійцы назіраецца дэмаграфічная інвазія мусульманскай і ўсходнеазіяцкай плянэтарных цывілізацый з-за іміграцыі насельніцтва, а таксама розьніцы ў натуральным прыросьце насельніцтва эўразійцаў і мусульман на карысьць апошніх.

Цывілізацыя Паўночнай Амэрыкі перажыла этап вялікіх трансфармацыйных працэсаў у XVI - XVIII стст. (г. зн. 300 год), але там не назіралася цывілізацыйнай міксацыі (зьмяшэньня). Абарыгеннае індзейскае насельніцтва было вынікова вынішчана. Часапрасторавае пашырэньне назіралася і пазьней -шляхам экспансіі на захад у пэрыфэрыйныя рэгіёны. З канца XVIII ст.(часу ўтварэньня ЗША) па сярэдзіну ХХ (сканчэньне Другой сусьветнай вайны), г. зн. больш за150 год, - назіралася стабілізацыя цывілізацыі Паўночнай Амэрыкі. З 1945 года яна ўступіла ў стадыю экспансіі. Экспансія Паўночнай Амэрыкі палітычная, эканамічная, культурніцкая і, у тым ліку, вайсковая. Як адзначаў Зьбігенв Бжэзіньскі ў кнізе "Вялікая шахматная дошка", ЗША могуць эфэктыўна весьці й выігрываць вайсковыя дзеяньні ў любым рэгіёне плянэты дзякуючы вялікім і мабільным узброеным сілам. Ніякая больш дзяржава ў сьвеце ня здольна на гэта. Геапалітык і стратэг заўважыў некаторы прымітывізм Амэрыкі, што абумоўлена маладосьцю паўночнаамэрыканскае цывілізацыі. Палітычныя ідэалы Амэрыкі і яе выбітныя культурніцкія ўзоры прывабныя для іншых цывілізацый. Іншы амэрыканец - Самуэль Гантыгтан прагназаваў сутыкненьне Амэрыкі з усходнеазіяцкай цывілізацыяй у будучыні.

Цывілізацыя Лацінскай Амэрыкі з XVI - па пачатак ХІХ стст., больш чым 300 год знаходзілася ў стадыі вялікіх трансфармацыйных працэсаў. Тут маштаб міксацыі (зьмешваньня) розных расавых і этнічных груп быў найбольшым сярод хрысьціянскіх цывілізацый. З пачатку ХІХ ст. па наш час, г. зн. каля 200 год, - Лацінская Амэрыка знаходзіцца ў стадыі стабілізацыі. Яна з-за свайго пэрыфэрыйнага становішча не зьяўляецца аб'ектам для інвазій для іншых цывілізацый і не вядзе ўласных экспансій, бо іншыя цывілізацыі знаходзяцца прасторава далёка. Праўда лацінаамэрыканцаў прыбывала ў ЗША, аднак амэрыканска-мексіканская цывілізацыйная мяжа ахоўваецца дастаткова пільна.

ІХ. Намэнклятура і сыстэматыка цывілізацый

У працы ўжываюцца дзьве намэнклятуры: традыцыйная і геаграфічная.

Усе соцыюмы на плянэце Зямля падзяляюцца на соцыюмы-цывілізацыі, соцыюмы-нацыі і соцыюмы-культуры, г зн., адпаведна, найвялікшыя таксоны α, β, і γ парадку.

Плянэтарныя соцыюмы -цывілізацыі абазначаюцца толькі з дапамогай геаграфічнай намэнклятуры дзьвумя вялікімі лацінскімі літарамі, напрыклад - CR - хрысьціянская, MU - мусульманская, IN - Індыі і г. д.

Этнічна хрысьціянская плянэтарная цывілізацыя заселена прадстаўнікамі пераважна індаэўрапейскай сям'і (сярэднімі й заходнімі індаэўрапейцамі).

Плянэтарныя цывілізацыі агульна абазначаюцца адной вялікай лацінскай літарай Р.

Кантынэнтальныя соцыюмы-цывілізацыі абазначаюцца таксама толькі геаграфічнай намэнклятурай і таксама двумя лацінскімі літарамі, але ў адрозьненьне ад плянэтарных - першая лацінская літара вялікая, а другая - малая. Напрыклад, Eu - цывілізацыя Эўропы, Ea - цывілізацыя Эўразіі, Na - цывілізацыя Паўночнай Амэрыкі.

Кантынэнтальныя цывілізацыі адпаведна абазначаюцца літарай С.

Рэгіянальныя соцыюмы-цывілізацыі абазначым двума малымі лацінскімі літарамі з злучкамі (дэфісамі) паміж літарамі, або адной малой лацінскай літарай. Захаваем:

1. Традыцыйную наменклятуру з назвамі традыцыйных:

-рэлігійнасьці-этнічнасьці ва ўсходнехрысьціянскай (грэка-...) надцывілізацыі (напрыклад, g-e - грэка-элады), дзе лацінская літара g абавязкова прысутнічае і ставіцца да абазначэньня традыцыйнай этнічнасьці (g-...);

- этнічнасьці-рэлігійнасьці ў заходнехрысьціянскай (лацінскай) надцывілізацыі (напрыклад, r-l - рамана-лацінская), дзе лацінская літара l абавязкова прысутнічае і ставіцца пасьля абазначэньня традыцыйнай рэлігійнасьці (...-l).

2. Геаграфічную наменклятуру з назвамі:

- адной маленькай лацінскай літарай. Напрыклад, і - ібэрыйская (баска-лацінская) цывілізацыя;

- двума маленькімі лацінскімі літарамі з абавязковым выстаўленьнем злучка (дэфіса) паміж імі. Напрыклад, n-e - паўночнаэўрапейская (германа-лацінская) цывілізацыя.

Рэгіянальныя цывілізацыі абазначым R.

Нарэшце, лякальныя соцыюмы-цывілізацыі абазначаюцца двумя малымі лацінскімі літарамі:

1. Традыцыйна - спачатку назваю традыцыйнай этнічнасьці адной двумя маленькімі лацінскімі літарамі (напрыклад, er - заходнераманская, еs - усходнеславянская, с - кельцкая), а потым - назваю традыцыйнай рэлігійнасьці (о - праваслаўнвя, с - каталіцкая, р - пратэстанцкая, u - вуніяцкая). Напрыклад, еs-о - усходнеславяна-праваслаўная, sg-с - паўднёвагермана-каталіцкая, а-о - альбана-праваслаўная.

2. Геаграфічна - двумя малымі лацінскімі літарамі. Напрыклад, рr - пірынэйская, ap - апэнінская, ee - усходнеэўрапейская і г. д.

Лякальныя цывілізацыі абазначым L.

Надцывілізацыі абазначым двумя лацінскімі літарамі: першай - маленькай, другой - вялікай. Напрыклад, рR - пострымская і г. д. Лічбай перад надцывілізацыямі паставім сукупнасьці чыньнікаў (фактараў) паводле якіх яны індэнтыфікаваны: 1 - агульнасьці абшараў, 2 - часу, 1-2 абшараў-і часу або часапрасторы (-аў), 3 - рэлігійнасьці, 4 - этнічнасьці, 5 - структур соцыюму, 6 - палітычна-эканамічнай тыпізацыі (І - цэнтр, або першы сьвет, ІІ - паўпэрыфэрыя, або другі сьвет, ІІІ - пэрыфэрыя, або трэці сьвет, ІV - фон, або чацьвёрты сьвет, І-ІІ цэнтр і паўпэрыфэрыя, ІІ -ІІІ - паўпэрыфэрыя і пэрыфэрыя), 7 - этыкі, 8 - эстэтыкі, 9 - тыпаў пазнаньня чалавекам Сусьвету (а - міталёгіі, b - рэлігіі, с - філясофіі, d - навукі), 10 - права, 11 - ідэалёгіі.

Мёртвыя цывілізацыі зь мінулага варта абазначыць двумя вялікімі літарамі ў круглых душках, напрыклад, (RM) - рымская, (TR) - туранская, (BZ) - візантыйская/бізантыйская і інш.

Цывілізацыйныя працэсы абазначым наступнымі значкамі:

1. Кансалідацыю - клічнікам пасьля назвы цывілізацыі, напрыклад fr! - французская цывілізацыя ў час тварэньня палітычнай французскай нацыі.

2. Дыфэрэнцыяцыю - пытальнікам пасьля назвы цывілізацыі, напрыклад ар? - апэнінская ў час раздробленасьці да ўтварэньня адзінай апэнінацывілізацыйнай дзяржавы Італіі.

3. Экспансію-інвазію - значкамі: / - экспансія і \ - інвазія.

4. Міксацыю - значком: «, або ».

Першаснасьць-другаснасьць цывілізацыйных працэсаў - круглымі душкамі, напрыклад: (RU/+WA Х-ХІІІ)+\TU ХІІІ-ХV=EA. Значыць, спачатку эўрапейская цывілізацыя Русі экспансіявала на сусьветную анімістычную (паганскую, язычніцкую) цывілізацыю ў Х-XIII стст. і гэтыя цывілізацыі падвергліся інвазіі туранскай цывілізацыі ў XIII-XV стст. ў выніку -ўтварылася эўразійская цывілізацыя.

Значкі для абазначэньня цывілізацыйных працэсаў выбраны з звычайнай клявіятуры кампутара для спрашчэньня працы.

Аўтар супраць схэматызацыі часапрасторы, аднак асноўныя цывілізацыйныя працэсы, стадыі разьвіцьця цывілізацый ды многае іншае можна паказаць схэматычна прымяніўшы законы лёгікі.

Х. Асноўныя законы цывілізацыялёгіі

1. Нельга быць цывілізаваным у час х на два спосабы, г. зн. Адначасова карыстацца двума ці больш этыкамі, эстэтыкамі, рэлігіямі, правамі і г. д. Закон сфармуляваў Фэлікс Канэчны.

2. Соцыюмы (этнасы, нацыі) ў межах адной лякальнай цывілізацыі камплемэнтарны. Паміж імі ня можа быць цывілізацыйных канфліктаў. Напрыклад, паміж чэхамі і славакамі ў рамках сярэднеэўрапейскай цывілізацыі (аб чым сьведчыць мірны развод чэхаў і славакаў пры распадзе Чэхаславаччыны), украінцамі й беларусамі у рамках усходнеэўрапейскай цывілізацыі, ірляндыйцамі і брэтонцамі ў рамках трансламаншскай цывілізацыі.

3. Пры доўгатэрміновай інвазіі-экспансіі, асіміляцыі, міксацыі (перамешваньні) адных соцыюмаў-цывілізацый за пэрыяд х+y+z (звычайна вымяраецца стагоддзямі) за час ΔТ узьнікае новая цывілізацыя. Так у пэрыяд Вялікіх трансфармацыйных працэсаў (V-ХІ стст.) узьнікла цывілізацыя Эўропы. Цывілізацыя Эўразіі ўзьнікла ў пэрыяд аналягічных трансфармацыйных працэсаў (ХІІІ-ХVІІ стст.). Адсюль ΔТ=х+у+z, дзе ΔТ - пэрыяд чаасу х - адзін момант часу, у - другі, z - трэці.

4. Чым далей разыходзяцца соцыюмы паводле вертыкальнай структуры цывілізацый тым большая верагоднасьць канфліктаў паміж імі. Самыя крывавыя канфлікты - канфлікты паміж соцыюмамі што адносяцца да розных плянэтарных і кантынэнтальных цывілізацый. Напрыклад, эўрапейска-эўразійская вайна паміж ВКЛ і Масковіяй у сярэдзіне ХV ст. (невядомая вайна паводле Генадзя Сагановіча, або патоп). Войны на ўскрайках маладой мусульманскай цывілізацыі з хрысьціянскай цывілізацыяй (Босьнія і Герцээгавіна, Каўказ), цывілізацыяй Індыі (штаты Пенджаб, Джаму і Кашмір (Індыя)), афрыканскай цывілізацыяй (Судан).

5. Пры інвазіі-экспансіі маладой цывілізацыі з старай - звычайна адразу перамагае маладая цывілізацыя затым - звычайна старая . Напрыклад, войны паміж брытанцамі і трансламаншцамі за Ірляндыю, інвазія-экспансія славан на балтаў, паміж Эўропай і Эўразіяй. Паслья Другой сусьветнай вайны Эўропа была падзелена на зоны ўплыву паміж маладзейшымі Паўночнай Амэрыкай і Эўразіяй (паводле ідэалягічнай прыкметы на капіталістычную і сацыялістычную), аднак пасьля падзеньня Бэрлінскага муру перамагла ідэя эўрапейскай еднасьці выражаная ў эўрапейскай інтэграцыі.

6. Цывілізацыі маюць агульныя чыньнікі, таму паводле аднаго, двух ці некалькіх агульных чыньнікаў аб'ядноўваюцца ў надцывілізацыі. Чым больш агульных чыньнікаў аб'ядноўвае цывілізацыі, (напрыклад, абшаравая, гістарычная, моўная, рэгігійная, этычная, прававая і інш. аднолькавасьці), тым меньшая магчымасьць канфлікту цывілізацый.

7. Нельга дапускаць мэханічныя зьмяшэньні розных цывілізацый, асабліва далёкіх паводле гарызантальнай структуры, у адной часапрасторы, бо гэта непазьбежна прывядзе да канфлікту цывілізацый.

Эўропа ў 60-ыя гады ўзяўшы курс на мультыкультуралізм прыняла да сябе мільёны носьбітаў цывілізацыйнасьці з Арыенту (Усходу), што вылілася ў цывілізацыйныя канфлікты паміж тубыльцамі і імігрантамі зь іншых плянэтарных цывілізацый, што не паддаюцца нават інтэграцыі.

У раманскіх дзяржавах зь іх палітычнай канцэпцыяй нацыі мігранты атрымалі грамадзянства. У германа-лацінскай Нямеччыне зь іх этнічнай канцэпцыяй нацыі імігранты пашпартоў не атрымалі.

У апошнія часы Эўропа паступова адмаўляецца ад мультыкультуралізму, баронячы ўласную цывілізацыйную тоеснасьць.

8. Кантынэнтальныя цывілізацыі Эўропы і Паўночнай Амэрыкі, Эўразіі і Лацінскай Амэрыкі сімэтрычныя паміж сабою: абшарава, палітычна-эканамічна. Эўропа і Паўночная Амэрыка - І і ІІ сьветы, Эўразія і Лацінская Амэрыка - ІІ і ІІІ. Як сярод расейскіх, так і сярод лацінаамэрыканскіх інтэлектуалаў вядуцца дыскусіі наконт таго, Расея і Лацінская Амэрыка - гэта адгалінаваньні Захаду, або асобныя цывілізацыі.

9. Адноснасьць часу ў розных цывілізацыях на розных стадыях разьвіцьця. Напрыклад, у цывілізацыі Эўропы Вялікія трансфармацыйныя працэсы адбываліся ў V-ХІ стст. (ад распаду Рымскае імпэрыі да хрысьціянізацыі паўднёвых германцаў і народжаньня нардыйскай на той час паўночнагермана-каталіцкай цывілізацыі), г. зн. каля 600 год. У цывілізацыі Эўразіі аналягічныя працэсы адбываліся хутчэй - з ХІІІ- па XVII стст. (ад падбою алтайскімі ордамі Разані, да эпохі Пятра Аляксеевіча Раманава), г. зн. каля 400 год.

10. Мэтодыка ідэнтыфікацый цывілізацый на кожным з узроўней вертыкальнай структуры цывілізацый - розная.

ХІ. Мэтодыка цывілізацый

І. Плянэтарныя цывілізацыі ідэнтыфікуюцца паводле трох сукупнасьцяў чыньнікаў (фактараў):

1. Абшаравых

2. Часавых і часапрасторавых

3. Рэлігійных.

ІІ. Хрысьціянскія кантынэнтальныя цывілізацыі ідэнтыфікуюцца паводле:

1. Абшараў.

2. Часаў і часапрастораў.

3. Пануючых надэтнасаў.

4. Рэлігійных (у меньшай ступені).

ІІІ. Рэгіянальныя цывілізацыі ў кантынэнтальнай цывілізацыі Эўропы ідэнтыфікуюцца паводле:

1. Абшараў.

2. Часаў і часапрастораў.

3. Пануючых адгалінаваньняў хрысьціянства першага парадку: канфэсій.

4. Пануючых надэтнасаў: макраэтнасаў.

5. Колькасьці дзяржаў.

6. Месцы ў сусьветным эканамічна-палітычным падзеле

ІV. Лякальныя цывілізацыі ў цывілізацыі Эўропы ідэнтыфікуюцца паводле:

1. Абшараў.

2. Часапрастораў.

3. Пануючых адгалінаваньняў хрысьціянства другога парадку: вер.

4. Пануючых надэтнасаў: мезаэтнасаўю

5. Колькасьці уласна этнасаў.

6. Гарызантальнай структуры.

Надцывілізацыі Захад (Акцыдэнт)і Ўсход (Арыент) ідэнтыфікуюцца паводле:

1. Абшараў. Захад у вузкім яго разуменьні знаходзіцца вакол Паўночнай Атлянтыкі, у шырокім - у заходнім паўшар'і, на захадзе Эўропы, поўдні Афрыкі, у Аўстраліі і частцы Акіяніі. Усход займае іншыя абшары.

2. Часу і часапрастораў. Захад мае ўзрост толькі 1500 год (цывілізацыя Эўропы) і меньш за 500 год (перасяленскія цывілізацыі). Усход мае намнога большы ўзрост. Да 500 год таму - панаваньне і ўзвышэньне Арыенту, пасьля - узвышэньне і панаваньне Акцыдэнту. У наш час Захад (уцэлым) палітычна-эканамічна ўзвышаецца над Арыентам, аднак роля Ўсходнеазіяцкай цывілізацыі (частка Арыенту) - паступова павялічваецца.

3. Пануючых рэлігій. На Захадзе - хрысьціянства. На Ўсходзе - іншыя рэлігіі.

3. Пануючых мэгаэтнасаў. На Захадзе - індаэўрапейцы як мэгаэтнас, заходнія і сярэднія індаэўрапейцы як сумэгаэтнас. На Ўсходзе - усе іншыя мэгаэтнасы.

4. Суадносінаў дзяржава-соцыюм, або дзяржаўніцкая традыцыя. На Захадзе соцыюм-супольнасьць пануе над дзяржавай (прадстаўленай палітычным рэжымам). На Ўсходзе наадварот -дзяржава (прадстаўлена дзяржаўнай бюракратыяй) пануюць над соцыюмам-грамадой.

5. Крыніцамі права. Суадносіны этыка, рэлігія, ідэалёгія - права. На Захадзе - этыка пануе над правам, а права не пярэчыць этыцы прынятай у цывілізацыі. Калі права пярэчыць этыцы - яно не выконваецца. На Ўсходзе - ідэалёгія (-і) і рэлігія (-і) пануе (-юць) над правам, а права можа пярэчыць прынятай этыцы й выконвацца (паводле Фэліксу Канэчнаму).

6. Падзелам або непадзелам жыцьцяў. На Захадзе сямейнае, прафэсійнае жыцьцё і жыцьцё ў соцыюме аддзелены. На ўсходзе - адсутнічае такі падзел, або дамінуе адно жыцьцё над іншым.

7. Прававым дуалізмам для Захаду і прававым манізмам для Ўсходу. На Захадзе прыватнае права аддзелена ад публічнага, а на Ўсходзе або публічнае права - частка прыватнага, або прыватнае - публічнага (паводле Ф. Канэчнаму).

Гэта асноўныя сукупнасьці чыньнікаў (фактараў). Кожная цывілізацыя яшчэ мае дадатковыя чыньнікі ідэнтыфікацыі. Таму, мэтодыку цывілізацый можна падзяліць на асноўную і дадатковую.

ХІІ. Табліца соцыюмаў цывілізацыі Эўропы

Табліца адлюстроўвае вертыкальную структуру соцыюмаў і іх гісторыю.

На ёй адлюстраваны лякальныя цывілізацыі, існуючыя надцывілізацыі што ўтвараюць лякальныя цывілізацыі па кожнай з сукупнасьці. Далей - рэгіянальныя цывілізацыі ў якія аб'яднаны пэўныя лякальныя цывілізацыі, або існуючыя рэгіянальныя цывілізацыі якія зьяўляюцца ў той жа час і лякальнымі. Па кожнай сукупнасьці чыньнікаў (абшаравых, часавых, этнічных, рэлігійных, структурах соцыюмаў і г. д.).

Рэгіянальныя цывілізацыі ўтвараюць надцывілізацыі па магчымым сукупнасьцям чыньнікаў. Нарэшце - кантынэнтальныя і плянэтарныя і іх надцывілізацыі.

Гістарычнасьць у табліцы найперш заключаецца ў:

1. Аб'яднанасьці лякальных цывілізацый паводле рэлігійнасьці ў чатыры надцывілізацыі (каталіцкую, пратэстанцкую, праваслаўную і вуніяцкую).

2. Аб'яднанасьці рэгіянальных цывілізацый паводле рэлігійнасьці ў заходнехрысьціянскую і ўсходнехрысьціянскую надцывілізацыі.

(Табліцу соцыюмаў можна вельмі аддалена параўнаць з пэрыядычнай сыстэмаў хімічных элемэнтаў Дз. Меньдзялеева).

ХІІІ. Цывілізацыя Эўропы. Межы

Цывілізацыйныя межы Эўропы на захадзе, поўначы й поўдні карэлююцца з фізыка-геаграфічнымі межамі, веды аб апошніх набываюцца ў сярэдняй школе.

Аднак абшар цывілізацыйнае Эўропы, ці цывілізацыі Эўропы ўключае толькі каля паловы абшару Эўропы фізыка-геаграфічнай. Сучасныя межы паміж цывілізацыяй Эўропы і цывілізацыяй Эўразіі прыкладна супадаюць зь дзяржаўнымі межамі з аднаго боку Нарвэгіі, Фінляндыі, Эстоніі, Латвіі, Летувы, Беларусі і захаду й цэнтру Ўкраіны паводле межаў перавагі выбарчых прэфэрэнцый у трох апошніх кампаніях па выбарах прэзыдэнта Ўкраіны (Краўчук-Кучма, Юшчанка-Януковіч, і Цімашэнка-Януковіч), а зь іншага - Расеі і эўразійскага ўсходу і поўдня Ўкраіны.

На захад ад гэтых межаў - цывілізацыя Эўропы, а на ўсход - Эўразіі. Гэта ня гледзячы на тое, што ў Беларусі і ва Ўкраіне жывуць мільёны расейцаў і зрасейшчаных эўразійцаў, а ў Расеі - некалькі мільёнаў цывілізацыйных эўрапейцаў (у асноўным украінцаў і беларусаў).

Палітычныя межы паміж Баўгарыяй і Турэччынай, а таксама паміж Грэцыяй і Турэччынай аддзяляюць цывілізацыйную Эўропу ад мусульманскае цывілізацыі (цюрка-мусульманская цывілізацыя), не зважаючы на кампактнае пражываньне ў Эўропе мільёнаў аўтахтонных мусульман (басьнійцаў і альбанцаў), а таксама імігрантаў (туркаў, арабаў і інш.). Мусульманскія абшары ў Эўропе твораць своеасаблівыя анклявы іслямскае цывілізацыі.

Высновы.Эўрапейскія нацыі маюць эўрапейскую гісторыю. Беларусы і заходнія ды цэнтральныя ўкраінцы маюць эўрапейскую гісторыю, бо былі ў складзе эўрапейскіх гаспадарстваў (ВКЛ і Рэчы Паспалітай).

Кожныя прэзыдэнцкія й парлямэнцкія выбары на Ўкраіне выліваюцца ў супрацьстаяньне дзьвюх Украін: эўрапейскацывілізацыйнай заходняй і цэнтральнай ды эўразійскацывілізацыйнай усходняй і паўдзённай. Мяжа паміж Эўропай і Эўразіяй на Ўкраіне праходзіць па мяжы электаральных прэфэрэнцый паміж двумя Ўкраінамі (вынікі галасаваньня за Віктара Юшчанку і Віктара Януковіча ў 2004 годзе, за Юлію Ціманэнку і Віктара Януковіча ў 2009 годзе). Дарэчы, гэта прадбачліва заўважыў Самуэль Гантынгтан у кніза "Сутыкненьне цывілізацый".

ХІV. Рысы цывілізацыі Эўропы

1. Агульнае

Цывілізацыя Эўропы сфармавалася ў выніку часапрасторавай трансфармацыі міжземнаморскай цывілізацыі пасьля падзеньня Рымскай імпэрыі, дакладней яе заходняй часткі.

1. Наяўнасьць найменш 900 гадоў хрысьціянскай традыцыі для абсалютнай большасьці сёньняшняй цывілізацыйнай Эўропы, апрача паўднёвага і ўсходняга ўзьбярэжжаў Эўропы, насельнікі якіх былі хрысьціянізаваныя пазьней (у XII - XIII стст.). Цывілізацыйная Эўропа ўключае каля паловы фізыка-геаграфічнае Эўропы акрамя Расеі, турэцкай Фракіі і паўночна-заходнай часткі Казахстану.

Для большасьці абшараў Паўднёвай Эўропы традыцыя хрысьціянства сягае аж у першыя стагоддзі нашай эры. Хрысьціянства распаўсюджвалася па фізыка-геаграфічнае Эўропе спачатку ў Рымскай імпэрыі пераважна з усходу на захад, а пасьля яе распаду - з поўдня на поўнач і паўночны-ўсход. Традыцыя хрысьціянства на паўднёвым і ўсходнім узьбярэжжах Міжземнага мора была перарвана араба-мусульманскай экспансіяй, а на Малой Азіі - цюрка-мусульманскай. Толькі Пірынэі пасьля выгнаньня арабаў былі дэіслямізаваны-рэхрысьціянізаваны Рэканкістаю. Хрысьціянскія каўказскія Грузія і Армэнія знаходзяцца па-за фіз.-геаграфічнай Эўропаю (хрысьціянская цывілізацыя Каўказу).

2. Раманізацыя варвараў/барбараў на большай частцы захаду былой рымскай Рымскай імпэрыі пасьля яе падзеньня і найменш 900-1000 гадоў хрысьціянскай традыцыі для германскіх і славянскіх этнасаў.

3. Доўгая гістарычная традыцыя прыватнай уласнасьці (што сягае прынамсі ад сярэднявечча) ды йснаваньне ў сацыяльнай структуры насельніцтва ўплывовага сярэдняга клясу. Традыцыя аддзяленьня прыватнага права ад публічнага і наадварот, пераўтварэньня грамадзтва ў супольнасьць ды мясцовага самакіраваньня выключаюць татальны дэспатызм.

4. Традыцыя будовы супольнасьці зьнізу ўверх, г. зн. ад эліт ў сярэднявеччы і ад грамадзянскай супольнасьці ў найноўшы час. У іншых цывілізацыях мінулага грамадзтва будавалася зьверху ўніз, г. зн. арыентальна. Разьвітая грамадзянская супольнасьць узьнікла ў Эўропе і Паўночнай Амэрыцы. У іншых цывілізацыях яна або слаба разьвіта, або адсутнічае.

5. Найдаўжэйшая на сьвеце (сярод іншых цывілізацый) традыцыя прымату правоў Асобы (чалавека) і шанаваньня Асобы.

6. Традыцыя розных канцэпцый нацый (ад гістарычнай і грамадзянскай, да палітычнай і этнічнай. Каштоўнасьць нацыі і нацыяналізму.

7. Найбольш на сьвеце нацый і дзяржаў што належаць да ліку разьвітых і ўваходзяць у цэнтр сусьветнае эканамічна-палітычнае сыстэмы.

Паўночнаамэрыканскі цэнтр разьвітасьці абшарава большы, але толькі ў цывілізацыі Эўропы знаходзяцца абшары 20 дзяржаў, у якіх пражывае больш чым 400 млн. асоб, утвараючы найлюднейшы на сьвеце цэнтр эканамічна-палітычнай сыстэмы.

8. Традыцыя эўрапеідызацыі сьвету з часу вялікіх геаграфічных адкрыцьцяў.

9. Традыцыя эўрапейскай дэмакратыі (перанесеная ў Паўночную Амэрыку і Аўстралію).

10. Традыцыя эўрапейскай і эўраатлянтычнай інтэграцыі.

Толькі разам гэтыя рысы вылучаюць цывілізацыю Эўропы зь іншых цывілізацый.

Для Паўночнай Амэрыкі характэрны 1-я, 3-я і 10-я рысы, аднак паўночнаамэрыканская цывілізацыя існуе 300-200 год, адсюль некаторы прымітывізм (Z. Brzeziński), бо не хапае уласнай часапрасторава доўгай традыцыі.

2. Цэнтральная і Ўсходняя Эўропа

Цэнтральная і Ўсходняя Эўропа - (у шырокім разуменьні рэгіёна) знаходзіцца паміж паўднёвагерманскім расьсяленьнем і расейскім. Тая частка Эўропы дзе знаходзяцца балтыйскія, усходнераманскія, вугорскі і славянскія этнасы. Цывілізацыйна гэта: дзьве балтыйскія цывілізацыі: балтыйская і балцкая, дзьве вугорскія: трансдунайская і мадзьярская, шэсьць славянскіх: віленская, сорбская, сярэднеэўрапейская, паўднёваэўрапейская, усходнеэўрапейская і балканская, адна усходнераманская і адна цюрка-усходнехрысьціянская, тры альбанскія і адна басьнійская.

Увогуле, рэгіён надзвычай стракаты. Характэрызуецца колькаснай дамінацыяй славянскіх цывілізацый (аж шэсьць лякальных і дзьве рэгіянальныя калі ня ўлічваць басьнійскай мусульманскай). Мнагалікая ў рэгіёне й усходнераманская цывілізацыя.

Тварэньне нацый паводле этнічнай прыналежнасьці прывяло да прэтэндаваньня на адны і тыя ж абшары рознымі нацыямі. Такім чынам спрэчнымі сталі многія абшары й гістарычныя краіны. Узьніклі канцэпцыі вялікіх этнічных Летувы, Беларусі, Украіны і інш.

Напрыклад, на Віленшчыну прэтэндавалі летувісы. Лічылі што ў мінулым сёньняшняя паўночна-заходняя Беларусь і паўночнае Падлесьсе былі заселены пераважна балтамі, што потым славянізаваліся, а таксама тут узьнікла пераважна балцкае ВКЛ з сталіцай у Наваградку.

На ту ж Віленшчыну прэтэндавалі беларусы, аргумэнтуючы найперш беларускамоўнасьцю аўтахтоннага насельніцтва Віленшчыны і атаясамліваючы асноўную частку ВКЛ з абшарамі Беларусі.

Нарэшце палякі лічылі што паколькі большасьць віленцаў лічаць сябе палякамі і традыцыйна каталіцкага веравызнаньня, то Віленшчына павінна ўвайсьці ў склад польскае дзяржавы.

Аналягічна з Латгаліяй (беларусы, латышы, палякі), Палесьсем (украінцы, беларусы й палякі), Валыньню (украінцы і палякі), Прусіяй (палякі, немцы, летувісы), Сілезіяй (палякі, немцы, у меньшай ступені чэхі) і іншымі гістарычнымі краінамі.

Паколькі нацыі-этнасы стваралі ўласныя дзяржавы не на ўсіх абшарах дзе жылі іх суродзічы, напрыклад вугорцы жывуць у румынскай Трансільваніі, украінскім Закарпацьці, сэрбскай Ваяводзіне, у Славаччыне, г. зн. на абшарах дзе была Аўстра-Вугоршчына. Адсюль, утвараліся значныя супольнасьці суродзічаў па-за дзяржавай-мэтраполіяй - дыяспары. Адсюль, узьніклі ідэі падтрымкі дзяржавамі мэтраполіямі асяродкаў суродзічаў у іншых, найперш суседніх дзяржавах, у т. л. этнанацыянальных карт і г. д.

У часы мультыэтнічных імпэрый у рэгіёне існаваў падзел на пануючыя нацыі і падпарадкаваныя. Пануючымі былі палякі й вугорцы (мелі ўласную шляхту), немцы й аўстрыйцы, а таксама туркі-асманы - адпаведна ў Рэчы Паспалітай, Вугоршчыне, Германскай імпэрыі і Аўстра-Вугорскай імпэрыі. Падпарадкаваныя нацыі былі сялянскімі, мелі няпоўнуюю сацыяльную структуру (паводле Мірослава Гроха, 2004) і г. д. Пануючыя нацыі жылі ва ўсіх частках аднаймённых імпэрый, складалі значную частку меставага (гарадзкога) насельніцтва, займалі верхнія прыступкі ў сацыяльнай лесьвіцы, мелі найбольш маёмасьці. Сярод іх быў найменьшы адсотак анальфабэтаў (асоб, што ня ўмеюць чытаць і пісаць), акрамя пануючых у Асманскай імпэрыі турак-мусульман.

Вывучэньнем Цэнтральнай і Ўсходняй Эўропы займаюцца многія навукоўцы як у дзяржавах рэгіёну, так і па-за яе межамі.

XV. Цывілізацыйная часапрастора балтаславянскага этнасу

1. Навуковыя доказы належнасьці Беларусі да цывілізацыі Эўропы

1. Наяўнасьць тысячагадовай беларускай эўрапейскай гістарычнай традыцыі.

2. Наяўнасьць каля 800 год традыцыі жыцьця беларусаў у эўрапейскацывілізацыйных гаспадарствах-дзяржавах, што будаваліся паводле эўрапейскай дзяржаўніцкай традыцыі, г. зн. зьнізу ўверх (ад народнага веча на Русі), ад эліт уверх, г. зн. спачатку эліты - потым інстытуты дзяржаўнай улады й кіраваньня. Полацкае, Тураўскае і іншыя княствы, ВКЛ, Рэч Паспалітая.

3. Наяўнасьць эўрапейскіх цывілізацыятворчых працэсаў у Беларусі: Адраджэньня (Рэнесансу), Рэфармацыі, Контррэфармацыі, Вуніятызацыі, Асьветніцтва.

4. Наяўнасьць эўрапейскіх інстытутаў: ваяводстваў, соймікаў, соймаў, паны-рады, Магдэбургскага права, ратушаў.

5. Інтэграцыю беларускіх эліт у агульнаэўрапейскую палітычную, эканамічную, культурную часапрастору (аб чым сьведчыць хуткае перайманьне тэхнічных і гуманітарных ноў-хаў тагачаснае Эўропы), напрыклад жыцьцё й дзейнасьць Ф. Скарыны ды іншых першадрукароў і г. д.

6. Эўрапейскацывілізацыйная традыцыя будаўніцтва ў Беларусі, найперш сакральнага ў эўрапейскіх стылях: готыка, барока, віленскае барока й г. д.

7. Мнагалікія і даўгачасовыя войны з Масковіяй (найперш Невядомай вайны - патопу сярэдзіны ХVII ст. Прадстаўнікі лякальных і рэгіянальных цывілізацый так зацята і доўга не ваююць аж да поўнага вынішчэньня. Больш маладая Масковія-Эўразія ў часы Вялікіх трансфармацыйных працэсаў вяла амаль бесперапынныя войны супроць цывілізацый эўрапейскіх Русі і Літвы. Гэта былі цывілізацыйныя войны паміж рознымі кантынэнтальнымі цывілізацыямі.

8. Вунія ВКЛ з Польскім каралеўствам. Сярэднеэўрапейская цывілізацыя была бліжэй Усходнеэўрапейскай. Розьніцы былі на лякальным і рэгіянальным узроўні (славяна-лацінская і грэка-славянская цывілізацыі). Празаходняя палітыка і геапалітыка нашых продкаў яшчэ раз сьведчыць аб іх прыналежнасьці да цывілізацыі Эўропы.

9. Наяўнасьць лацінскага і польскага моўнага ўплываў (з заходу, а не з усходу),

10. Наяўнасьць заходнехрысьціянскага (каталіцкага і пратэстанцкага ўплываў). У Масковіі-Расеі нашых продкаў-праваслаўных перахрышчвалі з эўрапейскацывілізацыйнай на эўразійскацывілізацыйную вэрсію праваслаўя (дэ-факта - перамешагага зь нестарыянствам).

11. Вызнольныя збройныя чыны падымала кожнае пакаленьне нашых продкаў супроць Эўразіі-Расеі (пад кіраўніцтвам Тадэвуша Касьцюшкі, у 30-ых гадох ХІХ ст., 1863-64 гадох).

12. Наяўнасьць мадэрнага нацыятварэньня. Толькі ў цывілізацыі Эўропы ўзьніклі нацыі, а этнічныя нацыі ўзьніклі ў Цэнтральнай і Ўсходняй Эўропе. Ніякіх нацый збудаваных на эўрапейскі цывілізацыйны ўзор (ні палітычных, ні этнічных) на ўсход ад Беларусі не йснуе (напрыклад, якіх-небудзь пензенскай або разанскай), бо ў цывілізацыі Эўразіі адсутнічалі цывілізацыятворчыя працэсы аналягічныя эўрапейскім.

13. Кадыфікацыя мадэрнай літаратурнай беларускай мовы з народных гаворак і дыялектаў у якой рэалізаваны прынцып фанэтычнага правапісу. У цывілізацыі Эўропы ёсьць аналягічныя ўкраінская, славацкая, харвацкая, славенская, летувіская, латыская, эстонская. Ніякіх пензенскай або разанскай ўсходнеславянскіх літаратурных моў на ўсход ад Беларусі не йснуе, бо ў цывілізацыі Эўразіі адсутнічала мадэрнае нацыятварэньне.

14. Наяўнасьць эўрапейскай дзяржаўніцкай традыцыі выражанай палітычна ў абвяшчэньні БНР (як УНР ва ўкраінцаў і іншых).

15. Утварэньне і больш чым дваццацігадовае існаваньне на палітычнай карце сьвету і ў эўрапейскай часапрасторы незалежнай дзяржавы Рэспублікі Беларусь. На захад, поўнач і поўдзень ад Беларусі на мейсцах былых чатырох шматнацыянальных імпэрый сувэрэнізаваўся пас этнанацыянальных дзяржаў у якіх этнас-нацыя і дзяржава атаясамляюцца разам.

Гэта характэрна для Цэнтральнай і Ўсходняй Эўропы. Нідзе на ўсход ад Беларусі не сувэрэнізавалася ніводная ўсходнеславянская нацыянальная дзяржава. Паколькі ў цывілізацыі Эўразіі адсутнічаюць эўрапейскія мадэрныя мадэрныя нацыі, то адсутнічае натуральны грунт для ўтварэньня нацыянальных дзяржаў на эўрапейскацывілізацыйны ўзор (якія-небудзь пензенскія або разанскія рэспублікі адсутнічаюць).

Паколькі С. Гантынгтан і іншыя прэкурсоры навукі аб цывілізацыях ня мелі ведаў па Беларусі, заходняй і цэнтральнай Украіне, то яны нашу Бацькаўшчыну не занесьлі ў абшары Захаду. Аб'ектыўна палітоляг С. Гантынгтан не кантактаваў а не з масавай украінскай эміграцыяй, а ні зь беларускй.

Эўрапейцы й амэрыканцы - людзі рацыянальныя, таму добра ўспрымаюць рацыянальныя навуковыя веды.

2. Цывілізацыйная часапрастора Бацькаўшчыны

Паводле сучасных уяўленьняў балтаславянскі этнас сфараваўся ў ІІІ-V стст. у выніку прыходу славянскага насельніцтва на абшары дзе пражывалі балцкія аўтахтоны. У выніку славяны засімілявалі балтаў, сфармаваўшы балтаславянскія гаворкі.

На паўночным-захадзе пераважаў балцкі элемэнт і адбывалася паступовая славянізацыя балтаў (назіралася ў Вараноўскім і Астравецкім раёнах у канцы ХХ ст.). Славяна-язычніцкая і балта-язычніцкая цывілізацыі.

У іншых рэгіёнах, дзе балты засіміляваліся, або славянізаваліся гістарычна раней, балцкага элемэнту намнога меньш.

У Беларусі жывуць прадстаўнікі чатырох цывілізацый:

1. Віленскай, або балтаўсходнеславянскай-каталіцкай, беларусы-каталікі і палякі-каталікі, найперш паўночнага-захаду Беларусі, а таксама пратэстанты, найперш на Палесьсі і ў местах (каля 2 млн. асоб). Дыскрымінуемая цывілізацыйная супольнасьць. Пражывае ў вёсках, мястэчках і местах на паўночным-захадзе і захадзе Беларусі, а таксама ў Менску. Ізаляваная польска-беларускай, летувіска-беларускай і латыска-беларускай палітычнымі межамі. Выезд у суседнія цывілізацыйна роднасныя дзяржавы Эўрапейскага Зьвязу практычна немагчымы з-за візавага рэжыму і нізкага матэрыяльнага ўзроўню жыцьця. Разьвіцьцё каталіцкага касьцёлу штучна стрымліваецца, аналягічна штучна стрымліваецца палітычнае, эканамічнае і сацыяльнае разьвіцьцё адпаведных рэгіёнаў.

2. Эўрапейскай праваслаўнай, звычайна беларусы-праваслаўныя, асабліва на Палесьсі і ў гістарычнай Літве, магчыма - частка беларусаў-няверуючых (каля 5 млн. асоб). Складае большасьць насельніцтва Палесься, вёсак і мястэчак Падняпроўя, Паазер'я і Сярэдняй Беларусі. Дыскрымінуемая цывілізацыйная супольнасьць, асімілюецца/эўразіятызуецца. Усялякія спробы адраджэньня Беларускай праваслаўнай аўтакефаліі рэальна незалежнай ад фармальна Рускай (фактычна Расейскай) праваслаўнай царквы (РПЦ МП) татальна перасьледуюцца.

Яскравым прыкладам можа быць разбурэньне недабудаванага праваслаўнага храма Беларускай аўтакефальнай праваслаўнай царквы ў мястэчку Пагранічны на Гарадзеншчыне (будаванай пад кіраўніцтвам айца Яна Спасюка).

3. Эўразійскай (Расеі), перасяленцы з усходу за часы Расейскай імпэрыі і СССР і іх нашчадкі, пэўная колькасьць эўразіятызаваных (зрасейшчаных) беларусаў (часта беларусы-атэісты, "праваслаўныя атэісты", частка беларусаў-праваслаўных). Звычайна маюць падвойную беларуска-расейскую і расейска-беларускую цывілізацыйную ідэнтыфікацыю і выказваюцца ў тым духу, што "Беларусь - тое ж самае што і Расея", або "Беларусь - частка Расеі" (як Краснадарскі край ці Далёкі Ўсход). Налічваецца каля 2-3 млн. асоб. Пануючая цывілізацыя ў Беларусі. Пражываюць у местах, займаючы звычайна вышэйшыя прыступкі службовай (у меньшай ступені сацыяльнай і маёмаснай) лесьвіцы дзякуючы сыстэме прэфэрэнцыяў. Прымусава (найперш прававая ініцыятыва, навучаньне й выхаваньне ў школах і ВНУ) і дабраахвотна (замбаваньне з дапамогай зманапалізаваных мас-мэдэа), але пасьпяхова навязываюць свае цывілізацыйныя ўзоры й стандарты беларусам іншых цывілізацый (расейская мова, цэзарапапізм, расейскі аўтарытарызм, таталітарызм, шавінізм, фактычная адсутнасьць: дамінацыі прыватнай уласнасьці на сродкі вытворчасьці, падзелу паміж публічным правам і прыватным, грамадзянскай супольнасьці, і як вынік - мясцовага самакіраваньня). Тое вядзе да азіяцкага дэспатызму, бюракратыі, самаўладзтва шматлікага герархізаванага чынавенства, фактычнай ізаляцыі Беларусі ад цывілізацыі Эўропы і мн. іншага.

4. Беларускай вуніяцкай. Колькасна найменьшая супольнасьць. Разьвіцьцё беларускай грэка-каталіцкай (вуніяцкай) царквы штучна стрымліваецца. Ня гледзячы на гэта - царква разьвіваецца і налічвае з паўтары дзесяткі парафіяў.

Беларускія татары мусульманы і габрэі-юдаістыя нешматлікія, але з улікам мусульманскай і юдаісцкай супольнасьцяў можна канстатаваць наяўнасьць шасьці цывілізацыйных супольнасьцяў у межах Беларусі.

Некаторыя дасьледчыкі выдзяляюць дробныя цывілізацыйныя супольнасьці ў межах дзяржаў.

М. Кавальскі (M. Kowalski, 2004) ў межах сучаснай Польшчы адрозьнівае чатыры цывілізацыйныя макрарэгіёны:

- даўнейшая Галіцыя, Гданьскае памор'е і Горная Сілезія - рэгіёны дзе лацінская (заходняя) цывілізацыя падверглася найменьшай эрозіі;

- даўнейшая Кангрэсоўка зь Беласточчынай, дзе лацінская цывілізацыя падверглася моцнай эрозіі, пад уплывам Візантыйскай, Туранскай (эўразійскай) і жыдоўскай (габрэйскай) цывілізацый;

- заходнія землі, дзе лацінская сыстэма падверглася наймацнейшай эрозіі ў выніку каляктыўнай гаспадаркі на вёсцы, іміграцыі насельніцтва з усходу - таму тут можа паўстаць ацывілізацыйны стан, або бізантыйскападобная цывілізацыйнасьць;

- Паўднёва-усходняя Белаасточчына, г. зн. праваслаўны рэгіён, цывілізацыйная сыстэма якога ўладкавалася пад уплывам сувязей з Русьсю і (пазьней) Расеяй.

Паўднёва-усходняя Беласточчына гістарычна была часткаю эўрапейскай цывілізацыі Русі.

Кіруючыся лёгікай М. Кавальскага, Беларусь можна падзяліць на тры цывілізацыйныя рэгіёны:

- былая БССР да 1939 г., дзе эўрапейская славяна-праваслаўная цывілізацыя падверглася наймацнейшай эрозіі (эўразіятызацыі);

- заходняе і цэнтральнае Палесьсе (што да 1939 г. знаходзіліся ў складзе міжваеннай Польшчы), дзе славяна-праваслаўная цывілізацыя падверглася меньшай эўразіятызацыі (зрасейшчваньню);

- гістарычная Літва, дзе лацінская і славяна-праваслаўная цывілізацыія падвергліся найменьшай эўразіятызацыі (зрасейшчваньню). На абшарах гістарычнай Літвы сустракаюцца лацінскі, праваслаўны і мяшаны (лацінска-праваслаўны) цывілізацыйныя арэалы.

Вышэй дыфэрэнцаваныя цывілізацыйныя рэгіёны дробныя і найдрабнейшыя, таму сфармаваліся пасьля ўтварэньня дзяржаў, або краін у сучасных межах.

Беларусь - адзіная дзяржава ў цывілізацыйнай Эўропе, дзе жывуць цывілізацыйныя носьбіты ўсіх чатырох надцывілізацый: каталіцкай, пратэстанцкай, вуніяцкай, і праваслаўнай чэрпаючы свае надцывілізацыйныя традыцыі з нашага эўрапейскацывілізацыйнага мінулага.

3. Цывілізацыйныя працэсы ў Беларусі ў ХХ ст.

У ХХ ст. на Бацькаўшчыне адбыліся наступныя цывілізацыйныя працэсы:

1. Шырокая лацінізацыя заходняй часткі беларускага этнасу разам з палянізацыяй у часы міжваеннай Польшчы.

За польскім часам у тысячах польскіх школ з польскай мовай навучаньня польскія настаўнікі ўпершыню шырока тлумачылі этнічным балтаславянам, што яны "палякі". Частка праваслаўных, нашчадкаў ад мяшаных шлюбаў і інш., прынялі рыма-каталіцкую веру (прэстыж, пэрспэктыўнасьць і г. д.). Лацінская надцывілізацыя за польскія часы ўмацавалася колькасна і якасна.

2. Глыбокая дэлацінізацыя Беларусі пасьля 1939 г.

Вялікая частка балтаславян каталікоў (этнічных беларусаў) у 1939 г. мелі польскую нацыянальную ідэнтыфіцацыю. Большасьць зь іх пасьля Другой сусьветнай вайны пераехалі ў Польшчу, канчаткова прыняўшы польскую нацыянальную ідэнтыфікацыю і засіміляваўшыся. Колькасьць этнічных беларусаў-каталікоў катастрафічна зьменьншылася найперш за конт эміграцыі ў каталіцкую Польшчу, каталіцкія Летуву і Латвію.

3. Шырокая і глыбокая эўразіятызацыя.

Адбывалася як у часы царскае Расеі, так і ў часы СССР. Шырокай эўразіятызацыі садзейнічаў далейшы наплыў з усходу эўразійскага насельніцтва, якое займала верхнія прыступкі ў сацыяльнай лесьвіцы: чыноўнікі, духавенства (за царам), рабочыя і інжынэры (пры саветах, асабліва пры другіх саветах). Глыбокай эўразіятызацыі садзейнічала найперш урбанізацыя. У другой палове ХХ ст. Беларусь стала краінай дзе меставае (гарадзкое) насельніцтва дамінуе. Як вядома места - расейскамоўнае, і карыстаецца пераважна эўразійскімі цывілізацыйнымі ўзорамі. Урбанізацыя для Беларусі адназначна карэлявалася з эўразіятызацыяй, паколькі традыцыя беларускага места (горада) была перарвана ў сярэдзіне XVII ст. маскоўскай эўразійскай інвазіяй (патопам).

Гэты запіс апублікаваны: Чацвер, Сакавік 21, 2013 у 19:22

ХV. Эўропа і Эўразія

1. Агульнае

Характэрны цывілізацыёнім "рускі" (у спольшчанай вэрсіі русін) паходзіць генэтычна ад цывілізацыйна эўрапейскае Русі ІХ-ХІ стст. да яе падзелу ў час мангола-татарскай экспансіі на ўласна эўрапейскую (заходнюю) і эўразійскую (усходнюю) Русь.

На месцы першай узьніклі эўрапейскія нацыі: беларусы і ўкраінцы. Двухсотгадовая палітыка Расейскай імпэрыі і СССР па фактычнаму атаясамліваньню, або сінанімізацыі "рускі - расеец" прывяла да сур'ёзных праблем у цывілізацыйнай ідэнтыфікацыі ўсходнеэўрапейскіх славяна-праваслаўных, для якіх "рускі" - эўрапейскі ўсходнеславяна-праваслаўны.

Сталае раздражненьне тутэйшага каляніяльнага навуковага і ідэалягічнага істэблішмэнту з прычыны разрозьніваньня "рускага" і "расейскага" у несавецкай беларускай традыцыі (маўляў гэта супярэчыць гістарычнай відавочнасьці і г. д.) лішні раз паказвае, што атаясамленьне "рускага" і "расейскага" - адна з ключавых стратэгій расейскага каляніялізму ў Беларусі (В. Булгакаў, Гісторыя беларускага нацыяналізму,2006).

Адзінства Русі ў ІХ - ХІІІ стст. было цывілізацыйным, а не дзяржаўным ды этнічным. Славяна-язычніцкая цывілізацыя пасьля хрышчэньня Русі ў Кіеве, Полацку ды Ноўгарадзе трансфармавалася ў славяна-хрысьціянскую, а пасьля расколу хрысьціянства ў 1054 г. - у славяна-праваслаўную. Хрысьціянізацыя і, асабліва, праваславінізацыя садзейнічалі асіміляцыі (славянізацыі) балтаў.

Дзяржаўныя лады раньнефэадальных супольнасьцяў Русі былі тыпава эўрапейскімі. Традыцыі народнага веча, наёму князя з дружынаю, супольнага вырашэнья праблем тагачаснымі элітамі, канкурэнцыі паміж групоўкамі эліт - тыповыя адзнакі палітычных сыстэм дзяржаўных утварэньняў тагачаснае цывілізацыі Эўропы. У фэадальнай амаль цалкам аграрнай Эўропе рэальную ўладу мелі не сяляне, а эліты фэадалаў. Дзяржавы кіраваліся ад эліт, г. зн. зь сярэдзіны ўніз і ўверх. Паводле формы дзяржаўнага кіраваньня рускія княствы былі абмежаванымі манархіямі.

Ва ўсходніх (Арыентальных) цывілізацыях тагачаснага сьвету (далёкаўсходняй, іслямскай) склаліся традыцыі кіраваньня зьверху ўніз, г. зн. абсалютовая манархія як форма дзяржаўнага кіраваньня. Паўнамоцтвы манарха не былі рэальна абмежаваны, што прыводзіла да азіяцкага дэспатызму. Азіяцкую дзяржаўніцкую традыцыю туранцы (традыцыйна -мангола-татары) перанялі хутчэй ад кітайцаў (П. Усаў, 2008).

Уважлівы картаграфічны параўнальны аналіз розных (у т. л. энцыкляпэдычных) крыніц паказывае, што першасныя абшары Русі знаходзіліся ў верхнім і сярэднім басэйне Дняпра, басэйне Прыпяці як прытоку Дняпра, а таксама ў верхнім басэйне Дзьвіны, верхнім басэйне Нёмана, на левым узьбярэжжы Бугу, вакол паўночнай часткі Карпат.

Русь - саманазва карэннай супольнасьці Кіеўскай Русі, якая лякалізавалася на абшарах найперш сучаснай Кіеўшчыны. Калі нават прызнаць існаваньне адзінай Кіеўскай Русі, то ў ІХ - ХІ стст. яе сукупны абшар распаўсюджваўся на сёньняшнія цэнтральную і заходнюю Ўкраіну, большую частку Беларусі (акрамя паўночнага-захаду які быў заселены пераважна балта-язычнікамі), Ноўгарадчыну, Пскоўшчыну і на частку зямель пазьнейшай Масковіі, якія былі хутчэй ускраінамі Кіеўскай Русі. Прынамсі каля 2/3 часткі абшараў Кіеўскай Русі знаходзіліся на тэрыторыях сёньняшніх Украіны і Беларусі. У ІХ - ХІ стст. у сярэднім і ніжнім басэйне Волгі славянскія этнасы не жылі.

Пасьля інвазіі ордаў Туранскай цывілізацыі (традыцыйна мангола-татарскага нашэсьця) Русь падзялілася на заходнюю, дзе, захаваліся эўрапейскія славяна-праваслаўныя цывілізацыйныя традыцыі, і ўсходнюю. Заходнюю Русь можна назваць уласна эўрапейскай Русьсю. Яна кансалідавалася ў складзе ВКЛ. На ўсходзе Русі працэсы цывілізацыятварэньня разьвіваліся ў іншым напрамку.

Амаль два з паловай стагодзьдзі рэальнай інтэграцыі этнічных усходніх славян і канфэсійных праваслаўных з дзяржаўнымі ўтварэньнямі пад кіраўніцтвам мангола-татар (пераважна вандроўных мангольскіх і цюркскіх этнасаў), кіраваных паводле азіяцкай дзяржаўніцкай традыцыі (абсалютная манархія з азіяцкім дэспатызмам), прывялі да забыцьця эўрапейскіх цывілізацыйных узораў усходнімі рускімі ды засваеньня азіяцкіх. Паступовае вызваленьне ад мангола-татарскага заняволеньня ў 1380-1480 гг. цывілізацыйна не рээўрапеізавала ўсход Русі. Паступовая кансалідацыя вакол Масквы, утварэньне Маскоўскай дзяржавы прывяло да канчатковага засваеньня навязанай мангола-татарамі азіяцкай дзяржаўнай традыцыі з абсалютовым манархам (спачатку князем, затым - царом), кіраваньнем зьверху ўніз, азіяцкім дэспатызмам.

Пашырэньне маскоўскай дзяржавы ў паўночным і ўсходнім напрамках прывяло найперш да асіміляцыі (славянізацыі) большасьці ўральскіх этнасаў і іх хрысьціянізацыі (праваславінізацыі). Аналягічныя працэсы праходзілі зь цюркскімі і мангольскімі этнасамі. Пасьля захопу маскоўцамі агромністых абшараў паўночнае Азіі (Сібіру і Далёкага Ўсходу) утварылася адзіная эўразійская цывілізацыйная супольнасьць, што складалася з этнічных ўсходніх славян, фіна-вуграў, цюркаў, манголаў, палеазіятаў і іх мецісаў, аб'яднаных сумеснай азіяцкай дзяржаўніцкай традыцыяй і дэспатычным кіраваньнем маскоўскіх цароў паводле ўзору мангола-татарскіх ханаў. Экспансія новаўтворанай эўразійскай цывілізацыі на захад была пасьпяховай у паўночна-заходнім напрамку. Эўрапейскацывілізацыйныя Пскоў і Ноўгарад былі падпарадкаваны эўразійскай Маскве і цалкам эўразіятызаваны.

Маскоўска-літоўскія войны былі найперш цывілізацыйнымі. Толькі несумяшчальнасьцю двух кантынэнтальных цывілізацый Эўропы і Эўразіі можна рацыянальна патлумачыць жорсткасьць супрацьстаяньня эўрапейскіх рускіх ВКЛ (продкаў украінцаў і беларусаў) эўразійцам-маскоўцам (Генадзь Сагановіч, Беларуска-расейская вайна).

Інакш складана зразумець, чаму быццам бы этнічныя ўсходнія славяны ды традыцыйныя праваслаўныя міжсобку ваявалі. Маскоўцы палілі месты (успомнім гісторыю са спаленьнем маскоўцамі Полацку) і з азіяцкай жорсткасьцю зьнішчалі мірнае насельніцтва.

Пасьля хрысьціянізацыі балцкага насельніцтва ВКЛ паводле лацінскага (каталіцкага) надцывілізацыйнага ўзроу балтаязычніцкая цывілізацыя трансфармавалася ў балтакаталіцкую, а прыняцьце каталіцтва часткаю рускіх ВКЛ далучыла іх да балтаславянакаталіцкай цывілізацыі (Пашырэньне славянакаталіцтва садзейнічала і асіміляцыя (славянізацыя) балтаў (традыцыйных каталікоў) на паўночным-захадзе ВКЛ. У ВКЛ узьнік падзел паміж дзьвюмя надцывілізацыямі (эўрапейскай лацінскай і эўрапейскай праваслаўнай). Геапалітычная арыентацыя эліт ВКЛ на захад (стварэньне вуніі з Польскім каралеўствам) тлумачыцца цывілізацыйнай блізкасьцю эўрапейскіх балтаславянаправаслаўных да эўрапейскіх лацінскіх славянакаталікоў, чым да эўразійцаў намінальна аднолькавае праваслаўнае веры (беларусаў-праваслаўных у Масковіі перахрышчвалі). Войны з Масквой, асабліва крывавы патоп сярэдзіны ХVII ст. толькі паспрыялі вуніі ВКЛ з Польшчай. Утварэньне Рэчы Паспалітай было следствам Невядомай вайны з Масквой, у якой загінуў кожны другі продак беларусаў.

Цывілізацыйныя ўзоры пры якіх дыстанцыя паміж царом і халопамі была велізарнаю, а жыцьцё тысяч халопаў цара нічога не каштавала для эўрапейскіх рускіх эліт (інакш - заходнерускіх) не былі прыцягальнымі нават ня гледзячы на быццам бы этнічную (усходнія славяны) і канфэсійную (праваслаўныя) блізкасьць.

Рэфармацыя садзейнічала фармаваньню славянапратэстанцкіх цывілізацыйных асяродкаў і напрацоўцы новых цывілізацыйных узораў, а выніковая Контррэфармацыя - іх зьнікненьню. Берасьцейская вунія запачаткавала трансфармацыю славянаправаслаўнай цывілізацыі ва ўніяцкую. Канфлікт паміж эўрапейскай славянаправаслаўнай цывілізацыяй і вуніяцкай стаўся мінай запаволенага дзеяньня, пакладзенай пад ВКЛ і Рэч Паспалітую. Лацінізацыя эліт стварала цывілізацыйную дыстанцыю паміж элітамі і сялянамі. Эўразійская Расея напоўніцу выкарыстала нутраныя цывілізацыйныя канфлікты ў ВКЛ і Рэчы Паспалітай.

Пасьля падзелаў Рэчы Паспалітай распачалася эўразіятызацыя рускіх ВКЛ, вяршыняй чаго стаў перавод вуніятаў у расейскія (!) эўразійскія (!) праваслаўныя. Частка вуніятаў перайшла ў рымскае каталіцтва.

Праваслаўныя цэрквы цывілізацыйнай Эўропы зьяўляліся гістарычна цэзарапапісцкімі, аднак пераважна, зусім, ці хутчэй - рэлігійнымі паводле зьместу і сутнасьці дзейнасьці (сэрбская, баўгарская, румынская, грэцкая, украінская аўтакефальная і г. д.). Расейская (de facto) праваслаўная царква (што de jure называе сябе рускаю, або РПЦ) паводле сваёй сутнасьці рэлігійна-палітычны інстытут. Прапаганда ў кожным храме расейскай імпэрскай ідэі (часам замаскавана, часьцей наўпроставым тэкстам) зьяўляецца (разам з рэлігійнай) першаснай інайвялікшай мэтай РПЦ. У Расеі гістарычна ўтварыўся таталітарны маналіт: цар (цяпер - прэзыдэнт) - дзяржава - таталітарны палітычны рэжым - таталітарная РПЦ, наяўнасьць якога дэмаскавалася выразам "За Бога, Царя и Отечество".

Праэўрапейскі цар Пётр І падпарадкаваў сабе праваслаўную царкву. Агульнавядомая яго нелюбоў да тагачасных азіятызаваных колаў баярства і рэакцыйнага папоўства, якія перашкаджалі эўрапеізацыі Расеі ў пачатку ХVIII ст. Ад часоў Пятра І і да 1917 г. праваслаўная царква ў Расеі кіравалася наўпростава імпэратарам праз сьвятарны Сінод, г. зн., што адсутнічаў інстытут патрыярхіі (разам з патрыярхам), характэрны найперш для праваслаўных цэркваў цывілізацыйнае Эўропы. Уведзенае Пятром Раманавым растварэньне царквы ў палітычным рэжыме - чысьцейшая эўразійскацывілізацыйная ініцыятыва.

Відавочна, што расейскую праваслаўную царкву (РПЦ) складана назваць клясычна цэзарапапіскай, хутчэй яна сталася цэзарыскай (царскай, імпэратарскай). Пасьля прагрэсіўнага эўрафіла Пятра Аляксеевіча Раманава на расейскім троне "сядзела" шмат азіятызаваных цемрашалаў, якія наўпрост выкарыстоўвалі РПЦ як трыбуну для палітычнай прапаганды і агітацыі (найперш расейскага вялікадзяржаўнага азіяцкага шавінізму).

Другой рысай цывілізацыйна эўрапейскіх праваслаўных цэркваў зьяўляецца іх канкурэнтназдольнасьць ва ўмовах дэмакратычых палітычных сыстэм. У ВКЛ і Рэчы Паспалітай праваслаўная царква стала ўступала ў тэалягічную дыскусію як з каталіцкай, так і з пратэстанцкімі цэрквамі, выхоўваючы ў вернікаў адданасьць праваслаўнай царкве дзякуючы фармаваньню ў іх ўсходнехрысьціянскіх праваслаўных перакананьняў (старажытнасьць, першаснасьць, артадаксальнасьць, традыцыйнасьць царквы і г. д.), бо інакш, кожны праваслаўны (ва ўмовах рэальнага рэлігійнага плюралізму) мог стаць вуніятам, рымскім каталіком або пратэстантам. І наадварот, каталікі і пратэстанты часта de facto праваславінізаваліся (нэафіты).

Пасьля пераводу вуніятаў да праваслаўных рэлігійны склад насельніцтва былога ВКЛ наблізіўся да сучаснага, толькі абшары каталіцтва былі большымі за сучасныя, а колькасьць і ўплыў каталіцкіх (моўна і культурова спалянізаваных) эліт быў непараўнальна большым. Цывілізацыйныя канфлікты часта супадалі з сацыяльнымі і клясавымі (паміж панамі-землеўласьнікамі, хутчэй каталікамі, ды сялянамі звычайна праваслаўнымі; фабрыкантамі-каталікамі ды рабочымі, часьцей праваслаўнымі).

Пасьля расправы з трымя Вызвольнымі Збройнымі Чынамі на абшары Беларусі масава пранікаюць маскоўцы-эўразійцы (чынавенства, сьвятарства, настаўніцтва і інш.), займаючы, дзякуючы сыстэме прэфэрэнцый сфармуляваных і рэалізоўваемых Санкт-Пецярбургскім царатам, верхнія прыступкі ў сацыяльнай і клясавай структуры. Пасьля 1863-64 гг. пачынаецца шырокая эўразіятызацыя абшараў Беларусі. Носьбітамі традыцыйных славянаправаслаўных і славянакаталіцкіх цывілізацыйных узораў зьяўляюцца ніжнія і сярэднія слаі насельніцтва.

У найбольш неспрыяльных цывілізацыйных умовах эўразійскага запаняволеньня нараджалася сучасная этнічная беларуская нацыя. Адбывалася паступовае разбурэньне агульналітоўскай і агульнапольскай палітычных ідэнтыфікацый на карысьць беларускай этнанацыянальнай. Беларускі этнас, якому 1500-1800 год, пераўтвараўся ў нацыю.

Расейская імпэрская бюракратыя прыняла канцэпцыю трыадзінае Русі. Выкарыстоўваўся цывілізацыёнім "рускі" і "Русь" дзеля фармаваньня адзінай імпэрскай эўразійскай ідэнтыфікацыі. Эўрапейскіх рускіх ВКЛ называлі беларусамі і маларусамі, а эўразійцы-маскоўцы абвясьцілі сябе вялікарусамі. Расейская імпэрыя татальна перашкаджала ўсходнеэўрапейскім нацыятварэньням (украінскаму і беларускаму) сярод эўрапейскіх рускіх. Аднак прывабнасьць эўразійскіх цывілізацыйных узораў, якія прадугледжвалі азіяцкі дэспатызм, была мінімальнаю. Цывілізацыйная несумяшчальнасьць украінцаў і беларусаў з аднаго боку і маскоўцаў-расейцаў зь іншага - была відавочнаю.

Першыя беларускія нацыянальныя адраджэнцы былі як славянакаталікамі, так і славянаправаслаўнымі, некаторыя мелі балцкія этнічныя карані. Таму для каталікоў паўночнага-захаду (найперш этнічнага арэалу балта-славянскага этнасу) пісалі лацінкай, а для праваслаўнай большасьці - кірыліцай. Славянакаталіцкая і славянаправаслаўная цывілізацыйныя ідэнтыфікацыі ("паляк" і "рускі") паступова замяняліся мадэрновай нацыянальнай сьвядомасьцю - "беларус" (ініцыятар Францішак Багушэвіч).

Распрацоўвалася беларуская нацыянальная гісторыя, гаворкі й дыялекты кадыфікаваліся ў літаратурную мову. Культурніцкая і палітычная дзейнасьць беларускіх адраджэнцаў прывялі да абвяшчэньня БНР. і г. д.

Каб зразумець катастрафічныя вынікі для Беларусі і беларусаў эўразіятызацыі варта паспрабаваць нагадаць некаторыя характэрныя рысы цывілізацыі Эўразіі.

Маскоўскую дзяржаву масава не закранулі а ні эўрапейскае Адраджэньне XIV-XVII стст., а ні эўрапейскія буржуазныя рэвалюцыі, а ні эўрапейскія масавыя індустрыялізацыі з урбанізацыямі і г. д. Кароткія пэрыяды адноснага пацяпленьня вонкавай і нутраной палітыкі былі зьвязаны ня з воляй большасьці азіяцкадзяржаўніцкага насельніцтва, а з воляю кіруючай асобы ды яе паплечнікаў, улада якой была неабмежаванаю (Пётр I, М. Гарбачоў, Б. Ельцын і іншыя).

Не эўрапейскія ідэі правоў чалавека, гуманізму з вольнасьцю Асобы, нацыі ды іншых супольнасьцяў, а азіяцкія ідэі магутнасьці й вонкавай моцы таталітарнага грамадзтва панавалі й пануюць у галовах абсалютнай большасьці расейцаў. Каштоўнасьць азіяцкай імпэрыі, яе пераважна экстэнсіўнага ўтрыманьня й пашырэньня (па-расейску - "приращения") зьяўляецца абсалютоваю і дамінуе над усімі астатнімі каштоўнасьцямі.

У апошні час расейскія імпэрскія шавіністыя традыцыйную усходне славяна-праваслаўную этнарэлігійную супольнасьць - беларусы, украінцы, расейцы - ахрысьцілі "усходнеславянскай або рускай цывілізацыяй" і праз зманапалізаваныя СМІ інтэнсіўна замбуюць насельніцтва аб неабходнасьці змаганьня з "эўрапейшчынай" (ідэямі дэмакратыі, вольнасьці, праў чалавека, гуманізму і г. д.) пад вывескаю абароны сваёй "цывілізацыйнай" ідэнтыфікацыі і ўваскрашэньня імпэрыі з цэнтрам у Маскве.

У некаторых эўрапейскіх крыніцах Беларусь, Украіна, Малдова, Сэрбія, Македонія, Чарнагорыя, часткова Баўгарыя некрытычна залічаны да нейкай мітычнай Усходнеэўрапейскай цывілізацыі, разам, вядома ж, з Расеяй, Грузіяй і Армэніяй (J. Plit паводле S. P. Huntington'а, 1997 i A. Piskozub'а, 1998). Магчыма, што гэта адбываецца пад уплывам шматлікай расейскай псэўдагістарычнай, псэўдагеаграфічнай ды іншай літаратуры, а таксама расейскай эміграцыі, якая звычайна стаіць на традыцыйных імпэрскіх шавіністычных пазыцыях.

Больш за тое, Самуэль Гантынгтан у агульным вызначэньні праваслаўнай цывілізацыі найперш канстатуе, што некаторыя навукоўцы яе вылучаюць як асобную з цэнтрам у Расеі. Аднак, агульныя рысы так званай праваслаўнай цывілізацыі (аддзеленасьць ад заходняга хрысьціянства бізантыйскім паходжаньнем, асобнасьць веравызнаньня, 200 год татарскага панаваньня, бюракратычны дэспатызм, нязначныя ўплывы Рэнесансу, рэфармацыі, асьветніцтва ды іншых заходніх плыняў) вызначаюцца ўвогуле, без успаміну на канкрэтныя этнічныя і палітычныя супольнасьці мінулага і нашага часу. Татарскае панаваньне характэрнае ў асноўным для продкаў сучасных расейцаў і ўкраінцаў, а для паўднёвых славян - турэцкае іслямскае. Бюракратыя характэрна для праваслаўных/артадоксаў, аднак бюракратычны дэспатызм - выключна для Расеі і СССР, толькі не для цывілізацыйнай Эўропы. ВКЛ і Рэч Паспалітая Абодвух Народаў былі месцам ня проста ўплываў эўрапейскіх плыняў, а іх паўнавартаснага разьвіцьця ў агульнаэўрапейскім цывілізацыйным кантэксьце.

Расейскім імпэрскім эўразійскім шавіністам геапалітычна ня выгадна ўзгадваць прынцыповую цывілізацыйную розьніцу паміж эўразійскаю Расеяй зь яе азіяцкай дзяржаўніцкай традыцыяй, ды эўрапейскімі Ўкраінай і Беларусьсю. Дзеля гэтага іхняя "пятая калёна" ў Беларусі выступае супроць разьмежаваньня сучасных этнонімаў беларус - расеец і беларуска - расейка. Тыя, найперш дзеля хутчэйшай асіміляцыі (зрасейшчваньня) беларусаў, сьхільныя ўжываць беларус - рускі, беларуска - руская. Тое на падсьвядомасьці фарміруе каляніяльную ідэнтыфікацыю, быццам бы беларусы паходзяць ад рускіх. Чытаецца проста - спачатку былі рускія - затым беларусы. Тое зусім не адпавядае навуковай рэчаіснасьці.

"Расея" - гэта "Русь" у сярэднявечнай грэцкай моўнай адаптацыі. Пасьля мангола-татарскага заняволеньня землі на ўсход ад этнічнай Русі-ВКЛ (цяперашніх Беларусі і Ўкраіны) былі заселены, акрамя славянскіх - уральскімі, цюрскімі і мангольскімі этнічнымі элемэнтамі, няшмат мелі агульнага этнічна, ды нічога дзяржаўніцкага з сапраднай Русьсю. Аб'яднаныя вакол Масквы абшары саманазваліся Масковіяй. Пазьней Масковія стала прэтэндаваць на традыцыю эўрапейскае Русі.

Сярэднявечнае ВКЛ ад Масковіі адрозьнівалася ня толькі вуснай і пісьмовай (у меньшай ступені) мовамі, але, найперш, наяўнасьцю эўрапейскай палітычнай сыстэмы ў ВКЛ, увасобленай у абмежаванай манархіі Вялікага княства Літоўскага. Гэта праяўлялася ў тагачаснай дэмакратыі - у рэальнай абмежаванасьці правоў вялікага князя, існаваньні парлямэнту (сойму) і рэгіянальных соймікаў, у рэальным мясцовым самакіраваньні, фармалізаваным найперш у магдэбургскім праве і ў шмат чым іншым. Эўрапейскія Рэнесанс, Асьветніцтва, Рэфармацыя характэрны для мінулага Беларусі (А. Латышонак, 2007) і нязначна паўплывалі на мінулае Расеі, дзе панавала клясычная азіяцкая дэспатыя (рэальная абсалютная манархія зь неабмежаванасьцю правоў цара).

У часы ВКЛ "рускай" называлася народнасьць што, мела пераважна усходнеславянскія этнічныя і, у большай ступені, праваслаўныя рэлігійныя карэньні. Тубыльцы Маскоўскай дзяржавы зваліся "маскоўцы", "маскавіты", "маскалі".

Толькі з ХVII ст. - пасьля Невядомай вайны і ўваходу ўсходу Ўкраіны ў склад Масковіі - тамтэйшыя эліты на чале з царом Аляксеем Міхайлавічам, упадабалі саманазвы "Расея" і "рускі". Гэткім чынам, маскоўцы пасьля панаваньня Арды легітымізавалі сябе як "рускія", фармальна прыўласьціўшы багатую ўсходнеславянскую культуру сапраўднай Русі зь яе традыцыйным праваслаўным хрысьціянствам.

Другога лютага 1869 г. Дэ Лямар разаслаў сябрам Сэнату і міністрам Францыі пэтыцыю пад назваю "Пятнаццацімільённы народ, забыты ў гісторыі", у якой пісаў: "Рутэны мелі раней імя русінаў і рускіх і былі заняволены маскавітамі ў мінулым стагодзьдзі, пасьля чаго народ-нявольнік пераняў сабе імя пераможанага дзеля таго, каб надаць сабе бачныя правы на ўладараньне тым народам. Такім чынам імёны рускіх і маскавітаў сёньня здаюцца нам сінонімамі, тады для гісторыка яны радыкальна розныя. Гэта зьмешваньне дазволіла маскавітам прысвоіць сабе гісторыю рутэнаў. І зямля таго народу, які мы завём рутэнамі, звалася Русьсю і Рутэніяй, а той народ, які мы сёньня завём рускім зваўся маскавітамі, а іхняя зямля - Масковіяй. У канцы мінулага стагодзьдзя ўсе ў Францыі і ў Эўропе добра ўмелі адрозьніваць Русь ад Масковіі. Як жа адбылася гэтая зьмена? Выключна праз тое, што ўжо цэлае стагоддзе маскоўскі ўрад працуе над тым, каб дамагчыся поўнага зьліцьця значэньня абеіх гэтых назваў" (Іванишин В., Радевич-Винницький І., 1994).

З усяго вышэйнапісанага вынікае, што сярэднявечная эўрапейска-цывілізацыйная руская народнасьць бярэ свой пачатак з Русі, канчаткова сфармавалася ў ВКЛ і зьяўляецца продкавай формаю для сучасных беларускай ды ўкраінскай нацый, мяжа паміж якімі аформілася толькі ў XVII-XVIII cтст. Разьмежаваньне паміж украінцамі і беларусамі адно з самых пазьнейшых і яно ўладкавалася як адміністрацыйная мяжа паміж ВКЛ (Беларусь) і Каралеўствам Польскім (Украіна) у складзе Рэчы Паспалітай Абодвух Народаў.

Уважлівы аналіз гісторыі і геаграфіі беларускай і ўкраінскай дзяржаўніцкіх традыцый і параўнаньне іх з расейскай прыводзяць да высноў аб іх рознай (эўрапейскай і заходняй ды ўсходняй) цывілізацыйнай прыналежнасьці.

Расейская праваслаўная царква гістарычна будучы часткаю таталітарнай дзяржавы зрабілася слаба канкурэнтназдольнаю ва ўмовах дэмакратыі ва Ўкраіне, дзе ўкраінскія праваслаўныя цэрквы аб'ядналі значную частку нацыянальна і дзяржаўна сьвядомых украінцаў. У будучай дэмакратычнай Беларусі непазьбежна ўтворыцца Беларуская аўтакефальная праваслаўная царква вольная ад маскоўскага патрыярхату.

Адсюль, відавочна мэнтальная дыфэрэнцыяцыя праваслаўных хрысьціян на эўрапейцаў і эўразійцаў (найперш расейцаў і зрасейшчаных). Першым не патрэбна суцэльная палітызацыя праваслаўных цэркваў і іх зрастаньне з палітычнымі рэжымамі і дзяржавамі, а для другіх вышэйузгаданае - абсалютна неабходныя ўмовы. Наступства цывілізацыйнай дыфэрэнцыяцыі праваслаўных хрысьціян - структурная дыфэрэнцыяцыя праваслаўных цэркваў (Украіна, будучая дэмакртычная Беларусь), а затым - гістарычна сфарміраваны падзел на эўрапейскую славянаправаслаўную цывілізацыю (або геаграфічна - усходнеэўрапейскую) і эўразійскую (расейскую).

Зрастаньне бяспраўнай РПЦ з бязбожнай дзяржавай (СССР) і яе палітычнай сыстэмай (на чале з таталітарнай КПСС) клясычна ілюструе прыклад паводзінаў вышэйшых герархаў і большасьці шэраговага духавенства РПЦ Беларусі ў час распаду савецкай імпэрыі. Сьвятары ня толькі масава не пракліналі бязбожную савецкую імпэрыю, не заклікалі да яе зьнішчэньня і абвяшчэньня незалежнасьці Беларусі й выхаду Бацькаўшчыны з складу СССР, але наадварот - сталі на праімпэрскія пазыцыі, што было выгадна на той час камуністым-бязбожнікам. Відавочна, што камуністыя-бязбожнікі для большай часткі праваслаўнага сьвятарства (частка папоў супрацоўнічала з КГБ СССР) былі бліжэй, чым незалежнікі беларусы-эўрапейцы (у вялікай сваёй частцы - вернікі). Таму - што таталітарная РПЦ зраслася з эўразійскім таталітарным СССР (спадчыньнікам эўразійскае таталітарнае Расейскае імпэрыі), перадусім не магла ўявіць сваю будучыню ва ўмовах эўрапейскай дэмакратыі як дэмакратычны інстытут з уласнымі структурамі.

Надзвычай трапную характэрыстыку туранскай цывілізацыі даў гісторыёзаф Фэлікс Канэчны. Туранская цывілізацыя характэрызуецца лягернай, паўвайсковай арганізацыяй грамадзтва. Народы гэтай цывілізацыі гніюць калі не ваююць. Туранскія грамадзтвы часам замяняюцца ў арміі, але ніколі не ў супольнасьці. (Ня дзіўна, бо тое - вынік качавога вобразу жыцьця). Пасьля ўваходу ў склад туранскай цывілізацыі ўсходняй часткі Русі Арыент (Усход) перамог Акцыдэнт (Захад). Ня гледзячы на ўплывы іншых цывілізацый нідзе не ўведзена такой усходнеазіяцкай каляктыўнасьці як у Расеі. У туранцаў нават містычнае пачуцьцё павінна быць каляктыўным, а не індывідуальным.

Туранцы па-сутнасьці арэлігійныя. Палітыка татальна ўладарыць рэлігіяй, што зыходзіць хутчэй нават не з цэзарапапізму, а з азіяцкай дзяржаўніцкай традыцыі, запазычанай ад кітайцаў, і прынесеных вандроўнымі алтайскімі этнасамі (мангольскімі, цюркскімі). Вынік - царква зьяўляецца рэлігійна-палітычным інстытутам, а не рэлігійным ці пераважна рэлігійным як у цывілізацыі Эўропы. Таму дзівосы з РПЦ у Расеі й СССР (гл. кнігу айца Глеб Якуніна «Праўдзівае аблічча Маскоўскай патрыярхіі») зьдзіўляюць ды шакуюць эўрапейцаў, аднак зьяўляюцца цывілізацыйнай нормай для абсалютнай большасьці расейцаў-эўразійцаў. У Расеі не існуе і ніколі не існавала нацыяў, паколькі адсутнічалі й адсутнічаюць умовы дзеля нацыятварэньняў. Таму і не ўзьнікла там літаратурных нацыянальных моў (якіх-небудзь паўночнакаўказскай, або заходнесібірскай ці далёкаўсходняй).

Беларусь і Украіна - эўрапейскія дзяржавы, а Расея - эўразійская.

Канстатацыя гэтага факту зьяўляецца аксіёмай для беларусаў ды ўкраінцаў і самай непрыемнай праўдай для расейскіх шавіністых, бо пазбаўляе апошніх вартых увагі навуковых аргумэнтаў аб цывілізацыйнай еднасьці ўсходніх славян дзеля канструяваньня імпэрыі з цэнтрам у Маскве ў складзе Расеі, Украіны і Беларусі; інакш - (паводле РПЦ) Вялікай, Малой і Белай Русі.

Расейская імпэрская прапаганда ў Беларусі і ва Ўкраіне разьлічана найперш на геаграфічна, гістарычна, рэлігіязнаўча, этналягічна неадукаваных ды зрасейшчаных частак соцыюмаў, або на тых, хто яшчэ ў савецкія часы пры вывучэньні геаграфіі, гісторыі, расейскай мовы і літаратуры разам з камунізмам засвоіў расейскую імпэрскую міталёгію і па розных прычынах ня ў стане зь ёю расстацца.

Сучасная цывілізацыйная еднасьць - гэта ня толькі мэханічнае складаньне дзяржаўніцкіх традыцый, этнічнасьці й традыцыйнай рэлігійнасьці, але й генэзіс дзяржаўніцкіх традыцый, іх гістарычная эвалюцыя, часапрасторавая арганізацыя, узаемадзеяньне, узаемаперапляценьне. Без вышэйзгаданага нельга зразумець усю складанасьць спробы абгрунтавана выдзеліць цывілізацыі на нашай плянеце ў пачатку ХХІ стагодзьдзя.

Цывілізацыя Эўразіі ўтварылася ў выніку міксацыі (перамешваньня) трох цывілізацый:

1. Эўрапейскае цывілізацыі Русі. Рускія валадары імпартавалі хрысьціянства зь Візантыйскай імпэрыі ў яго ўсходняй вэрсіі. Сакральная мова была паўднёваславянская-старабаўгарская. Потым, ўзьніклі ўсходнеславянізаваныя вэрсіі - царкоўнаславянскія. Паколькі адзіных правапісу ў граматыкі не было, то выхадцы з розных рэгіёнаў эўрапейскае цывілізацыі Русі ўсходнеславянізавалі старабаўгарскі канон па-рознаму.

У эўрапейскацывілізацыйнай Заходняй Русі (большай часткі ВКЛ) эвалюцыя пісьмовай мовы йшла ад амаль поўнага капіяваньня стараславянкі - да ўводу ўсё новых і новых слоў ды выразаў з народных балтаславянскіх гаворак. Пісалі Новогородок, а чыталі - Навагарадак, пісалі Городно, а чыталі - Горадня. І так да заняпаду старое літаратурнае традыцыі ў канцы XVII ст. Так як цяпер па-ангельску, або па-французску, дзе напісаньне зусім адрозьніваецца ад вымаўленьня.

Толькі новая літаратурная беларуская мова стала будавацца на прагрэсіўным прынцыпе: як чую - так і пішу (не марфалагічнае, а фанэтычнае напісаньне).

У Масковіі пры Вялікіх трансфармацыйных працэсах у непараўнальна большай ступені трымаліся паўднёваславянскага старабаўгарскага канону. Першасны абшар славянства там быў мінімальным, а многія (дзякуючы ўсходняй хрысьціянізацыі) абславяненыя фіна-вугры, цюркі й манголы ніколі ня чулі жывых славянскіх гаворак. Змушаныя пісаць і чытаць па паўднёваславянску - карысталіся славяншчынай як латыньню.

2. Туранскай цывілізацыі. Туранская цывілізацыя цюркскіх і мангльскіх (алтайскіх) вандроўных этнасаў жыла з налётаў і рабаваньняў іншых цывілізацый. Яе арганізацыя была вайсковаю. Вызначалася райбольшым усходнім дэспатызмам з боку абсалютнага манарха - Хана. Войскі складаліся з дзесятак, дзесяткі ўваходзілі ў соткі, соткі ў тысячы й г. д. у Арду. Дзеля эфэктыўнасьці масавага налёту й рабаваньня патрэбна было адзінаваладарства. Падпарадкаваньне павінна быць поўнае. Ініцыятыва зьнізу татальна перасьледавалася.

Гаспадарча туранцы займаліся жывёлагадоўляй (найперш конегадоўляй) і рамяством (першынство меў выраб зброі). На расьлінаводзтва не было часу.

Цывілізацыя характэрызуецца дэмаграфічным выбухам. Арганізацыю Арды зьверху ўніз запазычылі ад усходнеазіятаў-кітайцаў.

З інвазіі туранцаў (традыцыйна - мангола-татараў) на паўночна-ўсходнія і паўднёвыя абшары княстваў Русі ў XІІІст. й пачынаецца генэзіс эўразійскай цывілізацыі.

3. Сусьветнай язычнацкай цывілізацыі. Да яе належыла насельніцтва Русі і фіна-вугры да яго хрысьціянізацыі. Цяпер выспамі захавалася яе паліазіяцкая вэрсія, часткова фінская й вугорская, а таксама самадзійская. Клясычныя язычнікі ў большай частцы хрысьціянізаваліся, аднак у многіх этнасаў-народаў Эўразіі-Расіі язычніцтва пераплятаецца з эўразійскай вэрсіяй усходняга хрысьціянства (перамешанага з нестарыянствам).

У выніку цывілізацыйнага працэсу міксацыі (перамяшэньня) цывілізацыйных чыньнікаў (фактараў) трох вышэйназваных цывілізацый у час Вялікіх трансфармацый (ХІІІ-ХVII cтст.), а таксама імпарту некаторых чыньнікаў з цывілізацыі Эўропы (ў часы Пятра І, Кацярыны ІІ, Уладзіміра Ульянава-Леніна, Міхаіла Гарбачова, Барыса Ельцына) сфарміравалася цывілізацыя Эўразіі ў тым выглядзе ў якім мы яе назіраем у пачатку ХХІ ст.

Ад Візантыі й Русі расейцы-эўразійцы запазычылі маскоўскую расейскую мову з мнагалікімі фіна-угрызмамі і цюркізмамі (барабан, сарай, базар), а таксама усходняе хрысьціянства з дамінацыяй арыентальных нестарыянскіх уплываў (вульгарная сакралізацыя цара, цяпер прэзыдэнта).

Ад тураншчыны расейцы-эўразійцы запазычылі ўсходнюю дзяржаўніцкую традыцыю зь яе пабудовай палітычнага рэжыму зьверху ўніз, інстытутам хана-цара, пануючай монаідэалёгіі, рэлігіі як часткі палітычнага рэжыму й г. д.

Заходнія (найперш эўрапейскія) ўплывы матэрыяльнай культуры часова мадэрнізавалі Эўразію-Расею, а заходнія ўплывы духоўнай культуры (найперш палітычныя інстытуты эўрапейскага соцыюма) - прыводзілі да эрозіі Эўразіі-Расеі.

2. Цывілізацыйнае параўнаньне беларускай (эўрапейскай) і расейскай (эўразійскай) моў.

1. У беларускай мове і гістарычнай традыцыі слова "гаспадарства" мае гаспадарчы генэзіс (паходжаньне). Затым, хутчэй пад уплывам украінскай мовы, было прынята слова "дзяржава". У польскай мове гаспадарства мае генэзіс ад слова пан (pan) - панство - panstwo, у летувіскай валджа (valdža) - улада, г. зн. - valstybė (уладарства).

У расейскай мове слова "государство" мае яўны манархічны генэзіс, ад слова "государь" - манарх.

2. Традыцыі павагі да гонару і годнасьці праяўляюцца ва ўжываньні ў беларускай мове слова асоба там, дзе яно не ўжываецца ў расейскай, што карэлюецца зь іншымі эўрапейскімі мовамі. Напрыклад, "... ды іншыя афіцыйныя асобы".

У расейскай мове, ў аналягічных нашай мове выразах, ужываецца слова "лицо", што значыць у наўпроставым перакладзе - твар. Напрыклад, "... и другие официальные лица». Слова "личность" таксама мае паходжаньне ад слова "лицо» - твар.

Нічога дзіўнага! У туранскай цывілізацыі вандроўных алтайскіх этнасаў (цюркскіх і мангольскіх) сярод палкоў ордаў не магло ўзьнікнуць гуманістычнае "ноў-хаў" - паняцьце аб асобе і шанаваньне гонару й годнасьці асобы. У палкох ордаў усе мелі твары.

У беларускай мове непараўнальна часьцей ужываецца звальны склон, а ў сучаснай расейскай - ён адсутнічае. Напрыклад: пане, гаспадару, спадарове і г. д.

3. Манагамнае стабільнае каханьне ў беларусаў-эўрапейцаў мае своў назоў - "каханьне". Як і ў іншых эўрапейскіх мовах.

У расейскай-эўразійскай мове яно адсутнічае. Каханьне не адрозьніваецца ад слова любоў, што ў беларускай мове мае іншы сэнс. Напрыклад, па-расейску немагчыма сказаць "Я люблю сваіх суседак, але кахаю сваю жонку". І суседак - люблю і жонку - таксама люблю.

Тое - вынік адсутнасьці ў туранскай цывілізацыі манагамнага сужонства. Жанчыны нараджалі сваіх дзетак ад розных мужчын, бо мужчыны ўвесь час гінулі ва ўзброеных сутычках. Прыняцьцё хрысьціянства туранцамі было толькі эпізодам у іх гісторыі. Вера ў Ісуса Хрыста не магла прыжыцца, бо манагамнае сужонства рэзка б паменьшыла нараджальнасьць, адмена рабства - падбіла гаспадарча, публічны суд прывёў бы да дэсакралізацыі хана, а несакралізацыя хана, а потым - цара, падарвала б цывілізацыю.

4. Паколькі ў эўразійскай цывілізацыі масава яшчэ не ўзьніклі гуманітарныя навукі вольныя ад філясофіі, рэлігіі і ідэалёгіі, то навуковец - асоба якая займаецца навукаю там называецца "учёный" - даслоўна вучаны. Эўрапейскацывілізацыйны навуковец можа займацца навукаю фармальна і нефармальна. Ён - навуковец. Эўразійскі вучаны павінен займацца навукаю фармальна, абавязкова мець афіцыйныя ступені і г. д. Навука - галіна для выбраных чынавенствам. Самародкі з вуліцы такія як М. Ламаносаў у Эўразіі - адзінкавыя выпадкі. Бюракратыя, супэргерархія і фармалістыка толькі перашкаджаюць разьвіцьцё навук у Эўразіі.

Больш таго, гуманітарныя навукі ў Эўразіі абавязкова павінны адпавядаць пануючай ідэалёгіі. Не адпавядаючыя фальшуюцца, або забараняюцца. У СССР фальшаваліся паліталёгія, эканоміка, сацыялёгія, права. Забараняліся генэтыка, палітычная геаграфія. Нават геапалітыка была пад забаронай, ня гледзячы на тое, што саветы рэальна займаліся геапалітыкай.

5. У беларускай мове ў народных гаворках часта ўжываюцца жаночыя прозьвішчы: як дзявочыя так і па-мужу ў формах Вітушчанка, Манюшчанка, Адаміччынка, Кавалеўшчынка і г. д. У расейскай - такая зьява амаль адсутнічае. Аналягічна - у польскай мове. У летувіскай (літоўскай) і чэскай такія прозьвішчы ўведзены ў літаратурную норму. Напрыклад, па-чэску жонка Гачэка - Гачыкава (Haček - Hačekova), па-летувіску жонка Кропіса - Кропене (Kropis - Kropienė)

Сучасная ўнармаваная беларуская мова, як і ў украінская, летувіская, латыская, эстонская, славацкая, харвацкая, славенская, македонская - гуманістычныя "ноў-хаў" характэрныя толькі для цывілізацыі Эўропы. Тое сьведчыць аб эўрапейскай гісторыі беларусаў.

Адны ўсходнія славяны - беларусы, заходнія й цэнтральныя ўкраінцы мелі 800 год эўрапейскай гісторыі, а іншыя - продкі расейцаў яе амаль ня мелі (за выключэньнем больш трыста год эўрапейскай гісторыі паўночна-усходнай Русі).

Характэрна, што многія расейцы-эўразійцы не разумеюць самой неабходнасьці існаваньня й штодзённага паўсюднага ўжытку ў вуснай і пісьмовай камунікацыі беларускай і ўкраінскай літаратурных моў. Зь іх пункту гледжаньня, раз няма паўночнакаўказскай, або разанскай, або пензенакай, або далёкаўсходняй літаратурных моў, - то навошта беларуская і ўкраінская?

Беларуская і ўкраінская літаратурныя мовы кадыфікаваны найперш на аснове народных гаворак і дыялектаў, таму найбольш набліжаны да жывой размовы. У беларускай мове ў паўсядзённай лексыцы амаль няма як царкоўнаславянізмаў, так і лацінізмаў. Польская - багацейшая на лацінізмы, а расейская - на царкоўнаславянізмы (паўднёваславянскага паходжаньня).

Цікавае з гэтага боку гістарычнае пісаньне эўразійца з Магілёву Якава Трашчанка. Падаецца, што гісторык амаль ня ведае й не разумее вышэйвыкладзенага.

XVI. Эўрапейскія нацыі

Мадэрныя нацыі ў цывілізацыі Эўропы ўзьніклі не на пустым мейсцы а на аснове ўсяго мінулага досьведу цывілізацыі Эўропы.

Партугальская палітычная народнасьць пераўтварылася ў манаэтнічную нацыю без працэсаў стварэньня цэнтралізаванай дзяржавы, бо партугальцы адначасова зьяўляліся і палітычнай, і этнічнай народнасьцю.

Яшчэ ў XVII ст. ў Галяндыі адбылася першая буржуазная рэвалюцыя. Паўночныя пратэстанцкія правінцыі ў выніку доўгай нацыянальна-вызвольнай барацьбы супроць каляніяльнай залежнасьці ад Гішпаніі, здабылі незалежнасьць. Галяндыя стала гандлёвым лідэрам Эўропы, часткаю тагачаснага разьвітага сьвету. У Галяндыі фарміравалася першая ў тагачаснай Эўропе палітычная і этнічная нацыя на аснове ніжнегерманскай лякальнай цывілізацыі.

З індустрыялізацыяй Ангельшчыны й перамогаю ў краіне дэмакратычнай рэвалюцыі, на аснове брытанскай лякальнай цывілізацыі стала фарміравацца ангельская нацыя.

У Францыі адбыліся аналягічныя працэсы, толькі французская нацыя пабудавана на аснове сярэднявечных народнасьцей падаўляючай большасьці французскай лякальнай цывілізацыі.

Тварэньне мадэрновых эўрапейскіх нацый - сукупнасьць самых розных складанейшых працэсаў.

У сувязі з вынаходніцтвам Гутэнбэргам кнігадрукаваньня непараўнальна павялічылася колькасьць інфармацыі ды лавінападобна інтэнсіфікаваўся працэс яе абароту. Буржуазія была прадпрымальнаю, таму й мабільнаю. Будаваліся новыя шляхі зносін. З будоваю чыгунак непараўнальна паскорыўся працэс перамяшчэньня тысяч людзей па розных рэгіёах. Чыгункі зьвязалі дзяржавы ў адно транспартнае цэлае.

Патрэба ў вялікай колькасьці работнікаў на новых буйных прадпрыемствах паскорыла працэсы ўрбанізацыі. У местах сфарміраваліся ды сканцэнтраваліся творчыя эліты, пачаўся працэс дыскусу паміж элітамі.

Нацыяналісты вялі барацьбу з станамі і іншымі інстытутамі старых сельскагаспадарчых соцыюмаў. Нацыі бачыліся як магчымасьць вызваленьня ад перажыткаў даіндустрыяльнай эпохі.

На захадзе Эўропы нацыі ўтварыліся ў межах дзяржаў пазьней за ўтварэньне саміх дзяржаў. У цэнтры, сярэдзіне і на ўсходзе Эўропы ўтвораныя этнічныя нацыі развалілі імпэрыі ды стварылі нацыянальныя дзяржавы.

Праблематыцы нацый і нацыяналізму прысьведчаны горы літаратуры. Вядомыя працы напісалі Энтэні Сьміт, Мірослаў Грох, Валер Булгакаў ды мн. іншыя. Сувэрэнізацыя этнічных нацый прывяла да ўзьнікненьня дзесяткаў нацыянальных дзяржаў. У нардычнай лякаьнай цывілізацыі - Нарвэгіі і Ісляндыі, у трансламанскай - Ірляндыі. Сувэрэнізавалася мальтанская цывілізацыя, утварыўшы незалежную Мальту. Нарэшце, за паўтары стагоддзі ўся Цэнтральная і Ўсходняя Эўропа пакрылася сеткаю этнічных нацыянальных дзяржаў.

Калі ў данацыянальную эпоху існавалі гістарычныя вобласьці, то ў час існаваньня этнічных нацый гістарычныя вобласьці, заселены мяшаным насельніцтвам, - дзеляццацца па этнічнай нацыянальнай прыкмеце. Адна частка зь перавагай аднаго этнасу, як правіла ўваходзіць у склад адной этнанацыянальнай дзяржавы. Іншая, дзе пераважае другі этнас - становіцца часткаю іншай этнанацыянальнай дзяржавы. Паступова меньшасьці па абодва бакі новай палітычнай мяжы, што працінае некалькі адзіную краіну ў складзе шматэтнічнае імпэрыі, эмігруюць да сваіх суродзічаў ва ўласную этнанацыянальную дзяржаву, або асімілююцца. У выніку, дзьве часткі адной некалі краіны маюць розныя нацыянальныя склады насельніцтва.

Банат. Шматэтнічная ў мінулым гістраычная краіна на паўднёвым-захадзе сёньняшняй Румыніі. Была населена румынамі, сэрбамі, аўстрыйцамі і іншымі. Пасьля сувэрэнізацыі Румыніі адсотак румын у ёй увесь час павялічваўся.

Галіцыя. Шматэтнічная гістрарычная краіна. Доўгі час уваходзіла ў склад Аўстра-Вугорскае імпэрыі, а пасьля Першай сусьветнай вайны, - у склад міжваеннай Польшчы. Пасьля Другой сусьветнай вайны была падзелена паводле этнанацыянальнай прыкмеце на Заходнюю частку з традыцыйна польскім насельніцтвам (сярэднеэўрапейская лякальная цывілізацыя) і цэнтрам у Кракаве і Ўсходнюю - з украінскім насельніцтвам (транспалеская і ўсходнеэўрапейская лякальныя цывілізацыі) і цэнтрам у Львове.

Эльзас і Лятарынгія. Доўгі час была яблыкам спрэчак і войн паміж Францыяй і Нямеччынай. Пасьля Другой сусьветнай вайны была вернута Францыі. Заселена мяйсцовым германаэтнічным насельніцтвам. Эльзасцы і лятарынгцы ўваходзяць у склад верхнегерманскай цывілізацыі. Тут знаходзіцца места Страсбург, дзе працуе эўрапейскі парлямант.

Віленшчына. Як гістарычная краіна з цэнтрам у Вільні ніколі ня была самастойнай дзяржавай. Знаходзілася ў складзе ВКЛ і Рэчы Паспалітай, затым - у Расейскай імпэрыі. На яе абшарах праходзілі этнічныя працэсы асіміляцыі (славянізацыі) балтаў. Этнічная ідэнтыфікацыя насельніцтва была няпэўнай. Першае мадэрнае нацыятварэньне - польскае. Гэтаму спрыялі польскія і зпольшчаныя эліты часта ўсходнебалцкага і ўсходнеславянскага генэзісу, польская масавая школа. Пасьля Першай сусьветнай вайны быў экспэрымэнт з сувэрэнізацыяй Сярэдняй Літвы (у зьвязе з Польшчай). Пасьля выгнаньня расейскіх бальшавікоў палякамі экспэрымэнт скончыўся. Сярэдняя Літва магла б стаць дзяржавай віленчукоў. Віленчукі ў большасьці традыцыйныя рыма-каталікі (былі хрышчаны ў час хросту гістарычнай Літвы). У побыце размаўляюць лацінізаванымі балтаўсходнеславянскімі дыялектамі й гаворкамі, зь якіх была кадыфікавана клясычная беларуская літаратурная мова. Ад летувісаў адрозьніваюцца моваю, ад большасьці беларусаў каталіцкім веравызнаньнем, ад палякаў - моваю. Аб'ектыўна, ўтвараюць самастойную лякальную цывілізацыю, - балтаусходнеславяна-каталіцкую, або віленскую.

Пасьля Другой сусьветнай вайны была падзелена паміж Летувай - паўночны захад разам зь Вільняю і Беларусьсю (паўночны-усход і поўдзень). Мясцовыя віленчукі ў Летуве нацыянальна засталіся палякамі. У Беларусі ля Гародні, Ваўкавыску, Івянцу й Ліды - палякі. На заходнім Паазер'і, Маладэчаншчыне, паўночнай частцы Гарадзеншчыны - беларусы.

Валынь. Гістарчная краіна зь мяшаным каталіцка-праваслаўным насельніцтвам пераважна ўсходнеславянскага генэзісу. Уваходзіла ў склад ВКЛ, Рэчы Паспалітай, Расейскай імпэрыі і міжваеннай Польшчы. Сярод каталікоў разьвіваўся польскі нацыятворчы працэс, а сярод праваслаўных - украінскі. Пасьля Другой сусьветнай вайны увайшла ў склад Украіны-СССР, паколькі украінцаў было лічбава больш чым палякаў. Тут адбылося масавае мардаваньне палякаў украінцамі. Адна частка палякаў загінула, іншыя зьбеглі ў Польшчу, трэція - былі высланы ў расейскую Сібір. Прыкметна, што й палякі і ўкраінцы на Валыні размаўлялі на ўкраінскіх дыялектах (П. Эбэрхардт). Валынь стала нацыянальна ўкраінскаю.

Палесьсе. Гістарычная краіна што таксама ніколі не была дзяржаваю. Займае басэйн ракі Прыпяць і, часткова, - Заходняга Бугу. Знаходзілася ў складзе ВКЛ і Рэчы Паспалітай. У ХХ ст. ў міжваенны час было падзелена паміж Польшчай і СССР. Захад Палесься з увайшоў у склад Польшчы, а ўсход быў падзелены паміж Беларусьсю і Ўкраінаю. У заходняй частцы Палесься паволі йшлі ўкраінскія нацыятворчыя працэсы. Ў 1939 годзе захад Палесься быў падзелены паміж Беларусьсю і Ўкраінай. Большая частка ўвайшла ў склад Беларусі, а меньшая - Украіны. Большы ўзровень матэрыяльнага дабрабыту ў беларускім Палесьсі спрыяе фарміраваньню беларускай нацыянальнай ідэнтыфікацыі палешукоў. Хіба таму спроба стварэньня мадэрнай палескай нацыі ў пачатку 90-ых гадоў ХХ ст. была беспасьпяховай.

Букавіна. Назва гістарычнай краіны паходзіць ад слова бук - назвы распаўсюджанага тут дрэва. Уваходзіла ў склад Аўстра-Вугоршчыны. Ад Першай сусьветнай вайны да 1940 года ўваходзіла ў склад Румыніі. На поўначы Букавіны пераважалі ўкраінцы, а на поўдні - румыны. Між іншым, жылі немцы, жыды (габрэі) і іншыя. У 1940 г. паўночная частка Букавіны ўвайшла ў склад Украіны, а паўднёвая - засталася ў сладзе Румыніі. З поўначы на поўдзень былі выселены Румыны, а з поўдня на поўнач - украінцы. Адміністрацыйны цэнтр украінскай часткі Букавіны - Чарнаўцы.

Закарпацьце. Гістарычная краіна на поўдні ад Усходніх Карпат. Гістарычна знаходзілася ў складзе Аўстра-Вугоршчыны, потым - міжваеннай Чэхаславаччыны (Прыкарпацкая Русь), а пасьля Другой сусьветнай вайны ўвайшла ў склад Украіны. Заселена пераважна ўкраінцамі-русінамі, дыялекты якіх былі кадыфікаваны ў літаратурную русінскую мову. У Закарпацьці жывуць таксама вугорцы.

Трансельванія. Гістарычная краіна ў цэнтры сучаснай Румыніі. З поўначы, усходу і поўдня агінаецца Ўсходнімі і Паўднёвымі Карпатамі (Трансільванскімі Альпамі). Заселена ў асноўным вугорцамі. Знаходзілася ў складзе Аўстра-Вугоршчыны. Пасьля Першай сусьветнай вайны і распаду Аўстра-Вугоршчыны была перададзена Румыніі. Вугорцы Трансільваніі - буйнейшая меньшасьць у Румыніі.

Сілезія. Да Першай сусьветнай вайны была падзелена паміж Германіяй (большая частка) і Аўстра-Вугоршчынай (поўдзень). Гістарычна заходнеславянскае насельніцтва германізавалася і засяляліся германцы. У выніку - перамог германскі элемэнт. У міжваенны час Сілезія ўваходзіла ў склад Нямеччыны і Чэхіі што была ў складзе Чэхаславаччыны (поўдзень). У чэскай Сілезіі таксама жылі сілезскія немцы. Нямецкі сілезкі выступ аддзяляў Чэхію ад Польшчы, даўшы немцам базу дзеля агрэсіі на абедзьве дзяржавы ў 1937 і 1939 гадох. Пасьля Другой сусьветнай мільёны немцаў з Сілезіі былі выселены. Асноўная частка Сілезіі была перададзена Польшчы, а поўдзень - застаўся ў складзе Чэхаславаччыны.

У Эўропе існуюць дзесяткі розных гістарычных краін. Напрыклад на Балканах - Славонія, Далмацыя. На захадзе Эўропы - Рур, Баварыя, Брэтань і іншыя.

Існуюць гістарычныя краіны якія заселены мікраэтнасамі і ўваходзяць у склад іншых дзяржаў. Напрыклад, Латгалія і Жамайція адпаведна часткі Латвіі й Летувы, Кашубы і Сілезія - Польшчы, Маравія - Чэхіі і інш.

У час тварэньня мадэрных эўрапейскіх нацый перафарматавалася палітычная карта Эўропы. Традыцыйныя цывілізацыйныя супольнасьці трансфармаваліся ў цывілізацыйна-нацыянальныя. Нацыі будаваліся як на адной лякальнай цывілізацыі, так і на двух і больш.

Працэс мадэрнага нацыятварэньня - унікальны ў сьвеце. Прагрэсіўнасьць эўрапейскага гуманітарнага ноў-хаў - неаспрэчная. Адмаўляючы нацыі і нацыяналізм, ды рэдукуючы нацыяналізм да шавінізму эўразійцы не разумеюць, што вядуць усход цывілізацыі Эўропы да сярэднявечча. Менавіта мадэрныя нацыі прывялі да росквіту цывілізацыі Эўропы і эўрапеідызацыі сьвету.

XVII. Эўрапаейскія рэгіянальныя культуры

Калі эўрапейскія нацыі ўтварыліся на груньце канкрэтных цывілізацый, то кожная нацыя складаецца з рэгіянальных культур.

У 90-ыя гады ХХ ст. "Наша ніва" публікавала розныя праекты тэрытарыяльнага падзелу Беларусі зь гістарычным абгрунтаваньнем. Многія зь іх былі рамантычнымі, але...

Ідэальна, тэрытарыяльны падзел кожнай дзяржавы павінен адпавядаць гістарычнаму чыньніу, аднак рэальная інфраструктура часам зусім не зыходзіцца зь гістарычнасьцю.

Каляніяльны адміністратыўна-тэрытарыяльны падзел, што прыняты ў Беларусі - абсалютна недасканалы. З-за таго, што контуры вобласьцяў і раёнаў адвольныя і не ўлічваюць існаваньня ў Беларусі гістарычных краін -ад многіх местаў да сталіцы Беларусі бліжэй чам да ўласнага абласнога цэнтру (Баранавічы, Ашмяны, Астравец, Смаргонь і г. д.).

Чатыры з шасьці абласных цэнтраў (Гародня, Бярэсьце, Віцебск, Магілёў) займаюць эксцэнтрычнае геаграфічнае становішча, г. зн. знаходзяцца на ўскрайках тэрыторый абласьцей. Зь некаторых раёнаў, што знаходзяцца найдалей, да абласных цэнтраў 200 і больш км., адсутнічаюць наўпроставыя шошы й г. д.

Месты, якія ня мелі вялікага гістарычнага значэньня, або новыя месты разьвіваліся хутка (Салігорск, Наваполацак, Баранавічы, Лунінец, Асіпавічы, Рэчыца, Жлобін і інш.). Наадварот, сярэднявечныя Тураў, Навагарадак, Полацак, Слуцак, Нясьвіж і мн. інш. або не разьвіваліся, або разьвіваліся павольна, або - недастаткова.

Рэальна у Беларусі існуюць гістарычныя краіны якія адрозьніваюцца рэгіянальнымі й лякальнымі культурамі.

Паазер'е. Знаходзіцца ў басэйне Заходняй Дзьвіны. Падзяляецца на Заходняе (з цэнтрам у Глыбокім), Цэнтральнае (з цэнтрам у Полацку) і Ўсходняе (з цэнтрам у Віцебску).

Падняпроўе. Знаходзіцца ў басэйне Дняпра. Падзяляецца на Верхняе (з цэнтрам у Воршы), Цэнтральнае (з цэнтрам у Магілёве), Сярэдняе (з цэнтрам у Жлобіне), Ніжняе (з цэнтрам у Гомелі) і ўсходняе (з цэнтрам у Крычаве).

Палесьсе. Знаходзіцца ў басэйне Прыпяці. Падзяляецца на Заходняе (з цэнтрам ў Бярэсьці), Сярэдняе (з цэнтрам у Пінску), Цэнтральнае (з цэнтрам у Тураве) і Ўсходняе (з цэнтрам у Мазыры).

Панямоньне. Знаходзіцца ў басэйне Нёману. Падзяляецца на Ніжняе (з цэнтрам у Гародні), Верхняе (з цэнтрам у Лідзе), Правае - (з цэнтрам у Маладэчне, або Вілейшчына) і Левае (з цэнтрам у Баранавічах, або Пашчар'е).

Цэнтральная Беларусь. Знаходзіцца ў цэнтры нашай Бацькаўшчыны. Падзяляецца на Случчыну (з цэнтрам у Слуцку), Верхнюю Бярэзіншчыну (з цэнтрам у Барысаве) й Ніжнюю Бярэзіншчыну (з цэнтрам у Бабруйску).

Пяць гістарычных краін нашай Бацькаўшчыны падзяляюцца на 19-20 рэгіёнаў другога парадку. Тыя - на каля 40 рэгіёнаў трэцяга парадку. Паводле закону біпалярнасьці: Гарадзенскі рэгіён другога парадку падзяляецца на ўласна Гарадзенскі і Ваўкавыскі трэцяга парадку, Навагарадзкі: на ўласна Навагарадзкі і Лідзкі, Баранавіцкі: на ўласна Баранавіцкі і Слонімскі, Маладэчанскі - на ўласна Маладэчанскі і Ашмянскі, Полацкі - на ўласна Полацкі і Наваполацкі, Слуцкі - на ўласна Слуцкі й Салігорскі, Гомельскі - на ўласна Гомельскі і Рэчыцкі і г. д.

Такі адміністрацыйна-тэрытарыяльны падзел можа непараўнальна палепшыць кіраваньне Беларусьсю, аптымалізаваўшы працэс. Адны кіраўнічыя функцыі ўзялі б на сябе пяць зямельных адміністрацыйных цэнтраў: Полацак (Паазер'е), Магілёў (Падняпроўе), Тураў або Пінск (Палесьсе), Навагарадак (Панямоньне) і Менск (Цэнтральная Беларусь). Іншыя - 19-20 адміністрацыйных цэнтраў другога парадку.

Нарэшце, замест больш 100 раёнаў, каля 40 цэнтраў трэцяга парадку ўзялі б на сябе кіраваньне абшарамі зь вясковымі паселішчамі. Урбанізацыя-рэрурызацыя прывялі да рэзкага памяньшэньня вясковага насельніцтва, дысбалянсаў у яго палавой (пераважаюць жанчыны сталага ўзросту) і ўзроставай структуры (пераважаюць асобы пэнсійнага ўзросту).

Працэс дэканцэнтрацыі кіраваньня адміністрацыйнымі адзінкамі, плюс суцэльная кампутарызацыя кіраваньня, плюс відэаканфэрэнцыі, плюс электронныя пячаткі - паскораць кіраваньне. Не спатрэбіцца больш сотак адзінак аўтатранспарту каб перавозіць дзяржаўных службоўцаў ад сельсаветаў да райцэнтраў, ад райцэнтраў - у абласныя цэнтры што знаходзяцца на ўскрайку вобласьцяў, ад ускрайкавых абласных цэнтраў праз палову тэрыторыі Беларусі да Менску.

Пры аптымалізацыі тэрытарыяльнага падзелу ашчадзяцца вялікія сродкі з дзяржаўнага скарбу і скарбаў адзінак самакіраваньня. Больш таго, атрымаюць шанс разьвіцца дзесяткі гарадоў зь вялікай гістарычнай традыцыяй, разьвіцьцё якіх або штучна стрымлівалася, або не было ўмоў для іх гарманічнага разьвіцьця.

Вышэй выкладзенае - вынік некалькіх год уласных вывучэньняў тэрытарыяльнага падзелу Беларусі і шляхоў яго аптымалізацыі ў канцы 90-х гадоў ХХ ст., аднак тэматыка кнігі не дае напісаць аб гэтым у большым аб'ёме.

Выснова. Сучасная Беларусь - абшары пяці гістарычных краін: Паазер'я, Падняпроўя, Палесься, Панямоньня і Цэнтральнай Беларусі, а таксама дваццаці рэгіёнаў на якія падзяляюцца гістарычныя краіны.

Гэты запіс апублікаваны: Чацвер, Сакавік 21, 2013 у 19:31

Заключэньне

"Сьвет - каляровы" - казалі нам выкладчыкі на геаграфічным факультэце Варшаўскага ўнівэрсытэту. Дадам, што "Эўропа - каляровая". Але як цывілізацыя - адзіная.

Уяўляю сабе рэакцыю на кнігу "Цывілізацыя Эўропы" розных прайдзісьветаў ад палітыкі, канструктараў і рэалізатараў розных штучных ідэалёгій і геапалітык. Асабліва незадаволены будуць расейскія шаваіністыя. Міф/міт аб ўсходнеславянскай еднасьці прыйдзецца даказваць навукова.

А як, калі беларусы, заходнія і цэнтральныя ўкраінцы жывуць у цывілізацыі Эўропы? Міталёгіі, філясофіі, палітыкі, ідэалёгіі, геапалітыкі ды інфармацыйнага замбаваньня тут ня хопіць. Спатрэбяцца аб'ектыўныя навуковыя выкладкі, якіх у расейскіх імпэрскіх шавіністых у Беларусі няма.

Таму і чэпяцца за ўсходнеславянскае моўнае падабенства, за адзіную (на іх погляд) маскоўскую мову занесеную беларусам і ўкраінцам за два вякі інвазіі, за маскоўскую эўразійскую вэрсію праваслаўя, памяшаную з нестарыянствам зь яго абагаўленьнем хана-цара. Таму яны пазьбягаюць навуковага дыскусу. Вядома, што рэпрэсіі, прымяненьне грубай фізычнай сілы, манаполія на інфармацыю нічога супольнага з сапраўднай навукай ня маюць.

Ня будзе спакою і прадстаўніком іншых сацыяпаразытных сіл. Але сапраўдныя навуковыя веды праб'юць дарогу. У мінулыя стагоддзі сапраўдным навукоўцам было непараўнальна цяжэй.

-

Шчыра ўдзячны сп. Іне Кулей, кіраўніцы цэнтру "Салідарнасьць", супрацоўніцам цэнтру "Салідарнасьць" Але Кароль, Эле Гарэцкай, а таксама Дзянісу Каралю за дапамогу і спрыяньне. І вялікую церпялівасьць да мае асобы.

Асобная ўдзячнасьць беларускаму эўрапейскаму палітыку сп. Алесю Мілінкевічу, які ў далёкім 1998 годзе, тады, калі мне было толькі 27 год, разгледзіў у ва мне грамадзкага дзеяча, а затым - паспрыяў маім дактаранцкім студыям у Варшаве.

Кніга зьяўляецца сваеасаблівай справаздачай за мае дактаранцкія студыі.

Беларусь - апошняя дзяржава ў Эўропе, што мае эўрапейскую традыцыю і, бязумоўна, адносіцца да цывілізацыі Эўропы - штучна аддзелена ад цывілізацыі Эўропы другім Бэрлінскім мурам.

Другі бэрлінскі мур фарміруюць ня толькі пільна ахоўваемыя ўсходнія межы Эўрапейскага Зьвязу, ня толькі візы, а найперш таталітарызм і эўразійскі (расейскі) каляніялізм. Людзі, якія штучна выхаваны на эўразійскіх цывілізацыйных узорах, аддзелены ад сучаснае цывілізацыі Эўропы найвялікшай безданьню - безданьню мэнтальнаю.

Можа збылася мара расейца нейкага Карнілава зь ХІХ стагоддзя, які будучы адным з службоўцаў у сумнавядомага Мураўёва-вешальніка трызьніў аб тым, што ў Паўночна-Заходнім Краі (так яны абазвалі нашу Бацькаўшчыну) тысячы расейскіх штыкоў ня зробяць тое, што зробіць адна расейская школа - выхавае з тубыльцаў расейцаў па духу?

Дарэмна! Веру, што тысячы расейскіх кніг у тысячах расейскіх школах і ў дзесятках расейскіх унівэрсытэтаў (што яны тут дбайна фінансуюць), якія нагадваюць вайсковыя кашары (паводле трапнага выказваньня Аляксандра Казуліна ў 2006 годзе), ня зробяць таго, што зробяць сапраўдныя навуковыя працы напісаныя сапраўднымі беларускімі навукоўцамі. Іх прачытаюць пытлівыя нашы суродзічы і зразумеюць, што тое, чаму іх вучылі ў школах і ўнівэрсытэтах па ідэалёгіі - не навука, а лухта.

Сярод нашых суродзічаў узьнікне ды стане папулярнаю Беларуская Нацыянальная Ідэя. Эўрапейская паводле духу.

Вера ў гэта дае мне сілы пісаць з-за другога Бэрлінскага муру Эўропы. Вера ў тое - што навуковая праўда пераможа.

P. S.

Дзеючы рэжым мяне высока ацаніў за апошні год-два, непрацягнуўшы кантракт у школе, два разы кінуўшы ў вар'ятню Гайцюнішкі, некалькі разоў пасадзіўшы на суткі, палову года пратрымаўшы на нелегальным становішчы (улетку-восеньні зарабляў сродкі на зьбіраньні й продажы ягад і грыбоў). Такі атрымаўся дыялёг цывілізацый у разуменьні эўразійцаў. Чакаем новых сюрпрызаў у новым годзе...

Вітаўт Куплевіч, 04. 01. 2013 г.

Літаратура

1. Грабіньскі Ю., 1998, Беларуская думка ХХ стагоддзя. Філасофія, рэлігія, культура (Анталогія). Sławistyczny Ośrodek Wydawniczy (SOW) przy Instytucie Sławistyki PAN, Warszawa.

2. 2004, Беларуская энцыклапедыя, Toм 4. Выдавецтва Беларуская энцыклапедыя, Miнск.

3. Encyclopedia beliana, 2001, Slovenská všeobecná encyklopédia v dvanástich zväzkoch. Encyklopedický ústav slovenskej akadémie vied, Bratislava.

4. 2004, Wielka encyklopedia PWN. Wydawnictwo Naukowe PWN, Tom 6, Warszawa.

5. 2003, Visuotienė lietuvių enciklopedija. Mokslo ir enciklopedijų leidybos institutas, Vilnius, IV tomas.

6. Drecki R., 1993, Leksykon państw świata' 93/94. Real Press, Dortmund-Warszawa.

7. Mizerski W., 2001, Tablice geograficzne. Wydawnictwo Adamant, Warszawa.

8. Mizerski W., 2008, Tablice geograficzne. Wydawnictwo Adamant, Warszawa.

9. Sawicki W., Encyklopedia geograficzna świata. Europa, TeLeM, TLM s. R . o. Liptovski Mikuláš, Slovensko.

10. Delouche F., 1999, Historia Europy. Wydawnictwo szkolne i pedagogiczne, Warszawa.

11. Duroselle J.-B., 1999, Europa. Historia narodów. Grupa wydawnictwa Bertelsmann Media, Warszawa.

12. Mazurkiewicz P., 2001, Europeizacja Europy. Uniwersytet Kardynała Stefana Wyszyńskiego w Warszawie, Warszawa.

13. Mączak A., 2006, Historia Europy. Zakład narodowy im. Ossolińskich - Wydawnictwo, Wrocław.

14. Davies N., 2008, Europa. Rozprawa historyka z historią. Wydawnictwo ZNAK, Kraków.

15. Kłoczowski J., 2000, Historia Europy Środkowo-Wschodniej. T. 1. Instytut Europy Środkowo-Wschodniej, Lublin.

16. Kłoczowski J., 2000, Historia Europy Srodkowo-Wschodniej. T. 2. Instytut Europy Srodkowo-Wschodniej, Lublin.

17. Fernandez-Armesto F., 2008, Cywilizacje. Kultura, ambicje i przekształcanie naturу. Wydawnictwo naukowe PWN, Warszawa.

18. Hantington S., 2008, Zderzenie cywilizacji i nowy kształt ładu światowego. Wydawnictwo Literackie MUZA SA, Warszawa.

19. Koneczny F., 2004, O lad w historii. Nortom, Wrocław.

20. Koneczny F., 1935, O wielości cywilizacji. Zaklad główny: Gebethner i Wolff.

21. Davies N., 2007, Europa między Wschodem i Zachodem, Wydawnictwo Znak, Kraków.

22. Gawor L., 2002, O wielości cywilizacji. Filozofia społeczna Feliksa Konecznego. Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej, Lublin,

23. Golka M., 1999, Cywilizacja. Europa. Globalizacja. Wydawnictwo fundacji Humaniora, Poznań.

24. Andrijauskas A., 2001, Lyginamoji civilizacijos idėjų. Vilniaus Dailės Akademijos Leidykla, Vilnius.

25. Banka J., 1986, Filozofia cywilizacji. Tom 1, 2, 3. ZNAK, Katowice.

26. Eberhardt P., 2004, Koncepcja granicy między cywilizacjami zachodniego chrześcijaństwa a bizantyńską na kontynencie europejskim. Wydawnictwo PAN, Warszawa.

27. Piskozub A., 2007, Granice Europy. Eurpoa jak pojęcie geograficzne. Gdańsk.

28. Piskozub A., 2007, Swiat i Eurpoa na progu XXI wieku. Gdańsk.

29. Koneczny F., O wielkości cywilizacji. Gebether i Wolf, Kraków.

30. Kowalski M., 2003, Polaryzacja zachowań wyborczych w Polsce jako rezultat cywilizacyjnego rozdarcia kraju. Przestrzeń wyborcza Polski. Oddział Akademicki PTG, IGiPZ PAN, s. 11-48, Warszawa.

31. Piskozub A., 1995, Polska w cywilizacji zachodniej. Wydawnictwo Uniwersytetu Gdańskiego, Gdańsk.

32. Skoczyński J., 2003, Koneczny. Teoria cywilizacji. Wydawnictwo IFiS PAN, Warszawa.

33. Bański J., 2008, Polska i Europa Srodkowo-Wschodnia w koncepcjach podziału Europy. Prace Geograficzne 218, Warszawa. .

34. Wallner M., 2006, Polityczne i cywilizacyjne granice Europy - między otwartością a tożsamością, http:/www. psz.pl/content/view/2920.

35. Farrington K., 2002, Dzieje imperiów. Bellona, Warszawa.

36. Krasucki J., 2005, Europa między Rosją i światem Islamu. Wydawnictwo Adam Marszałek, Toruń.

37. Pod red. Eberhardta P., 2008, Problematyka geopolityczna ziem Polskich. Prace geograficzne, Nr. 218, PAN. IG i PZ, Warszawa.

38. Paradowski R., 1996, Idea Rosji-Eurazji i naukowy nacjonalizm Lwa Gumilowa. Szkoła główna Handlowa, Warszawa.

49. Гумилёв Л., 1989, Этногенез и биосфера Земли. Издательство Ленинградского университета, Ленинград.

40. Гумилёв Л., 2000, Древняя Русь и великая степь. ACT. Moсква.

41. Гумилёв Л., 1970, Поиски вымышленного царства. Наука. Moсквa.

42. Гумилёв Л., 1997, Oт Руси до России. ДИ-ДИK, Moсквa.

43. Гумилёв Л., 1997, Koнец и вновь начало. Институт OK, Moсквa.

44. Яковец Я., 1995, История цивилизации. Nauka, Moskwa.

45. Бердяев Н., 1990, Смысл истории. Наука, Moсквa.

46. Данилевский Н., 1995, Рoссия и Европа., 6 издание. Санкт-Петербург.

47. Астроўскі А., 2012, Навуковыя веды - аснова рэалістычнага светагляду. ЮрСаПринт, Гродна.

48. Осипов Г., 2005, Социология. Основы общей теории. Издательство НОРМА, Москва.

49. Бабосов Е., 2006, Общая социология. ТетраСистемс, Минск.

50. Тощенко Ж., 2003, Социология. Общий курс. Юрайт, Москва.

51. Добреньков В.,2006, Социология. ИНФРА-М, Москва.

52. Кравченко А., 2010, Социология. ПИТЕР, Москва.

53. Кравченко А., 1999, Социология. Академический Проект Логос, Москва.

54. Козлова О., 2006, Социология. ОМЕГА-Л, Москва.

55. Демидов М., 2007, Основы социологии и политологии. Издательский центр "Академия", Москва.

56. Бабосов Е., 2011, Социология. "ТетраСистемс", Москва.

57. Кравченко А., 1995, Введение в социологию. НОВАЯ ШКОЛА, Москва.

58. Фролов С., 2000, Социология. Гароарики, Москва.

59. Радугин А., 1996, Социология. Курс лекций, Издательство ЦЕНТР, Москва.

60. Ельсуков А., 1999, Краткий курс теоритической социологии. ТетраСистемс, Минск.

60. Дюркгейм Э., 1995. Социология. Её предмет. Метод, предназначение. КАНОН, Москва.

61. Баранова Е., 2006. Социология политики. Курс лекций. Академия управления при Президенте Республики Беларусь, Минск.

62. Кравченко А., 2002. Социология. Академический проект, Москва.

63. Симхович В., 2006. Социология. БГЭУ, Минск.

64. Андрущенко В., 1996. Социология: наука об обществе, ИМП "Рубикон", Харьков.

65. Бромлей Ю., 1981. Страны и народы. Зарубежная Европа. Общий обзор. Северная Европа. Издательство "Мысль", Москва.

66. Бромлей Ю., 1981. Страны и народы. Зарубежная Европа. Западная Европа. Издательство "Мысль", Москва.

67. Бромлей Ю., 1981. Страны и народы. Зарубежная Европа. Восточная Европа. Издательство "Мысль", Москва.

68. Бромлей Ю., 1981. Страны и народы. Зарубежная Европа. Южная Европа. Издательство "Мысль", Москва.

69. Дзюрасэль Ж-Б., 1996. Еўропа з 1815 года да нашых дзён. Палітычнае жыццё і міжнародныя адносіны. БЕЛАРУСКІ ФОНД СОРАСА, Мінск.

70. Гавриленко В., 2009. Политология. "Право и экономика", Минск.

71. Зеркин Д., 1996. Основы политологии. Курс лекций. ФЕНИКС, Ростов-на-Дону.

72. Решетников С., 2010. Политология. "ТетраСистемс", Минск.

73. Бондарь П., 2003. Политология. Учебно-методический комплекс. АВЕРСЭВ, Минск.

74. Бондарь П., 2008. Политология - наука о политике. "Беларуская энцыклапедыя імя Петруся Броўкі".

75. Марченко М., 2000. Политология. Курс лекций. ЗЕРЦАЛО, Москва.

76. Круглова Г., 2009. Политология. "Асар", Минск.

77. Макеев А., 2000. Политология. ЮНИТИ, Москва.

78. Белякович Н., 2008. Политология. Учебное пособие. "Дикта", Минск.

79. Егоров А., 2009, Политология. Учебно-методическое пособие. УО БГЭУ, Минск.

80. Драч Г., 2005, Культурология. "ФЕННИКС", Ростов-на-Дону.

81. Лапина С., 2005, Культурология. Курс лекций, хрестоматия, практикум. "ТетраСистемс", Минск.

82. Неверова А., 2007, Культурология. "Вышэйшая школа", Минск.

83. Ширшов И., 2010, Культурология. Теория и история культуры. "Экоперспектива", Минск.

84. Гуревич П., 1998, Культурология. Учебное пособие. Издательство "Знание", Москва.

85. Горелов А., 2002, Культурология. Учебное пособие. Юрайт, Москва.

86. Драч Г., 1995, Культурология. "ФЕНИКС", Ростов-на-Дону.

87. Флиер А., 2000, Культурология для культурологов, Издательство "Академический Проект", Москва.

88. Силичев Д., 1998, Культурология. Учебное пособие для ВУЗ-ов, "ПРИОР", Москва.

89. Кравченко А., 2002, Культурология. "Академический проект", Москва.

90. Stanosz B., 2006, Wprowadzenie do logiki formalnej. Podrecznik dla humanistow, Wzdawnictwo Naukowe PWN, Warszawa.

nashaziamlia.org