Юры ЗАЎГАРОДНІ жыў не толькі ў Кіеве

ПАМЯЦІ СЯБРА

Юры Заўгародні вядомы украінскі паэт, празаік, перакладчык і слаўны чалавек, абаронца этнічнай культуры і мовы, ліквідатар наступстваў аварыі на Чарнобыльскай АЭС. Усяго 72 гады былі яму лёсам адведзены, а пражыў хораша, дбайна, быў поўны творчых парыванняў, патрыятычных задум. Чым ён мне запомніўся? Свежасцю паэтычнага радка, чысцінёй душы, глыбокім роздумам над шляхам, па якім ідзе чалавецтва. Артыкул Ю. Заўгародняга «Прыкметы глабалізацыі на моўнай глебе", дужа актуальны і будзе знакам памяці майго украінскага пабраціма і сябра.

Васіль Якавенка

Не так шмат ужо вады схлынула рэчышчам Дняпра, сплыло, стачылася ўрэшце да сусветнага акіяну з таго нядаўняга часу, калі ва ўсім свеце з'явілася параўнальна новая праблема развіцця чалавецтва - глабалізацыя. Яшчэ менш прайшло часу, як балюча праявілася яна для асобных краін і асобных этнасаў і прыйшло разуменне неабходнасці барацьбы з яе негатыўнымі праявамі. На некаторыя акцыі пратэстантаў, акурат калі недзе ладзяцца сустрэчы кіраўнікоў вядучых сусветных дзяржаў, каб абмеркаваць агульныя эканамічныя праблемы ці нават некаторыя агульныя дасягненні, збіраецца шмат тысяч актывістаў барацьбы з глабалізмам з многіх краін - ад самых багатых да самых бедных. Яны розныя людзі і па мове, і па колерам скуры, і па адукацыі, але амаль заўсёды, па законах узбуджанага натоўпу, знаходзяць разуменне ў сумесных дзеяннях.

У драматычным святле прадстаўляюць падобныя маніфестацыі з бойкамі тэлевізійныя рэпарцёры з экранаў і самавітыя аглядальнікі на старонках папяровых носьбітаў інфармацыі, як што гэтыя падзеі сёння цікавяць амаль усіх.

На сёння глабалізм ва ўсіх сваіх іпастасях і праявах падаецца і сапраўды рэчаіснасцю непераадольнай, а таму адначасова з эмацыйнымі інфармацыйнымі паведамленнямі па свежым слядах боек на лакальных франтах ўсёабдымнай сусветнай вайны (не дай Бог, ёй стаць папярэдніцай трэцяй сапраўднай), навукоўцамі дадаткова выдаецца і шмат больш сур'ёзнага матэрыялу. Для прыкладу, магу прывесці дастаткова грунтоўную працу ўкраінскага акадэмічнага Інстытута сусветнай эканомікі "Глабальныя трансфармацыі і стратэгіі развіцця", якую рыхтаваў сур'ёзны аўтарскі калектыў пад кіраўніцтвам вядомага вучонага і грамадскага дзеяча, былога дыпламата, а цяпер народнага дэпутата Алега Билоруса. У гэтай самавітай навуковай працы, дзе паміж іншымі часткамі ёсць нават асобны раздзел па праблемах глабальных сацыяльных (вылучана мной - Ю. З.) трансфармацый. Але я яе прывёў толькі для таго, каб зазначыць, што і ў згаданым раздзеле, як і ў цэлым у гэтай акадэмічнай працы, ніяк не закранаюцца праблемы нявечання духоўных каштоўнасцяў розных народаў праз нахабнае утоптванне іх глабальнымі працэсамі, глабальнымі наваламі.

Цяпер я хачу выказаць колькі меркаванняў з нагоды праяў глабалізму толькі на моўнай глебе, толькі пра невялікую частку тых праблем, якія паўсталі і абвастрыліся, на мой погляд, нягледзячы на наяўнасць некаторых і станоўчых складнікаў у інтэграцыйных працэсах паміж дзяржавамі і народамі. Хоць, варта падкрэсліць, што вострае балючае перапляценне моўных праблем сярод іншых паміж асобнымі этнасамі не з'яўлеецца чымсьці новым. Успомнім, як за 70 гадоў зусім нядаўняга панавання жорсткага таталітарнага камуністычнага рэжыму на адной шостай зямной сушы знікла больш за 70 асобных моў, а, паводле некаторых сур'ёзных крыніц, нават больш за сто. Некаторыя народы зніклі зусім без усякай пасля згадкі пра іх, а невялікая частка іх носьбітаў неяк моўчкі і амаль без актыўнага супраціву растваралася ў "новай гістарычнай супольнасці". Гэтак быў названы вядомы ў СССР імперскі амбіцыйны праект па павелічэнні сваёй тэрыторыі і колькасці на ёй "новай супольнасці", якая была толькі новым этапам бясконцай імперскай агрэсіі для захавання і ўзвялічэння пануючай нацыі.

Нельга не згадаць, што не толькі імперскія, але і некаторыя нашы родныя навукоўцы, якія ўмела топчуць сваю гісторыю і свой радавод, каб спадабацца прыхільнікам колішняй імперскай улады, могуць мне паблажліва растлумачыць, наколькі груба або проста заангажавана я памыляюся ў сваіх думках услых. І сапраўды, зыходзячы са скандальна скажонага калісьці бальшавікамі разумення вучэння Карла Маркса - дзесьці сапраўды брала верх шчырая думка аб мэтазгоднасці фарміравання новай супольнасці на ідэалагічных прынцыпах. Таму нярэдка імперская пыха аб'яўляла цэлы шэраг народаў і недаразвітымі, і шкоднымі, і няўдачнікамі, а дзесьці і народамі-здраднікамі або занадта падступнымі і ахвочымі да панавання над тытульнай нацыяй. І не адышла ў мінулае на тых расійскіх абшарах ганебная з'ява і сёння, бо знікаюць і ў "дэмакратычнай абноўленай федэрацыі брацкіх народаў" асобныя этнасы. Ужо параўнальна даўно, як на жыццё асобных прадстаўнікоў зямнога царства, навукоўцы пачалі ствараць разнастайныя чырвоныя кнігі, каб прадухіліць знікненне з навакольнага асяроддзя рэдкіх на сённяшні жывёл, птушак, раслін, нават адзінкавых насякомых.

Да чаго імкнуцца неабыякавыя людзі, ствараючы чырвоныя кнігі? Каб захаваць Зямлю яркай і шматаблічнай. І не толькі, бо знікненне нейкага віда або падвіда памяншае здольнасць выжываць тым, хто яшчэ застаецца, гэта не парадокс, на жаль. Чаму ж тады не ствараюцца чырвоныя кнігі знікаючых моў і народаў? Няўжо факт не простага аднаўлення, а з наданнем другога дзяржаўнага жыцця старажытнай мове народам, які два тысячагоддзя не меў не толькі ўласнай дзяржавы, але і агульнай тэрыторыі для пражывання, павінен застацца адзінкавым выключэннем, уласна - Божым цудам, які адбыўся ў свеце толькі для таго, каб падкрэсліць няўмольнасць жорсткіх і непарушных законаў светабудовы? Таму сярод навукоўцаў даўно існуе такая думка, якую ў асноўным ўспрымаюць як жарт, што ніякі закон не зможа працаваць, калі ў ім не будуць прысутнічаць выключэння...

Найбуйнейшыя галовы, абараняючы прасоўванне глабалізму, без цвярозага дзялення на станоўчае і адмоўнае ў ім, сёння сапраўды спасылаюцца на другі закон тэрмадынамікі, фундаментальны закон Прыроды, вядомы яшчэ пад іншымі назвамі: цеплавой смерці, энтрапіі і г.д.. Па ім усё калісьці павінна зраўняцца ў адной сваёй ніякай (не хачу казаць - нулявой) тэмпературы, усё вясёлкавыя колеру паглыне суцэльны шэры або й чорны. А перад тым адамруць і ўсе мовы - запануе адна, усе народы стануць адным, усё разумецьмуць адзін аднаго настолькі, што можна будзе сабраць зноў рэшткі народаў, аб'яднаных у «новай гістарычнай супольнасці» і паспрабаваць пабудаваць вежу да самага неба на выклік самому Творцы.

Я атрымаў калісьці тэхнічную адукацыю, працаваў у вобласці найбольш інтэрнацыянальнай - у энергетыцы, хоць цягу да моўных праблемах адчуваў з дзяцінства, дома заўсёды гучалі розныя мовы, а калі выходзіў з дому, то чуў і зусім іншыя - так ужо склалася маё жыццё. Я і сёння чытаю, і не толькі забаўляльныя часопісы, рознымі мовамі, і часам доўга даходжу зместу роднаю, учытваючыся ў «дыскусійныя дыскурсы ангажаваных мадэратараў онлайнаўскіх імпрэз на маргінэзі...". Я прашу прабачэння за штучнасць майго нязграбнага жарту, але справа нават не ў тым, што для палягчэння міжнацыянальных зносін абралі розныя дзяржаўныя установы (не самі народы, этнасы, нацыі) адну канкрэтную мову з многіх, справа ў тым, што пачалася эпідэмія вельмі засмечваць ўсе іншыя мовы і не адзінкавымі словамі або словазлучэннямі, а нават цэлымі фразамі. І гэта ўжо сапраўды дабірае характару пагрозлівай пандэміі. Каб пераканацца ў тым, дастаткова прайсціся па кіеўскіх вуліцах, нават па вуліцах невялікіх пасёлкаў ў аддаленых раёнах нашай краіны, паглядзець на ​​назвы крам або шыльды прыватных устаноў...

Любая развітая мова, якая дажыла з найстаражытных часоў да сёння з усімі яе не толькі правіламі, а разам і выключэннямі з іх або нават складанасцямі ў напісанні асобных слоў, крышталізавалася стагоддзямі, набываючы ўласную дасканаласць, цэласнасць. Яна стала, калі скарыстацца сучаснай тэрміналогіяй, мовай праграмавання для пастаноўкі і вырашэння важнейшых задач быцця і далейшага развіцця свайго носьбіта. Калі да мовы праграмавання памылкова або па-зладзейску, або (выпадкова) і з добрымі намерамі ўкараняюцца не ўласцівыя ёй словы, абароты, элементы сінтаксісу з іншых праграм, то пашкоджаная праграма часцяком выдае няправільныя рашэнні, калі і зусім не адмаўляецца працаваць. Аднак ніхто не стварае антывірусных праграм для нармальнага функцыянавання мовы свайго этнасу. Магчыма, гэта сапраўды адна з шэрагу прычын, чаму большасць нашых чыноўнікаў з усіх галін улады не валодаюць як трэба ні адной з моў, якімі спрабуюць карыстацца. Таму не могуць не толькі вырашыць, але і сфармуляваць правільна задачу адносна сваіх намераў палепшыць жыццё народа.

Але не толькі дзеля гэтага трэба змагацца з любым запарушваннем або пашкоджаннем сваёй прамовы, якую калісьці сфармавалі нашы продкі. Мова з'яўляецца надта шматаблічным фактарам, адначасова і галоўным, для існавання любога асобнага народа. Фанетыка мовы ўплывае на развіццё тых ці іншых цягліц твару, аблічча, сінтаксіс - на вобраз мыслення, адным словам, на многае ўплывае структура мовы, бо перадусім, і ніяк інакш быць не можа, што менавіта дзякуючы мове адрозніваецца адзін народ ад іншых у іх разнастайнасці. Калі ў свеце працягваецца з пастаянным узмацненнем і паскарэннем татальнае нівеляванне, прычэсванне ўсяго і ўсіх пад адзін грабянец, татальная ўніфікацыя асобных культурных адрозненняў, і перш моўных, вось тады пазбаўляюцца народы права на ўласны пошук свайго кірунку, свайго месца ў развіцці агульначалавечай цывілізацыі, а разам і знікаюць любыя элементы спаборнасці (у добрым сэнсе гэтага слова) паміж асобнымі этнасамі, культурамі. Але ж усім вядома, што адсутнасць здаровага спаборніцтва (у бізнесе - канкурэнцыі) заўсёды была і з'яўляецца адным з галоўных фактараў спачатку застою, а затым і поўнай дэградацыі. Паступова знішчаецца чалавечая духоўная сутнасць...

Некаторыя народы, і не заўсёды малалікія, нават некаторыя краіны, разумеючы ўсе негатыўныя наступствы замежнага ўплыву, спрабуюць па-рознаму процістаяць наступу глабалізму на моўнай ніве, калі ўводзяць на сваіх тэрыторыях жорсткія законы па абароне нацыянальнай мовы сваёй дзяржавы. Самы яркі прыклад - Францыя з усімі яе даўнімі традыцыямі дэмакратыі, а за ёй цягнецца яе малодшая сястра - Квебек, франкамоўная правінцыя Канады. У Латвіі знайшлі ўласнае слова для абазначэння нават кампутара, у Чэхіі з даўніх часоў ствараліся ўласныя адпаведнасці тэрмінаў, якія лічацца ўсюды міжнароднымі. Я мог бы прыводзіць і прыводзіць падобныя прыклады, нават больш вагавітыя, але гэта не робіць пагоды ў цэлым. Бо глабалізм наступае на ўсіх франтах, а на моўным - у першую чаргу: праз афіцыйныя сустрэчы дзяржаўных або грамадскіх дзеячаў, праз агрэсіўнае засілле элементаў масавай культуры, праз міжнародныя выданні забаўляльных часопісаў, праз спадарожнікавае тэлебачанне з сотнямі праграм. Калі сёння латышы з эстонцамі, нават з блізкімі да сябе літоўцамі, спрабуюць паміж сабой мець зносіны на англійскай, я не ведаю, ці ёсць у тым вялікая розніца ад таго, што ў нядаўнія часы СССР для "взаимообщения" прадстаўнікам гэтых народаў даводзілася карыстацца другой - рускай ...

Глабалізм наступае па ўсіх франтах. Што з таго, што ў многіх рэгіёнах нашай планеты, нават у аб'яднанай Еўропе, яшчэ ціха цьмеюць і сёння - у пачатку трэцяга тысячагоддзя позняй эры - сярод папялішчаў унікальныя мовы старажытных народаў (валійцаў, баскаў, фарэрцаў, фрызаў, лужычан, сорбіт, ліваў ...), якіх на здзіўленне яшчэ шмат, але то ўжо скон, як ні сумна, як ні горка гэта казаць. Ужо нават склаўся сярод журналістаў і нават сярод навукоўцаў сумны (дакладней, як па маім перакананні - трагічны) тэрмiн "ірландызацыя" для абазначэння сітуацыі ў незалежных дзяржавах, дзе спрабуюць захаваць нейкія рэшткі са старажытных звычаяў продкаў, але ўсюды, нават на бытавым узроўні, пераважна маюць зносіны паміж сабой свабодныя грамадзяне незалежнай вольнага дзяржавы на мове былых заваёўнікаў.

Ці патрэбна нейкая адзіная мова для міжнацыянальных зносін? Думаю, што тут не можа быць важкіх прычын для адмаўлення пераваг, але ёсць некалькі сваіх "але". І прабачце мне, бо гэта толькі маё цалкам суб'ектыўнае меркаванне, і я разумею ўсю прывіднасць яго ўвасаблення, як што такой мовай для раўнапраўных зносін паміж народамі магла б быць ці ўдасканаленая штучная мова эсперанта, ці адроджаная і мадэрнізаваная адна са старажытных моў, якія ўжо даўно не маюць канкрэтных носьбітаў: лаціна ці санскрыт. У шматлікіх народаў магло б знікнуць навязанае імперцамі адчуванне сваёй непаўнавартаснасці, мог бы знікнуць сорам за сваю доўгую прыгнобленасць іншымі, больш агрэсіўнымі народамі. Але маю яшчэ і іншае, больш жорсткае "але" да праблем ўкаранення насамрэч адзінай мовы міжнацыянальных зносін - тады ўжо не будзе выратавання ні аднаму народу, бо адзіная мова знівелюе, выцесніць, пераможа ўсе іншыя асобныя, самабытныя, старажытныя і найстаражытныя мовы разам са знішчэннем асобных этнасаў, не, не заўсёды фізічна, знішчыць духоўна. У эканоміцы ўжо даўно зразумелі, якое зло ідзе не ад глабалізму, а яшчэ ад манапалізацыі ў нейкай краіне - зараз амаль у кожнай краіне працуюць антыманапольныя службы: камітэты, бюро, агенцтвы і г.д.; прымаюцца па ўсім свеце жорсткія антытрэстаўскія законы; дзейнічае нават міждзяржаўны антыманапольны кантроль за транснацыянальнымі карпарацыямі, кантроль за дэмпінгам прадукцыі асобных дзяржаў або вытворцаў. У міждзяржаўных аб'яднаннях і арганізацыях прысутнічаюць пераважна калегіяльныя метады кіраўніцтва і (або) устаноўлена права на вета рашэнняў асобнымі ўдзельнікамі. Успомнім не толькі прыведзеныя мною прыклады стварэння розных міжнародных чырвоных кніг, але і Кіёцкі пратакол ці іншыя міжнародныя канвенцыі па абароне навакольнага асяроддзя на ўсёй планеце. І на тле ўсяго гэтага, што можна ўважаць за нейкі стрымліваючы фактар нахабнага глабалізму, у іншых сферах чалавечай дзейнасці працягваецца татальны наступ на культуру і духоўнасць, працягваецца цынічная вайна на моўнай глебе. Ідзе наступ праз транснацыянальныя сродкі масавай інфармацыі, праз адаптаваную "адзіную" мову прымітыўных па тэкстах і мелодыцы так званых песень, якія выконваюцца на спартыўных арэнах для дзясяткаў тысяч замбіраваных маладых людзей. Неўзабаве для любой размовы будзе дастаткова ужываць ўсяго некалькі дзясяткаў слоў, як цяпер для стварэння сучаснага песеннага шэдэўра "кампазітару" дастаткова двух-трох акордаў. Замбіраванне і прымітывізацыя любой асобы пачынаецца і заканчваецца праз мову, бо і гіпноз або нейкай іншай насланнё на чалавека, абы ён стаў паслухмянай прыладай, усё роўна карыстаюцца словамі-вобразамі, але ў вельмі абмежаванай колькасці. Хтосьці несвядома або свядома імкнецца падпарадкаваць чалавецтва, гэты хтосьці можа быць кім заўгодна, яго (іх) можа быць таксама колькі заўгодна. Напрамак вядомы, паколькі іншае не прыходзіць на думку - прымаюцца да эфектыўныя акцыі прымітывізацыі чалавецтва праз адзіную спрошчаную мову для выкарыстання яго ў сваіх далейшых мэтах. Містыка, невядомая мроя, пыха, заскок ці зразумелы чалавечы боль, ці нешта іншае?..

Няўжо энтрапія ўсё ж такі пераможа, бо няма ж як ёй супрацьстаяць? А ўсё-такі пераможа, калі не змагацца з яе праявамі ўсюды, на ўсіх напрамках яе імклівага поступу. Змагацца бескампрамісна, каб не зраўнялася калісьці ў адзінай аднолькавай тэмпературы ўсё навокал, - сітуацыя з прамежкавым звяном у канцы жыцця на Зямлі, якую так па-майстэрску адлюстраваў Герберт Уэлс у сваім вядомым творы "Машына часу". Намаляваў як перасцярогу народам планеты Зямля пра магчымы трагічнага канец іх прасоўвання ў невядомую будучыню, перасцярогу задоўга да ўзнікнення рэальных пагроз ўсяму чалавецтву ад глабалізацыі ў шматлікіх цывілізацыйных працэсах.

Гэтая праблема вельмі важная, таму ёй павінны надаць больш увагі не толькі асобныя дзівакі або рамантыкі, не толькі акадэмічныя мовазнаўцы або практыкі, але і палітыкі вышэйшага ўзроўню, у першую чаргу - пануючых нацый. Бо многім народам становіцца паступова ўсё больш зразумелым сэнс уласнага існавання паміж іншымі, сабе падобнымі, больш ці менш шматлікімі. Аднойчы на ​​паэтычнай тусоўцы ў Латвіі адзін швед ў гутарцы са мной вельмі мяне збянтэжыў, калі з паблажлівай усмешкай адказаў на мае нязграбныя заляцанні да аднолькавага колеру нашых сцягоў і нашага агульнага захаплення вялікім каралём шведаў Карлам XII. Аказалася, што шведы да гэтага часу ўдзячныя Карлам XII не за зманлівую веліч, а менавіта за паражэнне пад Палтавай, дзякуючы якой Швецыя страціла дужа рэальны шанец стаць вялікай імперыяй. Я не стаў тады працягваць гэтую тэму, таму што мне стала балюча ­- Швецыя сапраўды не стала, але дазволіла ператварыцца ў вялікую амбіцыйную імперыю іншай дзяржаве.

Няўжо для нашага краю было наканавана быць пад кімсьці насуперак усяму? Няўжо многім іншым народам таксама кімсьці было зроблена на згубу? Ці гэта і сапраўды самаўлюбёнае чалавецтва проста ідзе да сваёй пагібелі з заплюшчанымі вачыма толькі таму, што так патрабуюць няўмольныя законы светабудовы? Не, не для таго Творца стварыў выдатную вясёлкавую Зямлю і засяліў яе рознымі народамі, дорачы кожнаму з іх сваю мову. Прыкра, бо людзі пакуль не да канца ўсвядомілі, навошта іх, апроч розуму, Творца надзяліў і душой. Гоняць розныя народы пугай (або абяцаннямі калі-небудзь пачаставаць цукеркамі) да глабальнага аб'яднання, да нейкай незразумелай адзінай наддзяржавы, хоць на сёння пакуль што ёсць некалькі варагуючых цэнтраў, кожны з якіх марыць ашчаслівіць заваяваныя народы сваёй адзінай мовай, сваім бліскучым розумам...

Чалавецтва і д з е, але павінна ж калісьці спыніцца, задумацца, каб знайсці іншыя, больш разумныя варыянты для ўласнага развіцця, паколькі ўсё больш народаў уздымаецца на барацьбу за сваё захаванне сярод іншых. І гэта становіцца адначасова і барацьбой за лёс іншых, толькі разнамысныя трубадура імперцаў яшчэ называюць вызваленчыя рухі народаў тэрарызмам, бо ўладары не ў стане саступіць у гардыні і пайсці на раўнапраўныя перамовы з паўстанцамі для цывілізаванага паразумення. Таму барацьба становіцца ўсё больш крывавай і больш глабальнай, закранаючы ўжо тэрыторыю метраполіі. І балюча чуць паведамленні аб гібелі асобных людзей у гэтай барацьбе, як і пра гібель асобных моў, гэта значыць - пра гібель асобных народаў.

Пераклад з украінскай мовы Васіля Якавенкі