Год таму стаяла такое ж сонечнае, лагоднае і цёплае лета. У Доме літаратара на Фрунзе 5 у Мінску, дзе праходзіў Міжнародны сімпозіум  аб разнастайнасці моў і культур у кантэксце глабалізацыі, было таксама шмат цеплыні і не меней даверу, сардэчнасці ва ўзаемаадносінах гасцей і гаспадароў гэтага найважнага форума, які правадзіўся пад эгідай ЮНЕСКА і ў якім прымалі ўдзел вучоныя, мовазнаўцы, культуролагі, гісторыкі, філосафы ды, само сабой, літаратары больш чым з 20 краін свету. Сам пан Каіціра Мацуура, Генеральны дырэктар арганізацыі ААН па адукацыі, навуцы, культуры (ЮНЕСКА), прыехаў з Парыжа і выступіў на сімпозіуме з прадмовай.
“Разнастайнасць культур з’яўляецца агульначалавечым багаццем, крыніцай заможнасці, якая ўвесь час аднаўляецца ў выніку чалавечай дзейнасці. А мовы – гэта адзін з найбольш каштоўных чалавечых скарбаў. Гэта не толькі сродак перадачы інфармацыі, але і цэлы космас значэнняў, з дапамогай якіх можна тлумачыць свет, ствараць сімвалы і вызначаць каштоўнасці”, – казаў ён.

Не для ўсіх адно было зразумелым, дзеля чаго Саюз беларускіх пісьменнікаў раптам ініцыяваў ды пры падтрымцы шэрагу грамадскіх аб’яднанняў і дзяржаўных  устаноў, у тым ліку і Міністэрства адукацыі краіны, правёў гэты форум.
А чаму было не правесці? Надта ж трывожна складвалася сітуацыя з вывучэннем, ужываннем, шырокім, як мае быць дзяржаўным выкарыстаннем беларускай мовы – мовы тытульнай нацыі. І цяпер мне, каардынатару праекта сімпозіума, лучыць прызнацца, што за асноўную мэту ў гэтай нашай міжнароднай акцыі, дзе, апроч чыннага двухдзённага сімпозіума, папярэдне было праведзена каля дзесятка тэматычных круглых сталоў, – ставілася прапаганда, так, прапаганда ў беларускім грамадстве Усеагульнай Дэкларацыі ЮНЕСКА аб культурнай разнастайнасці і ў цэлым  палітыкі міжнароднай супольнасці ў адносінах да моў і культур невялікіх, а тым больш, карэнных народаў. Думалася ж: нашы чыноўнікі – таксама людзі і грамадзяне сваёй краіны. А раптам, чуеце, яны наслухаюцца (на сімпозіуме) спанатраных, разумных людзей, спецыялістаў у галіне адукацыі, якая фарміруе духоўнае аблічча народа, адчуюць літаральна сваёй скурай, які ў Еўропе і па ўсёй Планеце гаючы вецер дзьме (насупраць буралому), і, нарэшце, адумаюцца, перастануць руйнаваць і нішчыць сваю мову, культуру.
Варта зазначыць, што Міністр адукацыі нашай краіны Пётр Іванавіч Брыгадзін тады быў, як нам падалося, вельмі далёкі ад усведамлення нацыянальнай драмы, што разыгрывалася (з ягоным непасрэдным удзелам) у сістэме вышэйшай, сярэдняй і прафесійнаـтэхнічнай адукацыі. Менавіта ў ягоным міністэрскім, залітым сонцам  кабінеце прагучалі словы: “Не хвалюйцеся (а хваляваліся пісьменнікі. – В.Я.) – мова не знікне. Намі заўважана тэндэнцыя: чым больш мы прыціскаем, тым больш жадаючых вучыцца паـбеларуску!”
Ці дзіва пачуць гэтакія словы ? Сапраўды, у краіне шмат жадаючых вучыцца паـбеларуску? У Беларусі каля 82 працэнтаў насельніцтва лічыць сябе беларусамі. Толькі ж ці ўсе яны мелі і маюць магчымасць атрымліваць адукацыю на роднай мове? На ўсіх узроўнях – ад дзіцячых дашкольных устаноў да вышэйшай школы?..Неـе! І міністр гэта ведае. У Мінску – сталіцы суверэннай дзяржавы – засталося ўсяго некалькі беларускамоўных сярэдніх школ з іхнімі 6,4 працэнта вучняў. Багата ў якіх гарадах і раёнах краіны – ніводнай беларускай школы. Ніводнай вышэйшай навучальнай установы ў краіне! І ў гэтай да дзікага парадаксальнай сітуацыі ў самым цэнтры Еўропы з вуснаў высокапастаўленых асоб горда, уявіце, горда (за свой народ ці што?) гучыць: “Намі заўважана тэндэнцыя: чым больш мы прыціскаем…” Увогуле многія баяцца гаварыць на беларускай мове. Страх уласцівы асабліва начальнікам, каб, крый Божа, іх не папікнулі здрадай дзяржаве, якая шукае сваю ідэалогію і... наўрад ці знойдзе.
То куды ж болей ціснуць і, галоўнае, навошта ціснуць на суверэнны люд? Як зразумець вас, васпане ў міністрах?
Пытанне, аднак, павісла ў паветры і дагэтуль вісіць.
На сімпозіуме багата якія паведамленні і даклады з Беларусі чырвонай ніткай прашывала думка: беларуская мова і культура свядома разбураюцца – ужо не адно стагоддзе, але ж асабліва актыўна, цынічна, нахабна – на нашых вачах. Прычым, Мінадукацыі паскарае гэты працэс, міністэрства не выконвае нават свае пастановы, а дакладней – Праграму дадатковых мер па пашырэнні сферы выкарыстання беларускай мовы, зацверджаную яшчэ 27.08.2002 г. Не выконвае і Закон “Аб адукацыі ў Рэспубліцы Беларусь” у тым, што тычыцца гарантый на права выбару мовы навучання і стварэння адпаведных умоў для рэалізацыі гэтага права, якога грамадзяне часам даходзяць цераз пракуратуру і суд. Марна...
Найбольш яскрава становішча намалявана ў дакладзе паэта,  філосафа Леаніда Яўменава:
“Белорусы, являющиеся физическим большинством и титульной государственной нацией в своей стране, продолжают оставаться культурным и лингвистическим меньшинством. Целенаправленно подавляемые русским языком и русской культурой белорусская культура и белорусский язык и в царские, и в советские, и в постсоветские времена были и до сих пор остаются в своей стране дискриминируемым достоянием меньшинства. Вымирающей культурой. Вымирающим языком. Это может привести к полному исчезновению нации. Проимпериалистические, шовинистические русофильские силы в Беларуси делают все от них зависящее, чтобы процесс этой «меньшевизации» белорусской национальной культуры в Беларуси, процесс умирания одного из наиболее богатых славянских языков нарасталײ.
Аб дыскрымінацыі беларускамоўнага насельніцтва яскрава даводзілі Зінаіда Дудзюк, Уладзімір Конан, Эрнест Ялугін, Алена Анісім і многія іншыя. Адно, каб яшчэ больш прынізіць ролю і значэнне беларускай мовы, Мінадукацыі ў час падрыхтоўкі да сімпозіўма адмяніла ў сярэдніх школах экзамен па беларускай мове.
І вось мінуў год. Што далей? Як і наколькі палагоднелі пасля сімпозіума, пераарыентаваліся, прыхінуліся да беларускай мовы і культуры нашы чыноўнікі? Эге-е!.. Не на тых разлічвалі! Шмат прыкладаў маем адваротнага кшталту. Яскравыя сведчанні: за адзін год закрыта 152 беларускія школы… У беларускамоўныя першыя класы летась на Міншчыне і ў Мінску пайшло адпаведна адпаведна 38,2 і 2,9  працэнта вучняў! Для параўнання: у 1994 годзе было 91,3 ды 58 працэнтаў. І гэтак іх мала цяпер не па прычыне дрэннага стаўлення бацькоў да навучання дзяцей на роднай беларускай мове, а па прычыне небеларускай палітыкі Мінадукацыі, міністэрства, якое здратавала ранейшую сістэму асветы і не распрацавала новай, каб з дзяцей вырасталі не іншаземцы, не манкурты, а паўнакроўныя, адухоўленыя, з не падрэзаным гістарычным і патрыятычным карэннем беларусы.
У сваім заключным дакуменце ўдзельнікі Міжнароднага сімпозіума выказалі сваю занепакоенасць моўнай сітуацыяй на Беларусі, якая (сітуацыя) “не адпавядае прынцыпам захавання і развіцця нацыянальных культур і ўзмацняе разбуральныя працэсы  ў культуры ў век інтэграцыі”. Сімпозіум выказаўся за захаванне этнакультурнай самабытнасці і зазначыў, што праблемы нацыянальнага культурнага развіцця павінны знаходзіцца ў цэнтры ўвагі ўсіх дзяржаўных, грамадскіх і прыватных структур. У пераліку рэкамендацый, дарэчы, запісаны пункт аб стварэнні і ўдасканаленні механізмаў абароны і свабоднага развіцця беларускай культуры і ў гэтым кантэксце – адкрыццё беларускамоўнага універсітэта або ператварэнне Белдзяржпедуніверсітэта імя Максіма Танка ў Нацыянальны педагагічны універсітэт. Гэта – як мінімум. Але ж на заклікі і рэкамендацыі Міжнароднага сімпозіума аб разнастайнасці моў і культур у кантэксце глабалізацыі кіраўнікі Мінадукацыі і вухам не павялі. Больш за тое напрыканцы мая гэтага года, працягваючы наступ на чынныя астраўкі беларускасці, якія пакуль яшчэ не змыты хвалямі русіфікацыі і ірадаманіі, ірадажэрства, яны пачалі наступ на Нацыянальны гуманітарны ліцэй імя Якуба Коласа ў Мінску, адзіны ліцэй падобнага профіля. Дарэчы, такое было ўжо… Колькі год таму “бацькі” нацыянальнай адукацыі наважыліся адабраць памяшканне ў ліцэя і гэтак развітацца з ім, але ж бунт бацькоў і дзяцей-ліцэістаў сарваў іхнія планы. Цяпер міністэрства рашыла заслаць у ліцэй “свайго” чалавека, чалавека чужога нацыянальнай адукацыі, які б, вобразна кажучы, падарваў гуманітарны ліцэй знутры, навязаўшы яму чужды дух, новыя праграмы і планы. Прынамсі, педкалектыў ліцэя адчуў такую небяспеку. І ніякія пратэсты, прашэнні, хадайніцтвы бацькоў перад міністрам П. Брыгадзіным не дапамагаюць.
Складваецца ўражанне (відавочна, не ў аднаго мяне), што ў Беларусі ідзе зачыстка адукацыйнай прасторы з выбаўленнем яе ад патрыятычна настроеных кадраў, настаўнікаў, дырэктараў. Гэта пацвярджаецца не толькі фактам грубага адміністравання і зняважлівых адносін кіраўнікоў міністэрства да Уладзіміра Коласа, заснавальніка Нацыянальнага гуманітарнага ліцэя, але і звальненнем з працы настаўніка Андрэя Аляхновіча ў Крупках, Алеся Сядзякі, дырэктара СШ № 2 ў Мінску. Усе яны выдатныя і неабыякавыя да лёсу дзяцей педагогі, чаму і заўважаны на ўдзеле ў грамадскім жыцці, напрыклад, у выбарах са сваімі поглядамі на рэчы. А гэта ж, на сённяшні дзень, – крамола. Не сакрэт, міністэрскія шаўцы сёння шыюць справу кожнаму, хто не хавае сваіх думак і вольна дыхае.
А што ж Пётр Іванавіч Брыгадзін? Можа ён не разумее, якое злачынства творыцца (творыць ён) перад нацыянальнай культурай і тым, што з’яўляецца рошчынай гэтай культуры, – нацыянальнай адукацыяй. Ці ён нявольнік таксама і мае пэўнае заданне на знішчэнне беларускай мовы, беларускага духу, матэрыяльнай і духоўнай культуры народа, з якога вышаў?.. Размовы ж, якія я меў  з беларусабоязнымі, беларусафобістымі чыноўнікамі сістэмы адукацыі, наводзяць на думку, што яны замбіраваныя.
Хіба не пагэтаму дзяржаўнымі мужамі не ўспрымаюцца ні крык душы беларуса, ні парады і рэкамендацыі сусветна прызнанай арганізацыі ААН – ЮНЕСКА? Балазе ЮНЕСКА зрабіла нашай краіне гонар – правяла ў сталіцы Мінску свой Міжнародны сімпозіум па жыццёва важных і трапяткіх праблемах сучаснасці ў імя сцвярджэння нацыянальных і не толькі нацыянальных моў і культур. І крывяць душой тыя, хто гэтага не заўважыў, хто абыякавы да гэтага высакароднага жэста.
То хто ж яны, нашы дабрадзеі, апекуны адукацыі?
Пытанняў шмат. Адказу няма. Ды ці толькі ў гэтым?
 
Чэрвень 2003 г.